Morgunblaðið - 14.01.1983, Blaðsíða 24

24 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 14. JANÚAR 1983
Hvað er minnisstætt
frá hátíðisdögum jóla?
- eftir Jónas Pétursson
Einhvern veginn er það svo, að
þessi tími hverfur undra fljótt og
fátt lifir í minningunni. Aldurinn
á þar vafalaust sök, en ég held þó
enn meir sú ofgnótt fanga á öllum
sviðum, lesmáls, útvarps og sjón-
varps fyrir andann, og gæta þarf
munns og maga einnig. En þó
stundin fljúgi hratt, þá var ég svo
heppinn að taka eftir þegar í út-
varpinu kom viðtal við dr. Brodda
Jóhannesson, síðast rektor við
Kennaraháskólann, en annars ein-
hvern frábærasta ræðumann úr
útvarpi til fjölda ára. Þegar nafn
hans var nefnt, náði það athygli
minni allri. Hann var beðinn að
lýsa bernskujólum, þau lifði hann
syðst í Blönduhlíðinni í Skaga-
firði. Ég ætla ekki að endursegja
neitt af lýsingum hans, en ég
þekkti þar flest mjög nákvæm-
lega. Siðirnir svo líkir í Skagafirði
og Eyjafirði. Frásagnarmátinn
allur, röddin, hinn hlýi blær
snilldarmálsins kom mér til að
vikna. En eitt bar þó af, og það er
tilefni þess framtaks míns að
stinga niður penna. Það, sem hann
sagði um stjörnuhimininn. Ég hefi
stundum undrazt sjálfan mig í
seinni tíð hve sjaldan stjörnuhim-
inn vekur athygli mína, sem í
æsku var kvöldhressing í
skammdeginu, veitti sálarfrið,
vakti lotningu til almættisins og
þakkir fyrir þessa brosandi feg-
urð. Mig langar til áherzlu að
minna á sálm í sálmabókum, 1.
erindi, sem mér vakir í minni frá
æsku:
„Ó, hve dýrdlegt er aA sjá —
alstirnd himinfesting blá,
þar sem Ijosin gullnu glitra,
glöðu leika brosi og titra,
og oss benda upp til sín."
I*ýd. Stefán Thorarensen.
Hlýtur ekki þetta sálmavers að
vekja og örva athygli á töfrum
stjörnuhimins! Láta syngja við
barnamessur!
Þá hefi ég reynt að komast í
gegnum Morgunblaðið. Á bls. 62
miðvikudaginn 22. desember er í
ramma viðtal við ljóðskáldið
Þorstein frá Hamri. Það er stór-
athyglisvert, — og ég finn mig
knúinn til að vekja athygli á því!
Hætt er við að alltof mörgum
sjáist yfir það. H.G. spyr: Hver er
staða ljóðasafns nú að þínu mati?
„Það skiptir í tvö horn skoðun-
um manna á því, hvort ljóð séu
eftirtektarverð fyrir skólabörn.
Þar eru að mínu mati vissar öfgar
á ferð, það veldur hver á heldur.
Viðhorf kennarans og efnismeð-
ferð skiptir miklu máli. íslenzk
ljóðagerð er mjög samfelld og
mjög lítil skil eru á milli stór-
skálda síðustu aldar og þeirra,
sem nú eru að yrkja. Hið þjóðlega
samhengi er auðséð. Á hinn bóg-
inn óttast ég þá staðreynd, sem
uppfræðendur hafa bent mér á, að
börn geti komið nánast ólæs úr
grunnskólanum. Meðan svo er
háttað lesa unglingar ekki ljóð og
hafa ekki hæfileika til að skynja
þau og njóta, hversu velviljaður
sem uppfræðarinn er. Þegar svona
er komið, er verið að taka það frá
okkur, sem gerði okkur að menn-
ingarþjóð, að vera læs og geta
dregið til stafs. Þarna mun
„myndbandamenningunni" miklu
um að kenna. En þverstæðurnar í
viðhorfum manna hvað þetta
varðar eru miklar. Ég hitti varla
mann, sem ekki er á móti mynd-
böndum, en það er eins og ekkert
megi gera til að sporna við þessu í
alvöru. Þarna er um blessað frels-
ið að ræða. Það er allt í lagi að
hafa myndböndin, en aðrir verða
að hugsa um að varna því að skað-
semi þeirra hafi áhrif og taka af-
leiðingum hennar. Meðal annars
vegna þessa hefur verið sett mikil
pressa á uppalendur, komi eitt-
hvað fyrir börnin, er þeim kennt
um, en staðreyndin er sú, að upp-
eldishlutverkið hefur um of verið
tekið frá foreldrunum, og því ráða
þeir ekki við það.
Andrúmsloft ljóðagerðarinnar
var dálítið annað, þegar ég gaf út
mína fyrstu bók 1958. Þá komu fá-
ar Ijóðabækur út og útgáfan var
háð vissum skilyrðum. Ári áður
var ég með tilbúið handrit, sem ég
sýndi ýmsum góðum mönnum og
þeir höfðu vit fyrir mér og sögðu
mér að bíða. Nú er minna aðhald
og megnið, sem maður sér af þessa
tíma ljóðagerð, hefur ekkert höf-
undarmark, margt er eins og úr
sömu verksmiðjunni, en samt log-
ar þar undir mikill ótaminn kraft-
ur og það er góðs viti. Þá er einn
annmarki á ljóðum þessara ára. í
stað þess að hagnýta sér betur
það, sem við eigum sameiginlegt,
tungumálið, sem grundvöll tján-
ingar reynslu og viðhorfs, fram-
leiða menn gjarnan orðaleiki og
skrýtlur, sem nóg er til af.
Maður verður oft fyrir von-
brigðum, en þó skín ljós í gegnum
Jónas Pétursson
„Ég hef stundum undrast
sjálfan mig í seinni tíð hve
sjaldan stjörnuhiminn
vekur athygli mína, sem í
æsku var kvöldhressing í
skammdeginu, veitti sálar-
frið, vakti lotningu til al-
mættisins og þakkir fyrir
þessa brosandi fegurð.“
myrkrið, vísbending um enn betra
ástand," sagði Þorsteinn.
Þorsteinn frá Hamri bendir á
allt að ólæsi útúr grunnskólum;
verið að taka frá okkur það sem
gerði okkur að menningarþjóð. Og
svo: „Þarna mun „myndbanda-
menningunni" miklu (mikið) um
að kenna ... Ég hitti varla mann,
sem ekki er á móti myndböndum,
en það er eins og ekkert megi gera
til að sporna við þessu í alvöru.
Þarna er um blessað frelsið að
ræða.“ (lbr. mín).
Þetta viðtal er ómetanlegt — og
það verður að vera lesið! í mínum
huga er myndbandafarganið leift-
ursókn viðbjóðslegrar gróða-
hyggju. Gróf misnotkun á frelsi og
í raun tilræði við það frelsi, sem er
grundvöllur lýðræðisins.
Að því þriðja vil ég víkja: Að
kvöldi 2. jóladags sýndi sjónvarpið
leikritið: Stundarfriður, eftir Guð-
mund Steinsson. Ég hafði áður
enga hugmynd um leikritið, þótt
það hefði oft verið sýnt á leiksviði.
Játa verður að illa var nýlega búið
að hvekkja mig á sýningum úr
svonefndu „Félagsheimili" sem ég
verð að kalla algjöra forsmán og
svívirðu — það sem ég hefi séð af
því! En á þetta vildi ég horfa. Og í
stuttu máli er það með því besta
úr íslenskum leikritum, sem sjón-
varpið hefur sýnt. Leikur allra var
nijög góður, og spillti hvergi því,
sem sýna átti. Og frábær hjá
Þorsteini, Helga Skúlasyni og
Kristbjörgu Kjeld! Leikur Krist-
bjargar var stórkostlegur og
glæsileiki leikarans stækkaði
hlutverkið — já, að sumu leyti. —
En ég átti ögn erfitt með að sann-
færa mig um að sú andlega ör-
birgð, sú stórkostlega sálarsmæð,
sem birtist af höfundarins hendi í
þessari persónu — slík persóna
væri yfirgengilega heimsk, óskilj-
anleg smásál. Ég gat tæpast séð
„eðlilega" hlið á leiknum með svo
glæsilegum leikara. Auðvitað
reyni ég ekki að skilja svona hugs-
unarhátt — en fyrr má nú vera
flagð undir fögru skinni! Sleppum
þessu nöldri! En ef einhver íslend-
ingur kannast við sjálfan sig í
persónunni sem Kristbjörg Kjeld
lék — Þá: Guð hjálpi okkur. En að
lokum: Sjónvarpið á oft hrós skilið
— og í heild tekst því vel og út-
varpinu. Margt er á báðum stöð-
um, sem ég vil hvorki sjá né heyra.
En það skil ég vel — og það er
skylda okkar að þakka þær stundir
sem við njótum!
Ár kvatt — ári heilsað
- eftir Jón Á.
Gissurarson
Forsætisráðherra birtist lands-
lýð í útvarpi og sjónvarpi á gaml-
árskvöldi að venju. Hefð hefur
skapast um slík erindi: Þau eru
uppgjöf liðins árs, staða metin um
áramót og rýnt fram á veginn. Að
þessu sinni fórust þessar vanga-
veltur fyrir að mestu, jafnvel vilj-
ann frá í fyrra bar ekki á góma.
Gunnar Thoroddsen forsætis-
ráðherra átti heldur ekki hægt um
vik. Samkvæmt hans eigin forspá
átti verðbólga að vera sex af
hundraði en nam tífaldri þeirri
upphæð. Síðdegis á gamlársdag
hafði hann leyst landfestar fiski-
flota landsmanna, en aðeins á
kostnað gengis íslensku krónunn-
ar þrátt fyrir svardaga sjávarút-
vegsráðherra nokkrum dögum
fyrr, að svo skyldi ekki að málum
staðið. Og enn er óvíst hvort þetta
eru ekki látalæti ein, því að sjó-
menn telja sig hlunnfarna. Ér-
lendar skuldir eru svo hrikalegar
— að hluta til í eyðslu og óarðbær-
ar fjárfestingar. — Eru íslend-
ingar nú komnir á pall með
skuldakóngum heimsins.
Rétt er að geta þess, að forsæt-
isráðherra vék að tveimur málum
varðandi líðandi stund og framtíð:
Bágum efnahag og nýrri stjórn-
arskrá.
Aflabrest kvað hann meginor-
sök bágrar fjárhagsstöðu. Afli
hefði orðið snöggtum minni 1982
en metárið 1981. Hann Iét þess þó
í engu getið að 1982 var þriðja
aflahæsta ár frá upphafi vega.
Þagað var um það að meginmagn
aflans var ókynþroska smáfiskur
sem hefði átt eftir að margfaldast
að þyngd og verðmæti, hefði hon-
um auðnast að lifa svo sem tvö ár
í viðbót. Engu var getið hins geig-
vænlega seiðadráps. Dauð eru þau
einskis nýt, enda snarlega mokað í
sjóinn að nýju. Slíku seiðadrápi
má líkja við það að bændur
drægju um barkann á kararlömb-
um sínum og féllu svo í stafi yfir
að fá ekki lagðprúða dilka af fjalli
að hausti.
Fyrir einni öld og liðlega átta
árum færði loflegur erfðakóngur
íslendingum stjórnarskrá úr föð-
urhendi. Við þessa gáfu Kristjáns
níunda höfum við svo búið lítt
breytta til þessa dags. Um áratugi
hefur verið starfandi þingmanna-
nefnd. Um mörg ár hefur Gunnar
Thoroddsen verið einn nefndar-
manna og hin síðari ár oddviti
hennar. Lítið hefur kvisast um
þessa væntanlegu stjórnarskrá,
rétt eins og hún væri fyrir þing-
menn eina en ekki alþjóð. í raun
réttri hefði sérstakt stjórnlaga-
þing átt að semja hana en ekki
alþingismenn. Það skal þó fúslega
viðurkennt að erfitt hefði reynst
að kjósa slíkt þing án atbeina
stjórnmálaflokka landsins.
Það var því vel þegið að forsæt-
isráðherra veitti nokkra innsýn í
það sem hér var á döfinni og
skýrði frá nokkrum nýmælum.
Hann kvað allan undirbúning svo
langt á veg kominn að vænta
mætti stjórnarfrumvarps að nýrri
stjórnarskrá í þessum mánuði.
Eitt af nýmælum er lækkun
kosningaaldurs í átján ár. Fjöldi
þessara tveggja aldurshópa sem
kosningarétt fengju með þessari
breytingu, er nú um stundir sem
næst níu þúsundir. Hvers vegna er
þetta fólk ekki hreinlega spurt
hvort það kýs að öðlast þennan
rétt? Flest er það í skólum og því
auðvelt að ná til þess. Skoð-
anakönnun með úrtaki gæti verið
enn auðveldari leið. Kosningarétti
fylgir ábyrgð sem þessum aldurs-
fíokkum kynni að hrjósa hugur við
að axla, eða teldu sig vanbúna að
neyta hans vegna æsku.
Fýsilegt hefði verið að fá meira
að heyra af nýmælum, en að von-
um gafst ekki tóm á þeim fáu mín-
útum sem forsætisráðherra hafði
til umráða. Ég drep hér á örfá
atriði sem mönnum eru ofarlega í
huga. Á forseta íslands að nægja
til kjörs að hafa fleiri atkvæði á
bak við sig en keppinautar hans,
eða skal hann hafa hreinan meiri-
hluta og þá tvennar kosningar, ef
það næst ekki í fyrstu umferð. I
síðustu kosningum voru fjórir í
framboði, en við næstu kosningar
á undan tveir. Með sama áfram-
haldi yrðu þeir átta við næstu for-
setakosningar. Kynni þá svo að
fara að forseti yrði kosinn með
þrettán til fimmtán af hundraði
greiddra atkvæða. Á valdsvið for-
seta íslands að vera óbreytt? Eiga
kjörnir alþingismenn að gegna
þingstörfum meðan þeir gegna
ráðherrastörfum, eða eiga vara-
menn þeirra að taka setu á þingi?
Á að skilja betur en nú milli lög-
gjafar- og framkvæmdavalds?
Eða á kommissarakerfið að hald-
ast óbreytt?
Óhugsandi er með öllu að al-
menningur gæti haft nein áhrif á
gerð nýrrar stjórnarskrár ef hún
yrði lögfest á þessu þingi.
Misvægi atkvæða bak við hvern
kjörinn þingmann eru meginrök
Jón Á. Gissurarson
„Engin stjórnarskrá —
hversu áferðarfögur sem
hún annars væri — leysir
svo sem neinn vanda. Allir
núlifandi íslendingar hafa
búið að stjórnarskrá
Kristjáns níunda alla sína
ævi. Það getur ekki skipt
sköpum hvort ný stjórn-
arskrá tekur gildi árinu
fyrr eða síðar.“
fyrir að hraða setningu nýrrar
stjórnarskrár. En úr því mætti
bæta með einfaldri löggjöf, nota
þessa eilefu uppbótarþingmenn til
þess að draga úr þeim mismun.
Fjölgun þingmanna til þess að
jafna þann mun er hreint neyðar-
úrræði og kallar á nýja stjórn-
arskrárbreytingu áður en varir.
Engin stjórnarskrá — hversu
áferðarfögur sem hún annars væri
— leysir svo sem neinn vanda. All-
ir núlifandi íslendingar hafa búið
að stjórnarskrá Kristjáns níunda
alla sína ævi. Það getur ekki skipt
sköpum hvort ný stjórnarskrá tek-
ur gildi árinu fyrr eða síðar. Vel
skal til þess vanda sem lengi á að
standa. Frumvarp að nýrri stjórn-
arskrá mætti því gjarnan leggja
fram á Alþingi því sem nú situr en
lofa svo nýkjörnu þingi að fjalla
um hana í ró og næði. Gæfist þá
almenningi tóm til að átta sig á og
taka afstöðu til einstakra atriða,
enda á þjóðin öll að búa að þessari
nýju stjórnarskrá, kannski heila
öld eða lengur.
Gunnar Thoroddsen á sér enn
tvö mál sem hann ber fyrir
brjósti. Annað þeirra er að koma
nýrri stjórnarskrá í höfn. Víst
gæti stjórnarskrá forðað nafni
hans frá gleymsku, jafnvel á aðra
öld, ef langlíf yrði sem hin fyrri.
Flest hefur farið á annan veg af
því sem Gunnar Thoroddsen lofaði
við síðustu stjórnarmyndun enda í
mótsögn við hans eigin kosn-
ingaloforð skömmu áður. Samt er
óþarft með öllu að bera kvíðboga
fyrir Gunnari Thoroddsen. Hann
hefur fullnægt metnaði sínum,
komist til æðstu metorða, þótt síð-
asta klifið væri með bellibrögðum.
Margfaldur lífeyrir úr fjölda sjóða
trygRÍr honum jafnvel auknar
tekjur, þótt þjóðin búi við skarðan
hlut vegna hans eigin aðgerða.
Nafni hans ætti því að vera borgið
á spjöldum sögunnar, þótt ný
stjórnarskrá komi ekki til. Ekki er
þó öruggt að bækurnar hans þrjár
kveði upp neinn lokadóm.
Nú er mál að linni. Fjórir
meginþættir líflínu Gunnars
Thoroddsens eru sundurhöggnir:
Albert, Eggert, Friðjón og Pálmi
hafa horfið undan áraburði hans.
Þeir damla nú á öðrum miðum.