Morgunblaðið - 13.12.1981, Blaðsíða 1

Sunnudagur
13. desember

Bls. 49-96
Lögreglustjóri
á stríðsárunum
Agnar Kofoed-Hansen rekur minningar sínar, eftir Jóhannes Helga
Agnar Kof-
oed-Hansen
keppir til sig-
urs FBI í
Bandaríkjun-
um.
Þessa dagana er að koma út hjá Almenna bókafélaginu
bókin Lögreglustjóri á stríösárunum — Agnar Kofoed-
Hansen rekur minningar sínar — eftir Jóhannes Helga.
Þessi bók er framhald minningabókarinnar Á brattann,
sem kom út 1939. Hér á eftir er með leyfi útgefanda
slegiö á þremur stööum upp í bókinni, fyrst snemma í
henni, þar sem segir frá samskiptum lögreglunnar vió
dr. Gerlach, aóalræöismann Þjóóverja á íslandi, sem
Bretar handtóku á hernámsdaginn. Síöan er smákafli
um eina af hetjunum í lögreglunni, hinn þjóókunna Erl-
ing Pálsson yfirlögregluþjón, og loks er kafli um háska-
legt ævintýri sem þeir lentu í á Laugaveginum þeir
Kristján Vattnes og Guðbrandur Þorkelsson í mióju
hernáminu.
Dr. Werner Ger-
lach, ræöismaö-
ur Þjóðverja á ís-
landi.
Hermann Jón-
asson og Lárus
Salómonsson
bregóa í glímu
við vígslu æf-
ingastöövarinnar
á Suðurnesi. Frá
vinstri þekkjast
Geir Jón Helga-
son, Vernharður
Kristjánsson,
Ólafur Guó-
mundsson,
Sverrir Sigurös-
son og Sigurður
Þorsteinsson.
Njósnir á
íslandi og þáttur
dr. Gerlachs
Sveinn Björnsson var sendi-
herra Islands í Danmörku þessi
ár. Og í mars '39 sendi hann ríkis-
stjórninni þrjú bréf, dagsett 2., 10.
og 28. mars, þar sem hann greinir
frá njósnum Þjóðverja í Dan-
mörku og gerir ríkisstjórninni við-
vart um að þýskar njósnir í þágu
hernaðar kunni að vera stundaðar
í landinu.
í fyrsta bréfinu skýrir hann frá
að í Danmörku hafi orðið uppvíst
um njósnahring þýska flotamála-
ráðuneytisins og leggur til að rík-
isstjórnin sendi mann út til Dan-
merkur að kynna sér málið,
danska lögreglan sé reiðubúin til
samvinnu. í öðru bréfinu greinir
hann frá handtöku Pflugk-Hart-
ungs, forsprakka þýska njósna-
hringsins og meints morðingja
Karls Liebknechts og lýsir því
hvernig njósnararnir vinni í smá-
hópum og að marga þeirra hafi
Þjóðverjar sent yfir landamærin
nokkrum árum áður og látið þá
taka sér bólfestu í Danmörku, og
sterkar líkur séu á því að angar
frá þessum njósnahring starfi í
nágrannalöndunum og einn ang-
inn þá á Islandi, það sé raunar
bjargföst skoðun dönsku lögregl-
unnar. í þriðja bréfinu kveðst
Sveinn m.a. hafa séð nokkur gögn
málsins, þ.á m. eina möppu
merkta íslandi, en lítið hafi verið
á henni að græða; hann hvetur
samt ríkisstjórnina til að vera vel
á verði.
Þessi gögn voru meðal þeirra
gagna sem ég hafði ótakmarkaðan
aðgang að í Kaupmannahöfn
sumarið ’39. Ég afritaði þau þýð-
ingarmestu og tók þau með mér
heim til rannsóknar og þrælkann-
aði þau og það gladdi mig vegna
landa minna og margra mætra
Þjóðverja sem voru búsettir hér,
að nær undantekningarlaust var
um getsakir að ræða.
En um miðjan október ’39, sex
vikum eftir að styrjöldin hófst,
verður loftskeytastöðin í Reykja-
vík vör við morsesendingar
ókunnrar sendistöðvar sem sendir
oftast á bylgjulengd frá 28,4 metr-
um uppí 54 metra. Sendingarnar
voru skrifaðar upp og reyndust
þær vera talnadulmál. Sending-
anna varð vart á ýmsum tímum
sólarhrings, einkum samt eftir út-
sendingu veðurfregna í útvarpinu.
I tilraunaskyni var straumur rof-
inn á spennistöð hverfis þýska
sendiráðsins í miðri útsendingu og
tók þá fyrir útsendinguna. Degi
síðar var straumur rofinn örstutta
stund á þrem húsum í Túngötunni
og eitt þeirra var hús Gerlachs. Og
þá tók einnig fyrir sendinguna —
og þegar henni var framhaldið
gætti greinilega óstyrks í sendi-
stílnum. Það fór ekki milli mála.
Bretar höfðu þá nokkru áður
borið fram kvartanir við íslensku
ríkisstjórnina um að Þjóðverjar
fengju veðurfregnir frá Islandi og
upplýsingar um skipaferðir. Út-
sendingum veðurfregna í útvarpi
var því hætt í janúar '40. En þess-
ar sendingar leynistöðvarinnar og
kvartanir Breta skutu heldur bet-
ur stoðum undir fullyrðingar
dönsku lögreglunnar, þær sem
fram komu í bréfum Sveins
Björnssonar, og 24. janúar berst
fjórða bréf hans um njósnamálin.
í þessu bréfi skýrir hann ríkis-
stjórninni frá því að danska lög-
reglan álíti að þýsk njósnastöð
einhversstaðar í Danmörku sendi
fregnir um skipaferðir Banda-
manna á norðlægum slóðum til
þýska ræðismannsins í Reykjavík
og hann komi þeim svo áfram til
Þýskalands.
Nú — við svo búið var ekkert
hægt að gera, stöðin var enn þög-
ul, og það var ekki fyrr en 10. apríl
’40, daginn eftir hernám Dan-
merkur, að aftur heyrðist í henni.
Sendi hún nú á 30,8 metrum.
Landsíminn hafði haft viðbúnað
og miðaði stöðina nú út. Niður-
staðan varð óyggjandi; margpróf-
aðar miðanir sýndu svo ekki lék
minnsti vafi á að leynistöðin væri
staðsett í húsinu nr. 18 við Tún-
götu.
ísland var yfirlýst hlutlaust ríki
í styrjaldarátökunum og því varð
vitaskuld ekki við það unað að hér
væru stundaðar njósnir.
Við Hermann Jónasson höfðum
oft rætt þetta og nú var ákveðið að
gera aðför að dr. Gerlach og koma
honum og tveim þýskum aðstoðar-
mönnum hans að óvörum að næt-
urþeli. Vakandi auga var nú haft á
Túngötu 18 dag og nótt til að
trygRÍa að ekki væri hægt að
flytja sendistöðina úr húsinu án
vitundar okkar. Að grípa í tómt
hefði verið hneyksli og alvarleg
móðgun við Þýskaland og afleið-
ingarnar ófyrirséðar.
Jú, sjáðu til. Þýskaland var mik-
ið herveldi, mesta herveldi verald-
ar þá, grátt fyrir járnum, og það
var einveldi og hafði öll tök á að
beita okkur harðræði. Ég tala nú
ekki um ef þeir hefðu sigrað. Og
við höfðum nýlega neitað Luft-
hansa um framlengingu á réttind-
um þeirra hér og urðum þar með
fyrstir smáþjóða til að standa
uppi í hárinu á Hitlers-Þýska-
landi. Það sem vakti fyrir okkur
Hermanni með þessari ráðagerð
var að Bretar hefðu enga átyllu til
hernaðaríhlutunar um íslensk
málefni, enda var Bretum full-
kunnugt um tilvist þessarar stöðv-
ar, svo sem síðar hefur komið
SJÁ NÆSTU SÍÐU.