Morgunblaðið - 27.09.1981, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. SEPTEMBER 1981
7
Fyrir skömmu endaði ég
spjallið á spakmælinu: Fátt
er svo illt, að einungi dugi.
Eins og oft endranær varð-
veitist í orðskviðum gamlar
myndir málsins sem ella eru
týndar og tröllum gefnar. I
þessu dæmi er orðmyndin
einungi því til staðfestingar.
Fyrst er athuga hvað orða-
sambandið merkir: Fátt er
svo illt, að það dugi ekki að
einhverju leyti, eða fátt er
svo lélegt, að það sé ekki
einhverjum eða einhverju
nytsamlegt. Þágufallið einu,
sem þarna er á undan neit-
unarviðskeytinu -gi, er ann-
að hvort svokallað tillits-
þágufall, sbr. þýðinguna að
einhverju leyti, eða hrein-
lega andlag með duga. Eitt-
hvað dugir einhverjum.
í fornu máli var viðskeytið
-gi oftast haft til neitunar,
eins og í títtnefndu orðtaki,
en einnig gat það haft tilvís-
unarmerkingu. Fræg eru orð
Islendingabókar Ara fróða
Þorgilssonar: „En hvatgi
(hvatki) er missagt er í
fræðum þessum, þá er skylt
að hafa það heldur, er sann-
ara reynist." Þetta mun eiga
svo að skilja, að hvað sem
rangt er í bókinni, þá beri að
leiðrétta það.
Nú kann svo til að bera, að
þetta gamla viðskeyti birtist
okkur í eilítið breyttri mynd,
-ki (sbr. hvatki). Það er
þannig að skýra, að g-hljóðið
hafi þá áráttu að breytast í
k, ef það fór næst á eftir
tannhljóðunum s eða t. Því
er það t.d., að eignarfallið,
það sem samsvarar þágufall-
inu einungi (engu), er
cinskis, g -ið hefur orðið að
k vegna eignarfallsendingar-
innar s, en síðan hafa menn
skotið öðru eignarfallsessi
aftan á alla romsuna til
frekara öryggis. Nefnifalls-
myndin (og reyndar líka
þolfallsmyndin) eitt-gi
breyttist í eittki af fyrr-
greindri ástæðu, og með tíð
og tíma var úr því ekki. Það
þótti mönnum kollótt for-
nafn og tóku að nota þá
orðmynd í atvikslegri
merkingu, svo sem við gerum
nú. Hins vegar var puntað
upp á fornafnið með því að
skeyta við það halanum -ert,
svo sem í líkingu við eitt-
hvert eða sérhvert. Höfum
við svo fengið hina forkostu-
legu fornafnsbreytingu: ekk-
ert, um ekkert, frá engu, til
einskis. En gamla þágufallið
cinungi lifir aðeins í orðtak-
inu sem þessar málaleng-
ingar spunnust út af.
Svipað hefur gerst í sögu
annars fornafns sem nú er að
mestu gleymt. Það fornafn
hafði sömu merkingu og ekk-
ert og birtist í breytilegum
myndum (vætki, vetki o.fl.).
Af þessu fornafni lifir víst
ekki annað en þágufallið
vettugi = engu í orðasam-
bandinu að virða eitthvað að
vettugi, það er að virða það
að engu, taka ekkert mark á
því. I gömlum skáldskap
bregður þessu fomafni oft
fyrir í öðrum föllum. Bjarni
Thorarensen kvað í erfiljóð-
um um sr. Sæmund Magnús-
son Hólm:
Hægast er öðrum
að herma eftir
í vætkis verðu,
en með því mun hann eiga
við, að auðveldast sé það
mönnum að apa annarra
háttu í þvi sem einskis vert
sé. Þeir sem ekki bundu
bagga sína sömu hnútum og
samferðamenn, voru aftur
hraktir í urð út úr götunni.
Ingólfur Gunnarsson á
Akureyri hringdi til mín um
kvöldið og hafði þá verið að
hlusta á fréttaviðtal um er-
lenda ferðamenn. Hann kvað
viðmælanda fréttamanns
hafa svo til orð tekið um
einhverja útlendinga, að þeir
mundu koma aftur, því að nú
hefðu þeir fengið smjörþef-
inn af íslandi. Við Ingólfur
erum á einu máli um að hér
sé ekki rétt með þetta orða-
samband farið. Að sjálfsögðu
getur smjörþefur verið með
ýmsu móti, eftir því hvernig
ástatt er um smjörið hverju
sinni, en hvað sem því líður,
hefur svo farið að þetta
orðtak er haft í neikvæðri
merkingu. Ætla má að orðið
smjörþefur hafi oftar en hitt
verið notað, þegar smjörið
var farið að skemmast.
í orðabók Menningarsjóðs
er sagt að þetta orðtak merki
að kenna á einhverju, þola
óþægilegar (auðkennt hér)
afleiðingar einhvers. Hafi
ferðamenn fengið smjörþef-
inn af Islandi og Islending-
um, er því vart við því að
búast, að þeir leiti hingað
aftur, nema þá í sjálfspynd-
ingar- eða hefndarskyni.
Hér er því um að ræða
þann rugling í notkun crð-
taka sem svo oft hafa verið
tekin dæmi af í þáttum
þessum, stundum samfara
afbökun vegna misheyrnar
og skilningsskorts, sbr. að
sjá sína sæng úthrcidda
fyrir upp reidda. að koma
eins og fjandinn úr sauða-
laknum fyrir sauðarleggn-
um og kunna eitthvað reið-
brennandi í staðinn fyrir
reiprennandi. Þetta síðasta
minnir á, þegar reip (nú
reipi) rennur greiðlega gegn-
um greipar eða hagldir. Af-
bakanir orðtaka eru af mörg-
um toga spunnar. eins og
þegar maðurinn sagði að
neyðin kenndi naktri konu að
syngja.
Að lokum er svo skóla-
dæmi um staglstíl. Olafur
Benediktsson á Akureyri
kenndi mér þessa greinar-
góðu landslagslýsingu eftir
ónefndan höfund:
Fagranes er fagurt nes
með fjöll og skóga, vötn og nes.
Það er alveg eins og önnur nes,
alveg eins og Langanes.
Pólýfónkórinn
Vetrarstarf Pólýfónkórsins hefst í lok september. Hin
heimsfræga ítalska söngkona, Eugenia Ratti, heldur
2ja vikna námskeiö meö kórfélögum í byrjun starfs-
ársins. Viöfangsefni: Mattheusarpassía J.S. Bachs.
Aö auki er fyrirhugaöur flutningur stórverks á lista-
hátíö 1982 og hljómleikaför til Spánar á næsta sumri
meö þátttöku í tónlistarhátíð Granada. Nýir umsækj-
endur gefi sig fram í síma 26611 á skrifstofutíma eöa
38955/40482 á kvöldin.
Pólýfónkórinn
Hressingaleikfimi kvenna og karla
Kennsla hefst fimmtudaginn 1. okt. í leikfimisal Laugarnesskóla.
Fjölbreyttar æfingar, — músik, — slökun.
Innritun og uppl. í síma 33290.
Ásbjörg S. Gunnarsdóttir íþróttakennari.
húseignin Suöurgata 36, ásamt byggingarlóö nr.
38, Siglufirði er til sölu. Óskað er eftir tilboðum
fyrir 15. október nk.
Freyja Árnadóttir,
sími 96-71610.
Ódýr, auðveld leið
til að hefja söngnám
Kórskóli
Pólýfónkórsins hefst mánudaginn 5. okt. Kennt verö-
ur 1 kvöld í viku, 2 stundir í senn, á mánudögum, í 10
vikur.
Kennslugreinar: Raddbeiting og rétt öndun, tón-
heyrnar- og taktæfingar, nótnalestur og samsöngur.
Kennarar: Söngvararnir Elísabet Erlingsdóttir, Ruth
Magnússon, Már Magnússon og Siguröur Björnsson.
Tónmenntakennarar: Herdís Oddsdóttir og Helga
Gunnarsdóttir. Umsjón: Ingólfur Guöbrandsson,
söngstjóri.
Kennslustaöur: Vöröuskóli viö Barónsstíg. Kennslu-
gjald aöeins kr. 250.00 fyrir allan tímann, greiðist
fyrirfram. Innritun í síma 21424 og 26611 á skrifstofu-
tíma og 40482 á kvöldin.
Allir geta bætt rödd sína og tónheyrn. Fegrun radd-
arinnar er lykill aö persónutöfrum og áhrifum á um-
hverfi þitt.
Pólýfónkórinn.
Tónlistar-
unnendur
ALTEC liátalarar
drmiiiiur uin tullkoinleika
Um langt árabil hefur ALTEC LANSING verið eitt
skærasta Ijós í framleiðslu úrvals hátalara.
Langflest leikhús, stór fjöldi studioa og
ótölulegur fjöldi hljómsveita nota ein-
göngu ALTEC hátalara. Nú getum við
boðið yöur beint frá ALTEC U.S.A. þessa
úrvals hátalara í mörgum gerðum.
Verið velkomin að kynnast ALTEC LANSING
hátölurunum, sem þér hafið alltaf leitað að.