Morgunblaðið - 11.09.1982, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. SEPTEMBER 1982
29
James H. Buchanan
að til Sigurðar Nordals, „úrvals-
menn, sem stjórni á eigin ábyrgð".
En svo sé ekki, og svo geti ekki
verið. Spurningi sé því ekki, hvort
valdsmenn fylgi réttri stefnu eða
ekki, heldur hvort þeir búi við rétt
skipulag eða ekki. Keynes hafi
gert mikið ógagn í þessu efni, því
að hann hafi lagt fræðilega bless-
un sína yfir halla á fjárlögum, en
hagfræðingar fyrir daga hans
hafa verið á einu máli um, að fjár-
lög ættu að vera hallalaus. Þess
má geta, að Jónas Haralz kemur
orðum að svipuðum hugmyndum
og Buchanan í bók sinni, Velferð-
arríki í villigötum, en til er hand-
hægur bæklingur eftir Buchanan
um þetta, sem Institute of Econ-
omic Affairs í Lundúnum gaf út
1978, The Consequences of Mr.
Keynes.
Þriðja dæmið er um það, sem
enskumælandi hagfærðingar nota
um orðið „market failure", en ís-
lenskt orð um það gæti verið
„markaðsbrestur". Það er, þegar
leiða má rök að því, að þörf manna
fyrir einhverja vöru verði af ein-
hverjum ástæðum ekki fullnægt á
markaðnum. Breski hagfræðing-
urinn Arthur Pigou og ýmsir aðrir
hagfræðingar höfðu fengist við að
finna slíka markaðsbresti, og
þetta var síðan notað til að færa
rök fyrir auknum ríkisafskiptum:
Ríkið skyldi berja í bresti markað-
arins. En Buchanan mótmælir
þessari rökfærslu allri. Hann
bendir á, að markaðsviðskipti
kunni að leiða til ófullkominnar
niðurstöðu, án þess að með því sé
sagt, að ríkisafskipti leiði til betri
eða fullkomnari niðurstöðu. Af
þeirri staðreynd, að markaðurinn
sé ófullkominn sé rangt að draga
þá ályktun, að ríkið hljóti að vera
fullkomnara. Þeir, sem það geri,
séu að gripa til goðsagnarinnar
um hinn „góðgjarna einvald". Það,
sem menn verði að gera, sé að bera
saman markaðsbrestina og „ríkis-
brestina” (sem Buchanan og aðrir
almannavalsfræðingar nefna
„government failure"). Ríkið eigi
að gera það, sem það geti gert bet-
ur en markaðurinn, og markaður-
inn eigi að gera það, sem hann
getur gert betur en rikið. Hitt er
annað mál, að Buchanan telur rík-
ið gera fátt betur en markaðurinn,
og þess vegna er hann frjáls-
hygKÍumaður, telur samdrátt
ríkisins nauðsynlegan.
Friðrik Friðriksson, hagfræð-
ingur, sem var nemandi Buchan-
ans í Virginia Polytechinic Insti-
tute, ritar um athyglisverðan
bækling eftir Buchanan í 1. hefti
tímaritsins Frelsisins á þessu ári,
Monopoly in Money and Inflation,
en Institute of Economic Affairs
gaf hann út 1981. Buchanan ræðir
í honum um eina þá þjónustu, sem
heppilegra hefur verið talið, að
ríkið veitti, fremur en markaður-
inn, en það er að framleiða pen-
inga. Buchanan sýnir, að líta megi
á ríkið í þessu viðfangi sömu aug-
um og á einokunarfyrirtæki: Það
einokar framleiðslu peninga. En
þetta felur það í sér, að nota má
hagfræðilegar kenningar um ein-
okunarfyrirtæki á ríkið. Ríkið, þ.e.
stjórnmálamennirnir, beiti seðla-
prentunarvaldi sínu til að há-
marka ágóða sinn, en afleiðingin
verður að sjálfsögðu verðbólga,
sem allir aðrir tapa á. Þannig
skýrir Buchanan verðbólgu, hún
verður til við þær leikreglur, sem
stjórnmálmenn lúta, þeim er feng-
ið vald, sem þeir fara þannig með.
Buchanan er þó ekki sammála
Fræðsluþættir frá Geðhjálp:
Nauðsyn neyðarþjónustu
Hayek, sem lagði það til í fyrir-
lestri í viðskiptadeild Háskóla ís-
lands 2. apríl 1980, að einkaréttur-
inn til að framleiða peninga væri
tekinn af ríkinu, heldur telur, að
takmarka verði seðlaprentunar-
valdið með einhverjum öðrum ráð-
um, til dæmis föstum reglum í
stjórnarskrá.
Hér er komið að miklu áhuga-
máli Buchanans, sem ætti ekki
síst að vera forvitnilegt fyrir Is-
lendinga þessa dagana, þegar rætt
er um fátt annað en stjórnar-
skrárbreytingar. Hvernig geta
vestrænar lýðræðisþjóðir stöðvað
með stjórnarskrárbreytingum og
öðrum ráðum útþenslu ríkisins,
sem ógnar frelsi okkar og velmeg-
un? Buchanan telur, að þetta varði
öllu. Hann er þeirrar skoðunar, að
við verðum að breyta lýðræðis-
skipulaginu, ef við ætlum ekki að
horfa á það hrynja. Nefna má
nokkrar hugmyndir sem hann og
ýmsir aðrir frjálslyndir fræði-
menn hafa komið orðum að. Ein er
að gera það að stjórnarskrár-
ákvæði, að fjárlög skuli vera
hallalaus, önnur að setja í stjórn-
arskránni „þak“ á fjárlög, svo að
skattar fari ekki fram úr tilteknu
hámarki, enn önnur, að settar séu
þar fastar reglur um aukningu
peningamagns. Þeir, sem mót-
mæla þessum hugmyndum með
þeim rökum, að þannig séu „hend-
ur valdsmanna bundnar óhæfi-
lega“, vita líklega ekki til hvers
stjórnarskrár eru. Þær voru og
eru settar til þess að binda hendur
valdsmanna, til þess að reisa
skorður við valdinu. Um þessar
hugmyndir og reyndar einnig
ýmsar kenningar almannavals-
fræðinga má deila, en enginn vafi
er á því, að Buchanan er einn
frumlegasti hugsuður hagfræð-
innar á okkar dögum og að við-
skiptadeild Háskóla íslands er
mikill sómi sýndur með heimsókn
hans.
H.H.G.
Ég, sem þessar línur rita, vil
gjarnan leggja nokkur orð í belg
um nauðsyn þess, að þeir, sem
veikjast á geði og hafa sálræn
vandamál við að stríða, eigi þess
kost að fá hjálp án tafar.
Þegar svokölluð veiklun á
geðheilsu (eða taugaveiklun)
kemur fram hjá fólki í fyrsta
sinn, verður sá sem fyrir því
verður undrandi og felmtri sleg-
inn yfir því sem er að ske.
Seinna kemur svo hræðsla og
kvíði, þegar bati lætur standa á
sér.
Á þessu stigi finnst mér að
mjög brýnt sé að geta komist í
samband við einhvern sem skiln-
ing hefir á þessum veikindum.
Því miður eru þessi veikindi oft
svo hörmulega misskilin.
Ég hefi sjálf gengið í gegnum
þessa reynslu, þá aðeins 18 ára
gömul. Éins og gengur undir-
gekkst ég margskonar rannsókn-
ir á líkama og sál, sem lítið
fékkst út úr. En meðul fékk ég,
sem mér fannst ég ekki alltaf
hafa gott af.
Ég vissi ekki hvað þetta var,
sem þjáði mig svo mjög. Það var
of lítið talað við mig. Læknarnir
voru of fjarlægir, þannig að ég
fékk minnimáttarkennd og mér
fannst eins og veikindi mín væru
eitthvað sem ekki mátti ræða við
mig. Þó er ég þess fullviss að
þeir læknar sem ég leitaði til,
voru ágætir menn og vildu vel.
Mín reynsla er sú, að meðul
eigi ekki alltaf við ef um veiklun
af þessu tagi er að ræða, heldur
viðtöl og aðstæður séu athugað-
ar.
Eftir 14 ára baráttu var ég
mjög illa farin, ég treysti mér
ekki til að lýsa þeirri vanlíðan,
um það eru engin orð til, en þeg-
ar ég hugsa til þessa tímabils, þá
finnst mér að ekkert hafi verið
eftir nema að hætta að draga
andann.
En þá er sóttur til mín læknir,
sem tekur veikindi mín öðrum
tökum. Hann gefur sér nógan
tíma, ræðir við mig um ástandið
og hjálpar mér á ýmsan hátt
með ráðleggingum, viðtölum, fór
með mig í ökutúra og kom heim
til mín ef með þurfti.
Hann áleit að gott yrði fyrir
mig að breyta um umhverfi, þótt
ég ætti gott heimili og góða að,
og komst ég þá á sérstakt ágæt-
isheimili, þar sem mér var tekið
mjög vel og tel ég að það hafi
hjálpað mér mjög mikið. Það tók
þó nokkuð langan tíma að ná
góðri heilsu aftur, enda hafði ég
verið svo mikið veik lengi, að það
hefir trúlega haft sín áhrif. Og
alveg fullan bata hefi ég ekki
fengið, en hefi þó ennþá von um
það, eftir 44 ár.
Ég held að neyðarþjónusta
hefði getað hjálpað mér mikið á
sínum tíma, þegar þetta örygg-
isleysi og mikla vanlíðan, sem
ekki er hægt að lýsa, kom yfir
mig. Ég á við að hægt væri að
hringja á einhvern stað, þar sem
hægt er að tala við fólk sem hef-
ir þekkingu og skilning á þessum
sjúkdómi og að það væri hægt að
hringja á hvaða tíma sólar-
hrings sem er. Einnig væri gott
að geta fengið heimsókn í þess-
um tilfellum.
Slík þjónusta gæti vissulega
bjargað mörgu mannslífinu.
Þessi þjónusta myndi áreiðan-
lega hjálpa til að leysa mikinn
vanda. Hún myndi hjálpa mörg-
um til að geta verið heima, sem
annars lenda inni á stofnunum.
Mín persónulega skoðun er sú,
að þar ætti fólk ekki að þurfa að
dvelja nema brýna nauðsyn beri
til og að innlögn í ótíma geti
jafnvel haft neikvæð áhrif á ein-
staka tilfelli, þótt ég viti að
sjúkrahúsin eru nauðsynleg og
hjálpa svo mörgum.
Ég lít á neyðarþjónustu sem
eitthvert albrýnasta verkefni
innan geðheilbrigðismála eins og
stendur. Bæði fyrir aðstandend-
ur og sjúklinga.
ÁR ALDRAÐRA 1982 — Þórir S. Guðbergsson
XIII
Vernd - Virkni - Vellíðan
Félagsstarf eldri borgara
í Reykjavík í fullum blóma
Oft er vitnað til þess að
„maðurinn sé félagsvera" og
þurfi því á félagsskap að halda
hvort sem hann er ungur eða
aldinn. Og víst er um það að
flestir munu sammála um að
nauðsynlegt sé að halda lík-
amlegri og andlegri virkni svo
lengi fram eftir aldri sem unnt
er auk félagslegra tengsla og
vináttubanda sem bindast í
skipulögðu félagsstarfi. Flest-
um mun ljóst af eigin raun að
sé líkaminn eða hlutar hans
ekki nýttir að staðaldri er mik-
il hætta á striðnun og hvers
konar stirðleika.
Félagsmálastofnun Reykja-
víkur hóf félagsstarf meðal
aldinna fyrir um það bil 13 ár-
um og hefur það starf vaxið
jafnt og þétt síðan. Á sl. vetri
var félagsstarf á vegum Fé-
lagsmálastofnunar rekið á 4
stöðum í bænum og nú í sumar
eins og endranær hefur einnig
verið í gangi fjölþætt starf
sem bæði hefur byggt á al-
mennu félagsstarfi og ferða-
lögum. Upphaflega var félags-
starfið að mestu byggt á starfi
sjálfboðaliða sem um tíma
voru á annað hundrað og enn
vinna sjálfboðaliðar mikilvægt
starf í þágu aldinna sem seint
verður fullu metið og þakkað
sem skyldi.
í sumar hafa verið farnar
um 12 ferðir um nágrenni
Reykjavíkur, en einnig hafa
verið farnar tveggja daga ferð-
ir til Akureyrar og Mývatns og
tvær tveggja daga ferðir um
Snæfellsnes. Með flestum ferð-
unum hefur farið sérstakur
leiðsögumaður með sérþekk-
ingu á þeim stöðum sem heim-
sóttir hafa verið.
Fyrir nokkrum árum tókst
samvinna milli Félagsmála-
stofnunar Reykjavíkur og
þjóðkirkjunnar um sérstakar
orlofsbúðir að Löngumýri í
Skagafirði þar sem kirkjan
rak áður húsmæðraskóla. Hef-
ur þessi orlofsdvöl gefið afar
góða raun og miklu færri kom-
ist að en vildu.
í sumar var tekin í notkun
ný húseining að Löngumýri
svo að dvalargestum hefur
fjölgað í hverjum hópi upp í
36.
Á þessu sumri hafa verið
farnar 5 ferðir að Löngumýri
og sú síðasta nú fyrir
skemmstu eða 6. september og
dvelst hver hópur 12 daga í
orlofsbúðunum.
Greinilegt er að mikil að-
sókn hefur verið að orlofsbúð-
um aldinna undanfarin ár svo
að rík þörf virðist á því að gefa
máli þessu meiri gaum en
hingað til hefur verið gert.
Þá hefur Félagsmálastofnun
Reykjavíkur einnig haft utan-
landsferðir á sínum snærum
og þá einkum til sólarlanda.
Hafa þær ferðir einnig verið
mjög vinsælar og fjölsóttar
allt frá upphafi þó að verð-
bólgan í sólarlöndum hafi sett
strik í reikninginn eins og víð-
ar.
Reynt hefur verið að fara til
þeirra staða þar sem ferða-
kostnaður er lægstur og fyrstu
tvö til þrjú árin varð Mallorca
einkum fyrir valinu. Síðan
hafa verið farnar ferðir til
Suður-Spánar, Júgóslavíu og
nú í vor var fyrsta ferðin farin
til Noregs við góðan róm
ferðalanga. Talsvert hefur ver-
ið spurt um Norðurlandaferðir
en fram til þessa hafa Norður-
löndin verið svo „dýr ferða-
lönd“ að ekki hefur verið ráðist
í slík ferðalög.
Enn hefur Félagsmálastofn-
unin skipulagt tvær haustferð-
ir til sólarlanda í samvinnu við
ferðaskrifstofur. Verður næsta
ferð farin 21. september til
Malorca. Það er 22ja daga ferð
og er skipulögð í samvinnu við
Ferðaskrifstofuna Úrval sem
gefur allar nánari upplýsingar.
Hin ferðin verður svo farin 30.
september til Costa del Sol, en
það er 3ja vikna ferð sem
skipulögð er í samvinnu við
Ferðaskrifstofuna Útsýn, sem
einnig gefur allar upplýsingar
varðandi þá ferð.
Þeir sem hafa tekið þátt í
ferðum aldinna geta einir
dæmt um það hvað slík ferða-
lög hafa góð og endurnýjandi
áhrif á ferðafólk. Margir aldn-
ir halda kyrru fyrir mestan
hluta ársins, hreyfa sig lítið og
eru lítið úti við í fersku lofti.
Með slíkum ferðum er beinlín-
is stuðlað að því að aldnir fái
góða endurhæfingu bæði til
líkama og sálar. Reynt er að
undirbúa ferðirnar eins vel og
unnt er. Haldnir eru kynn-
ingarfundir með væntanlegum
þátttakendum, þeim er kynnt-
ur staður og staðhættir, þeim
gefinn kostur á að kynnast, en
allur undirbúningur kostar
mikið erfiði og krefst langs
tíma. En því betur sem ferð-
irnar eru undirbúnar þeim
mun betri grundvöllur er lagð-
ur að vel heppnaðri ferð. Aldn-
ir þurfa tilbreytingu eins og
aðrir þjóðfélagsþegnar og það
er mikið og verðugt verkefni
að gefa þessu máli meiri gaum
en hingað til hefur verið gert.