Morgunblaðið - 15.08.1982, Blaðsíða 2

38
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. ÁGÚST 1982
Hneyksli,
lagabrot
eða
sjálfsagt
mál?
ekki upphafletía samið til að vera
þjóðsönfiur Islendinfia, heldur var
|>að samið árið 1874, í tilefni þjóð-
hátíðarinnar það ár. Matthías
Jochumsson hafði samið Ijóðið að
mestu árið áður, on þá kynnt
Sveinhirni það on óskað eftir að
hann reyndi að semja við það lag.
I Morjiunblaðinu árið 1924 er
þess minnst að hálf öld var liðin
frá samninfiu lofsönjisins. Þar seg-
ir meðal annars:
„Matthías Jochumsson hitti
Sveinbjörn í aprílmánuði 1874 í
Kdinborn on fór þess á leit við
hann, að hann gerði lag við kvæði
sitt. Varð Sveinbjörn þegar við
bón hans, enda vannst honum það
fljótt, því að svo mjög fannst hon-
um til um kvæðið, svo mikil lyft-
ing varð honum að því, að lagið
var fullgert daginn eftir komu
Matthíasar." — Tekið skal þó
fram að aðrar útgáfur eru til af
því hversu fljótt Sveinbjörn samdi
lagið. En svo mikið er víst að tón-
verkið var til fyrir þjóðhátíðina og
það var frumflutt við hámessu í
Dómkirkjunni í Reykjavík að
viðstöddum konungi og fleira
stórmenni 2. ágúst um sumarið.
Annar höfundurinn, Matthías
Jochumsson, var viðstaddur í
Dómkirkjunni og mun ekki hafa
hrifist af lagi né eigin Ijóði, en
Sveinbjörn var hins vegar á ferða-
lagi í Danmörku á þessum tíma,
þótt hann annars byggi í Skot-
landi.
Þjódsöngurinn
verður þjóðsöngur
í hinni merku ævisögu Svein-
björns Sveinbjörnssonar, eftir Jón
Þórarinsson, sem mjög er stuðst
við hér, er meðal annars svofelld
frásögn af því hvernig 0, Guð vors
lands, varð þjóðsöngur. í bókinni
segir svo:
„Á árunum kringum 1880,“ segir
Árni Thorsteinsson í minningum
sínum, „var það orðinn fastur lið-
ur í sunnudagshaldi bæjarbúa,
þegar gott var veður, að þeir löbb-
uðu niður að Austurvelli og
hlýddu þar á hornamúsík, og þótti
það hressandi og skemmtileg til-
breyting. Lék flokkurinn bæði ís-
lenzk og erlend lög ... Var þá
jafnan leikið sem síðasta lag Eld-
gamfa Isafold, eins og þjóðsöngur-
inn nú, enda þótt lagið væri
brezkt. Lag Sveinbjörns við ljóð
Matthíasar, Ó, guð vors lands, var
þá enn ekki búið að vinna þá hefð
og vinsældir, að það gæti talizt
þjóðsöngur, enda var þá svo
skammt liðið frá þjóðhátíðinni, að
samtíðin leit fremur á lofsönginn
sem andlegan hátíðasöng bundinn
atburðinum 1874, sem voru tilefni
Ijóðsins og tónverksins. Raunar
má segja, að það hafi verið ýmis
sportfélög og önnur samtök, sem
fyrst tóku Ó, guð vors lands upp á
sína arma, sungu það á samkom-
um sínum og mótum og innleiddu
Hús Sveinbjörns Sveinbjörnssonar í Edinborg. Fjölskyldan í garðinum.
hefð þess sem þjóðsöngs hefði ver-
ið óyggjandi. En þótt lagið væri nú
orðið útlend eign, grópaðist það æ
dýpra í vitund þjóðarinnar sem
eitt helgasta tákn íslenzks þjóð-
ernis, hliðstætt fánanum. Mörgum
þótti óviðfelldið að vita það í eigu
erlendra kaupsýslumanna, og ein-
hverjar tilraunir munu hafa verið
gerðar af hálfu íslendinga til að fá
réttindin keypt, meðal annars
kringum Alþingishátíðina 1930, en
forlagið jafnan reynzt ófáanlegt
til að selja, þegar á átti að herða.
Upp úr lýðveldisstofnuninni
1944 kom loks skriður á málið, og
mun Birgir Thorlacius ráðuneytis-
stjóri hafa átt mestan og beztan
þátt í að koma því í höfn. Árið
af menntamálaráðuneytinu og
telst nú éigandi þeirra.
Áður en þjóðsöngurinn komst í
eigu íslenzka ríkisins voru sér-
stakar útgáfur hans á íslandi, í
Danmörku og Bretlandi komnar á
annan tug, og útgáfur í ýmiss kon-
ar safnheftum voru orðnar fleiri
og dreifðari en svo, að tölu verði á
komið. En árið 1957 gaf forsætis-
ráðuneytið lagið út samtímis í
þremur útgáfum, mjög veglegum
og vönduðum. I einni er lagið
raddsett fyrir blandaðan kór (eða
píanó) og fyrir karlakór, í annarri
fyrir hljómsveit, og í þriðju gerð-
inni eru þessar raddsetningar all-
ar. Allur búningur lagsins er eins
og höfundur gekk frá honum. Þeir
Hr Stpincrrímiir .T t>nr«tpinccrm
sem þjóðsöng. Það var venja í fé-
lögum þessum, að allir tóku ofan,
meðan lofsöngurinn var sunginn
eða leikinn, og svo varð þetta
brátt almenn venja, — allir voru
farnir að taka ofan og söngurinn
þar með orðinn sannnefndur þjóð-
söngur.
Það verður ekki tímasett, hve-
nær Ó, guð vors lands gerðist
þjóðsöngur Islendinga. Það hefur
orðið smám saman með þegjandi
samþykki flestra eða allra lands-
manna, og fyrir því er ekkert laga-
boð eða önnur ákvörðun stjórn-
arvalda. Það mun hafa verið árið
1910 sem tónskáldið seldi erlendu
forlagi, Wilhelm Hansen í Kaup-
mannahöfn, öll réttindi að laginu,
og mundi það varla hafa orðið, ef
í

Sveinbjörn Sveinbjörnsson
Hrafn Gunnlaugsson
Matthías Jochumsson
1948 voru teknir upp samningar
við Wilhelm Hansen, og lauk þeim
svo, að ríkisstjórnin keypti öll
réttindi að laginu og greiddi fyrir
þau tvö þúsund danskar krónur í
eitt skipti fyrir öll. Afsal réttind-
anna til menntamálaráðuneytis-
ins var undirritað af Wilhelm
Hansen, forstjóra forlagsins, 9.
des. 1948, en þáverandi sendiherra
Islands í Kaupmannahöfn, Jakob
Möller, ritaði á afsalið fyrir hönd
ráðuneytisins. Hinn 15. ágúst 1949
keypti svo ráðuneytið öll réttindi
að ljóðinu Ó, guð vors lands af
erfingjum séra Matthíasar fyrir
tvö þúsund krónur. Þar með hafði
íslenzka ríkið eignazt óskoruð
réttindi yfir bæði lagi og ljóði. Ó,
guð vors lands var áður orðið þjóð-
söngur í vitund allra Islendinga,
en segja má, að það hafi verið
staðfest með þessum ráðstöfunum
stjórnarvaldanna. Síðar tók for-
sætisráðuneytið við réttindunum
prófessor og dr. Páll ísólfsson
tónskáld sáu um útgáfuna í sam-
ráði við ráðuneytið, og ritaði dr.
Steingrímur formála, sem birtur
er á íslenzku, dönsku, ensku,
frönsku og þýzku. Þá er og fyrsta
erindi ljóðsins þýtt á dönsku,
þýzku, ensku, frönsku, norsku,
finnsku og sænsku."
Danskur hæstaréttar-
dómur frá 1965
En víkjum aftur að deilunum nú
um hina nýju útsetningu þjóð-
söngsins. Sigurður Reynir Pét-
ursson hrl., lögfræðingur STEFs,
Sambands tónskálda og eigenda
flutningsréttar, segir, að tónverk
sem þjóðsöngurinn, þ.e. þegar lið-
in eru 50 ár eða meira frá andláti
höfundar, falli undir 53. grein höf-
undalaganna. Samkvæmt þeim sé
það alfarið á valdi menntamála-
Úr hinni nýju kvikmynd, Okkar á milli í hita og þunga dagsins.
%