Morgunblaðið - 16.12.1982, Blaðsíða 46

ASMUNDUR SVEINSSON
Hættulegt að
vera frelsaður
I. Allt kallar á efni
Ásmundur klappar lítilli gipsstyttu í
safninu: „Hérna er akkerið og þetta er
þjörgunarhringurinn," sagði hann. „Þeir
vilja fá þetta til Keflavíkur. Það á að
minna á sjómennina. Eg kalla það Fast
þeir sóttu sjóinn og sækja hann enn, því að
ég var alltaf að raula það fyrir munni mér,
meðan ég var að hugsa styttuna. En ég
man ekki meira úr því. Ætli það sé úr
Illgresi? Eitthvað voru þeir að tala um að
þeir vildu fá Björgun. En þeir geta ekki
fengið hana. Hún er frátekin. En heyrðu
góði, þegar þú komst var ég að horfa á
sjónvarpið. Venjulega eru þeir, sem horfa
á það að staðaldri, í einskonar dáleiðslu-
ástandi. En nú brá svo við að þeir, sem
komu fram í þættinum, voru sjálfir sefjað-
ir. Þeir sátu þarna fyrir framan mann í
hálfgerðri dáleiðslu og töluðu um trúar-
brögð. Vissu allt um guð. Þarna var ein-
hver kona sem var frelsuð. Algerlega
stöðnuð. Hætt að hugsa nema um þessa
frelsun sína. Sagðist vera hamingjusöm.
En getur nokkur manneskja orðið ham-
ingjusöm af því einu að hætta að þroskast
á miðjum aldri? Hætta að gera ráð fyrir
nýjum möguleikum? Þorna upp eins og
lækur á leið til hafs? Þetta kalla ég sefjun.
Hún er jafnhættuleg í listum og trúar-
brögðum. Listamaður má aldrei líta svo á
að hann sé frelsaður. Þá fyrst glatar hann
frelsinu, sem er forsenda nýrra hugmynda,
grundvöliur allrar sköpunar."
„Þetta hefur alltaf verið þér mikið íhug-
unarefni, Ásmundur."
„Já, alltaf leitað á mig. Aldrei látið mig
í friði. Stöðnun, sefjun eru hættulegar
allri sköpun. Það er ekkert heilagt nema
það sem við höfum þurft að hafa mikið
fyrir.“
„Leitin, baráttan."
„Já, og þroski mannsins. Sköpunin. Sefj-
un er bölvun. Dáleiddur maður skapar ekki
myndiist."
Við vorum komnir að styttunum af Ein-
ari Benediktssyni.
„Ég gerði portrettið fyrst," sagði Ás-
mundur.
„Fannst þér barátta, átök í andlitsdrátt-
um hans?“
„Hvað finnst þér, góði? Karlinn verkaði
á mig eins og tröll. Það var gott ég skyldi
kynnast honum, ég hafði gagn af því. Ég sá
í honum andstæður sem sameinuðust í
persónunni og skáldinu Einari Benedikts-
syni. I honum var bæði tröllskapur hins
stóra og þess góða. Tvö tröll, sem aldrei
töluðust við, en stækkuðu hvort annað.
Einhver sagði mér að hann hefði sjálfur
haldið fram að hann væri tveir menn:
sjentilmaðurinn og dóninn. „En þeir talast
aldrei við.“ I mínum huga er hann tvö
tröll. Nú er varla nokkur maður jarðaður,
svo að ekki sé sungið yfir honum: Hvað
bindur vorn hug. Þessi eini sálmur Einars
Benediktssonar er að verða álíka sálu-
hjálparatriði og minningargrein í Morgun-
blaðinu. Og er þá mikið sagt!“
„Hvað minnti Einar þig á?“
„Hann var konungur."
Ásmundur tók upp styttuna með hörp-
una að bakhjarli.
„Þeir hafa eitthvað verið að hnýta í mig
fyrir hörpuna," sagði hann. En ég svara
bara: „Hún á þarna heima. Hún er hluti af
verkinu. En ef þið viljið, getið þið tekið
karlinn og skilað hörpunnj. Hún getur
staðið ein sér.“ Mér finnst samt fara bezt á
því að skáldkonungurinn standi við hörp-
una sína. En Islendingar mega eiga þessa
koparkarla sína í friði fyrir mér. Lista-
maðurinn þarf ekki lengur að vera að
stæla náttúruna. Ég segi oft, þegar ég er
beðinn að gera mynd af manni: takið
myndir af manninum við sitt starf, þá sér
fólk hann eins og hann er. Það hefði verið
gaman að eiga Njál á filmu. Og kannski
hefði hann einnig sómt sér vel í steini.
Líklega er enginn allur á filmunni frekar
en annars staðar: Og ég er aðeins til í mínu
ljóði — jafnvel það er ekki alveg rétt hjá
Steini. Stundum líður mér illa, þegar ég
rekst á bronskarla í bænum. Þetta er til-
búinn heimur, óekta. Þegar ég sé þessa
karla standa uppi á stöllum, dettur mér í
hug: ósköp er að sjá þessa stráka, sem eru
að klifra upp á kassa og hrópa: sjáið hvað
ég er merkilegur! Mér finnst þetta fara
þeim illa. En hvað finnst þér um Jón Sig-
urðsson, heldurðu að hann hafi verið svona
merkilegur með sig? Ég ætla jafnvel að
taka dýpra í árinni: mér finnst viðbjóðs-
legt að sjá þessa bronskarla í svona óeðli-
legu ástandi og fjandans fígúruskap. Jón
Sigurðsson er eins og sperrtur strákur sem
segir: Sjáið mig! Og svo erum við að
skamma Rússa fyrir þetta sama. Einar
Benediktsson sagði alltaf við mig: „Ég vil
vera eins og ég sé með fólkinu." Og svo er
alltaf verið að rífast yfir því að þarna er
hann einmitt með fólkinu og hörpunni
sinni, en ekki eins og blind ugla á síma-
staur."
„Sagði hann e'.ki margt skemmtilegt við
þig, meðan þú va st að gera frumdrögin?"
„Það var nú ýmislegt."
„Eins og?“
„Einu sihni sagði hann mig: „Þér finnst
nú kannski að ég tali of illa um fólk.“ Ég
svaraði því litlu. „En þú verður að fyrir-
gefa mér það,“ bætti hann við, „ég lærði
þetta af henni móður minni!" Það var gott
að ég hitti hann, því að ég sá íslenzku
þjóðina í honum. Ég skildi hana betur
fyrir bragðið. Þegar ég bjó í Laugarnesi,
var hann þar hjá mér í mánuð eða meira
og ég notaði tækifærið til að skoða hann
vel. Hann verkaði á mig eins og smækkuð
mynd af þjóðinni. Hann yfirgekk allt með
mælsku og málæði, sýndi allt sitt veldi,
talaði illa um fólk, viðurkenndi það sjálfur
og gat verið óskaplega þreytandi. Yfirleitt
þurfti maður ekki að gera neitt annað all-
an daginn en segja: já eða nei, oftast já,
því að það borgaði sig ekki að andmæla
honum, harin kæfði alla í mælsku. Hann
talaði lítið sem ekkert um ljóð og þá sjald-
an þau bar á góma, talaði hann illa um
önnur skáld. Éinkennilegt, en ég fékk á
tilfinninguna að skáldjöfurinn væri ekki
öguggari um sig en svo, að honum þætti
aðrir standa í vegi fyrir sér.“
II. Berrassaðir með pípuhatt
Við stóðum nú við mynd sem Ásmundur
kallar: Manstu er saman við sátum. Hjá
henni stendur önnur, Söknuður.
„Manstu er saman við sátum er í göml-
um stíl," sagði hann. „Nafnið er frá Jakobi
Smára: „Þú ert bara með kvæðið hans
bróður míns,“ sagði Guðný systir hans.
Þaðari er nafnið. Söknuður er gerð í öðrum
stíl. í henni er meiri spenna, meira
drama."
„Allt er þetta fólk nakið," sagði ég.
„Já.“
„Eins og ástin."
„Það er nauðsynlegt að hafa þær ber-
rassaðar þessar, og þarna eru fleiri ber-
rassaðar. Ég hef oft gert berrassaðar
stelpur og hef haft gaman af því líka. En
að gera berrassaðar stelpur allt sitt líf og
ekkert annað og þekkja engin önnur form,
það get ég ekki verið þekktur fyrir. Samt
hafa komið hingað myndhöggvarar frá
Norðurlöndum og spurt mig, hvers vegna
ég hafi ekki gert fleiri berrassaðar stelpur.
Nú er allt berrassað á Norðurlöndum,
nema kannski í Noregi. Þar eru allir í kjól
og hvítt og með pípuhatta eins og Ibsen.
Ætli þróunin stefni ekki í þá átt að allir
verði berrassaðir með pípuhatt?"
„Þú hefur aldrei fest þig í neti eins sér-
staks stíls."
„Nei, það er höfuðsynd. Ég hef unnið í
mörgum stílum og úr margs konar efni
eins og þú sérð.“
„Hver er, að þínu áliti, aðalmunurinn á
Manstu er saman við sátum og Söknuði?"
„I Söknuði eru formin farin að tala
meira hvort við annað. Hin er saklausari
og sætari eins og tíminn sem hún er
sprottin úr. Þá sungu menn: Það er sælt að
vera fátækur elsku Dísa mín.“
„Er meiri ástríða í Söknuði?"
„Ástríða? Nei. Við hvað áttu, góði?“
Sex. Kynlíf."
„Nei, ég hugsa ekki í hormónum. Ég
hugsa í formum. Ég vil að þau tali saman.
En ég hef ekkert á móti ástinni eða kyn-
hvötinni. Hún er bæði falleg og nauðsyn-
leg. Ég er hlynntur Freud. Eðlilegt kynlíf
er hverjum manni nauðsyn, sérstaklega ef
hann vill dreyma vel. Nunnur eru ágætar.
En ég geri greinarmun á þeim, þessum
heilögu skírlífu konum, og móðurinni. Ég
met hana meira, lífsreynslu hennar. Þátt
hennar í þróun lífs á jörðinni. Okkur hætt-
ir til að breyta öllu í pukur og feimnismál,
eða villta og skefjalausa ástríðu. En það er
ekki meiningin. Ekkert er heilbrigðara en
ást til viðhalds lífinu."
„Ertu að segja frá þessu í Söknuði?"
„Ég er að láta formin tala saman. Þau
eru að yfirgefa hvort annað. Hönd hans og
handleggur eru framhald af læri stúlkunn-
ar til að halda nauðsynlegu formi í bygg-
ingu myndarinnar. Annað vakir ekki fyrir
mér. Myndlistin á sitt tungumál. Ég vil að
það sé frjálst, án bókmennta. Án áhrifa
frá öðrum listgreinum."
„Þú leggur áherzlu á brjóst konunnar."
„Já, já, þau eru tákn frjóseminnar auð-
vitað."
„En finnst þér þau falleg í forrni?"
„Þau geta verið það. Það er líka hægt að
gera þau ljót.“
„Hvað heitir þessi mynd, Ásmundur?"
„Þessi þarna?" og hann bendir. Gengur
svo að myndinni og klappar henni: „Þetta
er Öldugjálfrið mitt.“
„Geturðu lýst hvað fyrir þér vakir?"
„Það er ölduform í bllum línum myndar-
innar. Einnig tákn um lífið. Þarna er tákn
um karlmanninn og þetta er brjóst kon-
unnar. Og þessi bogi er ströndin. Ég er
alltaf að hugsa um fjallamyndina og
drangana sem standa upp úr hafinu. Þú
sérð þetta einnig í Sonatorreki hér fyrir
utan. Þar eru drangar og hellar sem hafið
holar. Þegar krakkarnir fóru að leika sér
við Sonatorrek, sögðu þau. „Þarna er litli
hellirinn og þarná er stóri hellirinn." Það
þótti mér vænt um. Ég gerði Öldugjálfur
fyrir fimm árum. Sumir héldu að ég kynni
ekki anatómíu. Skildu ekki að mér var
önnur leið ófær til að lýsa því sem fyrir
mér vakti: að sameina ólík viðhorf, sam-
ræma. Þegar ég gerði myndina, vissi ég
nokkurn veginn hvernig karl og kona líta
út. Hafði þó nokkra nasasjón af — hvað
eigum við að segja: líkskurðarfræði? En
það er óviðfelldið orð í þessu sambandi.
Myndin krafðist nýrrar sköpunar, nýrrar
sjónar. Og svo varð ég að glíma við heild.
Állt líf, öll náttúra er heild, sem byggist á
ákveðnum lögmálum. Aldan hefur alltaf
vakið athygli mína: Hvernig hún formar
sig, hvernig hún vinnur á klettunum. Is-
land kallar á ímyndunarafl. Hugmynda-
flug, baráttu. En eigum við ekki að
skreppa út. Þessi barátta blasir við hér í
garðinum. Draumur, sýnir, sem urðu að,
veruleika í efninu. Allt kallar á efni. Og
hrynjandi.“
III. Fjöll rímar við tröll
Við gengum út. Það var gott veður.
Höggmyndirnar voru allar í essinu sínu,
ótruflaðar af ókunnum forvitnum augum.
Lítill drengur stóð uppi á Sonatorreki.
Hann sagðist eiga Ingólfsfjall, því að hann
héti Ingólfur.
„Hann er óhræddur," sagði Ásmundur.
„Ekki hefði Agli líkað þetta,“ sagði ég.
„Að klifra svona upp á hann.“
„Hann er ekki spurður lengur," sagði
Ásmundur.
Svo leiddi hann mig að annarri risa-
mynd, steinsteyptri:
„Ég kalla hana Tóna hafsins," sagði
hann, augsýnilega ánægður með nafnið.
„En þetta er kvenmannsfígúra," sagði
ég- .
„Ég gerði brjóstin á henni eins og bát,“
sagði hann. „Og fæturnir vaxa af öldunni,
sem breytist í læri. Öldur allt saman. Og
höndin heldur um strengina. Tónar hafs-