Morgunblaðið - 18.04.1982, Blaðsíða 34

34 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1982
Thuleveiðimaður hitar sér te á prímus sínum í 50 stiga gaddi á ísnum milli Grænlands og Ellersmerlands.
Ljósmyndir Mbl. Árni Johnsen.
„Réttum
fram
höndina...“
fyrir Grænland nútímans, stendur
undir merki og er ákaflega lifandi.
Hið mikilvæga hlutverk sveitar-
stjórnanna hefur því miður einnig
haft í för með sér að það eru sveit-
arfélögin sem fyrst verða fyrir
barðinu á hinum sívaxandi efna-
hagsvanda. Heimastjórnin varð til
á tímum samdráttar í heimsvið-
skiptum. Reyndar höfðu menn
gert sér vonir um að stjórnir hér-
aðanna yrðu betur til þess fallnar
að færa sér í nyt þau efnahagslegu
tækifæri sem stæðu til boða og
reyndar sögðu menn í Danmörku
að Grænland undir heimastjórn
yrði ekki lakar sett en áður, en
raunveruleikinn reyndist öðruvísi
en ætlað var.
Hinar sérstæðu forsendur sem
ríkja í Grænlandi gera að verkum
að héraðsstjórnin er oftlega ófær
um að koma í kring æskilegum
umbótum og breytingum. Vanda-
málin koma hvað skýrast fram á
sviði húsbygginga og mannvirkja-
gerðar.
Grænlensku byggöirnar,
einangraðir heimar
Grænlensku byggðirnar eru all-
ar litlar, einangraðir heimar og
þangaö verður aðeins komist sjó-
leiðis eða flugleiðis. Víðast hvar er
allsendis ómögulegt að komast
landleiðina frá einum stað til ann-
ars. Jafnframt er ekki um ýkja
marga möguleika að ræða í flutn-
ingum milli grænlenskra bæja.
Yfirleitt eru vörur sendar til Dan-
merkur og þaðan kemur svo aftur
mestur hluti alls varnings til
landsins.
Það er þar af leiðandi mjög dýrt
og erfitt fyrir grænlensk fyrirtæki
að flytja vinnuafl og hráefni frá
einum grænlenskum bæ til ann-
ars. Yfirleitt má gera ráð fyrir að
innanlandsflutningar í Grænlandi
kosti jafnmikið og að flytja vörur
til og frá Danmörku.
Konunglega Grænlandsverslun-
in (KGH) hefur enn einkarétt á
vöruflutningum til Grænlands.
Þess vegna getur KGH líka notað
jöfunarverð þannig að vörusend-
ing til Thule og Scoresbysunds
kostar jafn mikið og til Nanortal-
ik. Þetta jöfnunarverðlagskerfi er
reyndar einnig notað í vörusölu
hjá KGH. Eitt kíló af sykri kostar
það sama alls staðar á Grænlandi
án tillits til kostnaðar við flutn-
inga og geymslu. Hinn raunveru-
legi kostnaður er ákaflega mis-
munandi og þrátt fyrir kosti og
góð áhrif jöfnunarverðlagningar-
innar eru hin raunverulegu út-
gjöld og kostnaður ekki gerður
upp, en það getur valdið óhagræði
auk þess sem það mun reynast
grænlensku þjóðfélagi afar erfitt
að láta nokkur sinni af þessu
kerfi, og slíkt getur orðið orsök
rangrar og óæskilegrar þróunar.
Þetta hefur þær afleiðingar þeg-
ar kemur til mannvirkjaverkefna
að sá hópur verktaka sem á heima
á staðnum þarf ekki að óttast
samkeppni að utan, nema verðið
hjá þeim fari fram yfir sann-
gjarnt verð fyrir mannvirkið að
viðbættum kostnaði utanbæjar-
verktakans við að koma sér fyrir.
Auk þess geta útgjöld vegna flutn-
ings- og dvalarkostnaðar hæglega
numið samanlagt yfir 30% af
heildarkostnaði við venjulegt
mannvirki.
Þar eð fjöldi verktaka í bæjun-
um er venjulega mjög lítill, þekkja
menn möguleika og veikleika
hvers annars mjög vel. Við slíkar
aðstæður dafnar samkeppni að
öllu jöfnu mjög illa og hætta verð-
ur á að afkastagetu hraki og verð-
lag hækki þar með.
Sveitarfélögin neyðast samt
sem áður til að sætta sig við
vinnureglur sem gera ráð fyrir
markaðsaðstæðum eins og þær
eru í Danmörku. Enginn getur
með neinni vissu fullyrt nokkuð
um hvernig ætti að ráða fram úr
hinum sérstöku aðstæðum i
Grænlandi.
Heimastjórnin hefur breytt að-
stöðu sveitarfélaganna til að taka
þátt í atvinnulífinu í samræmi við
hin sérstöku vandamál. Þetta er
gagnger breyting boðið saman við
hinar danskættuðu reglur um
framkvæmdir hins opinbera sem
áður giltu í Grænlandi. Samhliða
því að Grænlendingar taka at-
vinnufyrirtæki í sívaxandi mæli í
sínar hendur, hefur áhugi stjórn-
málamanna og almennings fyrir
samvinnufélögum breiðst út.
Sveitarfélögin taka oft á tíðum
þátt í þessu bæði sem frumkvöðl-
ar, með hjálp við framkvæmdina
og með því að veita stuðning við
öflun stofnfjár. Þannig fer ábyrgð
grænlenskra stjórnmálamanna
vaxandi. I hugum margra Græn-
lendinga er samvinnuhugmyndin í
fullu samræmi við hinar gömlu
hefðir gagnkvæmrar hjálpar gegn
ofurefli náttúruaflanna. Þegar nú
stendur fyrir dyrum að ríkið taki í
sínar hendur framleiðslustarfsemi
Konunglegu Grænlandsverslunar-
innar verður heimastjórnin að
reyna að leita nýrra leiða og það
verður spennandi að sjá hvort
starfsemi sveitarfélaganna getur
komið á stofn skólum og haft í för
með sér þjóðfélagsþróun sem
verður miðuð við grænlensk sér-
kenni.
Vernd hinna
lifandi auðlinda
Það er mjög svo táknrænt að
atvinnumál vekja áhuga nær allra
í Grænlandi. Landsstjórnin er
þegar farin að láta vinna að nýrri
almennri stefnumörkun fyrir at-
vinnustefnu framtíðarinnar og
þar eru óhefðbundin sjónarmið
einkum höfð í huga. Menn vilja
einkanlega vernda hinar lifandi
auðlindir. I þessu sambandi verð-
ur sérstaklega að hyggja að því að
þess er ekki að vænta að þjóðfé-
lagshagsmunir verði tryggðir
sjálfkrafa. Það verður að skapa
nýjar forsendur fyrir atvinnumál-
um Grænlands þannig að hags-
munir heildarinnar sitji í fyrir-
rúmi án þess að réttindi einstakl-
ingsins takmarkist meir en óhjá-
kvæmilegt er. Enn sem komið er
hafa hinar margvíslegu vanga-
veltur og áætlanir ekki tekið á sig
endanlega mynd. Hins vegar má
greinilega líta á þjóðaratkvæða-^
greiðsluna um áframhaldandi
þátttöku Grænlands í Efnahags-
bandalagi Evrópu sem einn þátt
hinnar víðtæku umræðu um at-
vinnumálastefnu í Grænlandi.
Hér er ekki aðeins um það að ræða
að grænlenskt samfélag verði að
lúta reglum stjórnaraðila í fjar-
lægum löndum, heldur er ekki síð-
ur um það að ræða að þátttöku í
bandalaginu fylgja ýmis konar
fjötrar sem koma í veg fyrir gagn-
gera endurskipulagningu í Græn-
landi.
Margir andstæðingar þess að
Grænland segi sig úr Efnahags-
bandalaginu halda því fram að
Grænland muni missa ýmsa mik-
ilvæga styrki með því að ganga úr
því. Þetta er að sjálfsögðu hluti
sannleikans, enda þótt það megi
sannarlega ræða það hvernig töfl-
urnar litu út ef allar aðstæður
væru teknar með í reikninginn.
Þannig eru margir sem einblína
einkum á hinar efnahagslegu
kringumstæður til skamms tíma.
Hin djúpstæðari umræða um
endurskipulagningu atvinnulífs í
Grænlandi í átt til þjóðfélags er
leitar sinna eigin úrræða verður
þó í sífellt ríkara mæli meginuppi-
staða stjórnmálabaráttunnar.
Fórnir fyrir
framtíö Grænlands
I þessu samhengi er um það að
ræða að menn viðurkenni í Græn-
landi að ungt þjóðfélag sem vill
finna sínar eigin lausnir getur
ekki byggt á því að vera efna-
hagslega háð öðrum. Deilan um
Efnahagsbandalagið er í fyllsta
máta framhald baráttunnar um
heimastjórnina. Grænland er enn
ekki sjálfu sér nægt, efnahags-
lega, en mikill hluti þeirra Græn-
lendinga sem eru meðvitaðir í
stjórnmálum viðurkennir að nú
verður að færa fórnir til að
tryggja framtíð Grænlands. Bar-
áttan fyrir því að finna ný, hentug
og framkvæmanleg úrræði til að
koma á fót aðhæfðri, grænlenskri
atvinnustefnu hefur einnig í sér
fólgna þá skyldu Grænlendinga að
bjarga sér sjálfir um ókomna tíð.
Af þessum ástæðum er umræð-
an um Efnahagsbandalagið hluti
mun víðtækari umræðu um fram-
tíðamynd hins grænlenska þjóð-
félags. Landstjórnin hefur viður-
kennt þetta og orðið við þeirri
áskorun sem í þessu felst á þann
hátt að þegar hefur verið staðið
fyrir umfangsmiklum ráðstefnum
um húsnæðismálastefnuna og
húsnæðisbyggingar á Grænlandi í
framtíðinni og um noktun tölvu-
tækni á Grænlandi. Jafnframt er
verið að undirbúa gagngerar
endurbætur í félagsmálum. Ef
draga skal ályktanir um fyrstu
æviár heimastjórnarinnar í ljósi
þessa, má fyrst og fremst segja að
landsstjórnin og þjóðin hafa við-
urkennt að gildistaka heima-
stjórnar breytti hinum ríkjandi
aðstæðum ekki að neinu verulegu
leyti, heldur að heimastjórnin hafi
gefið Grænlendingum sjálfum
tækifæri til að móta framtíð sína
sjálfir. Þetta tækifæri viljum við
færa okkur í nyt og þess vegna
beitum við margvíslegum ráðum
til endurskipulagningar og til að
meta ríkjandi aðstæður með gagn-
rýnum huga. Með þeim hætti
verður heimastjórnin sama og trú
á framtíð í sjálfstæði og með
ábyrgð gagnvart þjóðinn, landinu
og umhverfinu.
Bönd framtíðarinnar milli
Grænlands og íslands
Dags daglega skynjum við sam-
félag okkar sem óskiljanlega sam-
suðu margvíslegra hagsmuna,
reglna og óskráðra laga. I erindi
mínu hef ég nefnt einstök, áþreif-
anleg dæmi um aðstæður til að
úrskýra að í mörgum efnum er í
raun og veru um sérstakar græn-
lenskar forsendur að ræða. Þess
vegna einkennist myndin líka oft
einkanlega af þeim sjónarmiðum
sem gestir hafa með sér að
heiman, þegar þeir dvelja í Græn-
landi. Það er afar erfitt fyrir
okkur að útskýra hversu ólíkar að-
stæðurnar eru og hversu hættu-
legt og villandi margt lætur í eyr-
um okkar Grænlendinga þegar
verið er að lýsa grænlenskum að-
stæðum annars staðar.
Af þessum ástæðum og auðvitað
líka af því að við finnum þörf fyrir
kröfuna um endurmat, um að læra
hvernig aðrir hafa leyst verkefnin,
óskum við okkur opins samfélags
þar sem við getum rætt málin sem
jafningjar, lært hvorir af öðrum
og þar sem við getum haldið
áfram að byggja upp í sameiningu.
Að við skulum nú ætla að halda
hátíðlegt 1000 ára afmæli komu
Eiríks rauða til Grænlands með
því að bjóða til okkar vinum og
kunningjum er vottur um djúp-
stæða gleði okkar yfir því að veita
gestum, en það er jafnframt og
engu síður hluti þjóðfélagsþróun-
ar, meðvitaðs endurmats.
Þess vegna er það Grænlendingi
sérstaklega mikið gleðiefni að
verða fyrir þeirri reynslu að ná-
grannaþjóð vill leggja sig svo mik-
ið fram til að læra meira um
Grænland. Þá fyrirlestraröð sem
stendur yfir í Norræna húsinu skil
ég sem viðurkenningu við hið unga
Grænland.
Grænland og ísland eiga sam-
eiginlega fortíð. En hafið sem að-
skilur lönd okkar, bindur þau
einnig saman nú sem fyrr. Og þeg-
ar ég nefni hafið, á ég einnig við
meginauðlind landa okkar, auð-
lind sem við verðum að standa sa-
man um að varðveita, þróa og
njóta góðs af.
Á nýjan leik
út á hafíð
Samt sem áður virðist mér að
hið unga Grænland megi ekki láta
sér nægja að ræða um fiskveiðar
eingöngu. Þvert á móti tengjast
ísland og Grænland margvísleg-
um böndum og þau bönd eru eldri
en efnahagsmundir, bönd sem ge-
ta orðið hluti framtíðar okkar.
Þess vegna vona ég að þetta ár,
sem getur orðið örlagaár fyrir
okkur, verði árið er við rötum leið-
ina til endurnýjaðrar vináttu í
hinum forna norræna anda sem
frjálsbornir, jafnréttháir bræður í
hverfulum heimi.
Samstarf okkar er skynsamlegt
og nauðsynlegt. Það er von mín að
samvinna af þessu tagi reynist
frjó og öflug og muni dafna báðum
aðilum í hag án tillits til þeirra
afla sem munu leitast við að
leggja hindranir á leið okkar.
A 1000 ára afmæli landnáms
Eiríks rauða leggja norrænir
menn og inuit (eskimóar) á nýjan
leik út á hafið í hættulega og vara-
sama siglingu, en öfugt við Eirík
finnum við ekki framar fyrir-
heitna, græna landið. Við verðum
að skapa það sjálf."