Morgunblaðið - 29.06.1983, Blaðsíða 16

64
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 29. JÚNÍ 1983
Ekkert er ósagt
Leiklist
Jóhann Hjálmarsson
Stúdentaleikhúsið:
ÓSTÖÐVANDI FLAUMUR
Fjögur leikrit, fjögur Ijóð
eftir Samuel Beckett. _
Þýöing og leikstjórn: Árni Ibsen.
Lýsing og leikmynd: Vilborg
Einarsdóttir.
LEIKRIT Samuel Becketts eru
oft sviðsett ljóð og fer þess
vegna vel á því að blanda saman
leikritum og ljóðum eftir hann
eins og gert er hjá Stúdenta-
leikhúsinu. Dagskráin nefnist
Óstöðvandi flaumur og er rétt-
nefni. Ljóð Becketts eru að vísu
flest hnitmiðuð, leikritin einnig,
en einkenni þeirra orðræður og
eintal með sífelldum endurtekn-
ingum. Bygging leikritanna
minnir á ljóð. Það gerir endur-
tekningin og nokkuð bundin
hrynjandi, mikil áhersla á ein-
stök orð og setningar.
Hið ljóðræna andrúmsloft
leikrita Becketts kemur skýrt
fram í Svefnþulu (1981), einu
hinna fjögurra leikrita hans sem
Stúdentaleikhúsið sýnir. Gömul
kona situr í ruggustól við glugg-
ann sinn. Hún situr þar að end-
uðum löngum degi. Endalok lífs-
ins eru framundan. Meðan hún
ruggar sér í stólnum flytur önn-
ur rödd sögu hennar, lýsingu á
bið hennar við gluggann sem
felst í orðunum: Tími til að hstta.
Svefnþula þótti mér takast
einna best í Stúdentaleikhúsinu.
Hlutverk konunnar lék Rósa
Marta Guðnadóttir, röddin var
Soffíu Karlsdóttur. Annað verk
sem virtist höfða einna sterkast
til áhorfenda var Ekki ég (1972),
en í því fór Viðar Eggertsson á
kostum og Hulda Gestsdóttir var
hinn þögli áheyrandi eða skuggi.
Viðar túlkaði hlutverk Munnsins
sem hefur frá mörgu að segja.
Þetta verk er hrjúfara en hin og
mun hafa komið á óvart á sínum
tíma. Það hefur reyndar verið
háttur Becketts að koma á óvart,
endurskoða og endurmeta tján-
ingaraðferðir listarinnar.
Komið og farið (1967) er með
því smálegasta sem frá Beckett
hefur komið. í því er sá boðskap-
ur fólginn að tilgangslaust sé að
tala, engin ástæða til þess: Við
skulum ekki tala. Þær Flo, Vi og
Ru léku Hulda Gestsdóttir,
Soffía Karlsdóttir og Rósa
Marta Guðnadóttir og gerðu það
innvirðulega.
Ohio Impromptu (1981) hefst á
orðunum: Fátt eitt er ósagt og
lýkur á: Ekkert er ósagt. I því
koma fram Hlustandi og Lesari,
túlkaðir af þeim Viðari Egg-
ertssyni og Hans Gústafssyni.
Þetta verk var nýstárlega sett
upp því að leikendurnir sátu við
borð úti á stétt, en áhorfendur
fylgdust með þeim úr salnum.
Hans Gústafsson flutti textann
skilmerkilega. Svipbrigði Viðars
Eggertssonar, einkum i lokin,
sýndu að látbragðsleikur er að
verða sérgrein hans. Ég minnist
í því sambandi leiks hans í Knalli
Jökuls Jakobssonar, einnig hjá
Stúdentaleikhúsinu.
Það er eiginlega að bera í
bakkafullan lækinn að fara að
lýsa enn einu sinni þeim tóm-
leika og fáránleika sem Samuel
Beckett dregur upp. Eftirtektar-
verða tilraun til þess gerir
Kristófer Svavarsson í leikskrá.
En það er með eindæmum hve
verk Becketts eru áhrifarík í
túlkun sinni á eins konar enda-
lokum. Honum tekst hvað eftir
annað að lýsa þeirri stemmningu
sem við kynntumst fyrst í Beðið
eftir Godot.
Yrkisefni Becketts speglast í
eftirfarandi ljóði:
leið mín liggur um rjúkandi sand
milli völunnar ng hólsins
sumarregninu rignir á líf mitt
á mig líf miU sem herjar flýr
til upphafs síns til lokanna
þar er minn friður í dvínandi mistri
er ég fæ hvíld frá að troða óværa þrepskildi
og lifi í rúmi hurðar
sem opnast og lokast
Árni Ibsen hefur þýtt þetta
ljóð eins og hin ljóðin og leikrit-
in. Þýðing hans hljómar yfirleitt
vel, en er of augljós þýðing á
köflum. Ég hefði til dæmis
kunnað betur við að tala um dyr
en hurð hvað varðar tilvitnað

f
ljóð. Margar álíka aðfinnslur
mætti tína til, en mestu skiptir
að hér er stórmannleg tilraun
gerð til að túlka Beckett og veita
fólki innsýn í hugmyndaheim
hans. Leikstjórn Arna Ibsens
var að mínu viti góð og sömu-
leiðis leikmynd Vilborgar Ein-
arsdóttur.
Greinilega er Stúdentaleik-
húsið metnaðarfullt, aðstand-
endur staðráðnir í að bjóða upp
á vandaðar sumardagskrár. Það
er kannski ekki ætlunin að gera
það fyrst og fremst að vettvangi
tilrauna í leiklist og leikritun, en
slíkir hlutir munu áreiðanlega
njóta sín best þar.
Eru atvinnurekendur
óvinir atvinnufrelsisins?
Bókmenntír
Hannes H. Gíssurarson
George Stigler, sem hlaut nóbels-
verðlaunin í hagfræði árið 1982, er
einn kunnasti hagfræðingurinn úr
('hicago-hópnum svonefnda. Hann
flutti fyrirlestur í Institute of Econ-
omic Affairs í Lundúnum í septera-
ber 1982, skömmu áður en hann
hlaut verðlaunin, og fór í honum orð-
um um þá þróun, sem verið hefur
mörgum frjálslyndum mönnum
áhyggjuefni — sífellda aukningu
ríkisafskipta. Fyrirlesturinn, sem
var hinn fróðlegasti, var nýlega gef-
inn út í bæklingi, The Pleasures and
Pains of Modern Capitalism (Insti-
tute of Economic Affairs 1982), og
um hann ætla ég að ræða í þessari
grein.
Hvernig má skýra þessa þróun?
Austurríski hagfræðingurinn Jos-
eph Schumpeter hafði eina skýr-
inguna. Hún var sú, að mennta-
menn, blaðamenn, kennarar, fé-
lagsmálafrömuðir og aðrir þeir,
sem móta skoðanir okkar, græfu
undan markaðsskipulaginu vegna
skilningsskorts á eða fjandskapar
við markaðslögmálin. (Þess má
geta, að Jónas H. Haralz nefnir
þessa skýringu í bók sinni, Velferð-
arríki á villigötum.) Bandaríski
hagfræðingurinn James M. Buch-
anan, sem kom til íslands í sept-
ember 1982 og flutti fyrirlestur í
Háskóla íslands, hefur aðra skýr-
ingu. Hún er sú, að þær leikreglur,
sem gildi í lýðræðislegum stjórn-
málum okkar daga neyði leikend-
urna til þess að auka ríkisafskipti,
hvort sem þeir ætli sér það eða
ekki. (Jónas nefnir þessa skýringu
einnig í bók sinni, og ólafur
Björnsson prófessor ræðir laus-
lega um hana í bók sinni, Frjáls-
hyggju og alræöishyggju.)
Hvernig hafa framleið-
endur notað afl sitt?
Stigler telur báðar þessar skýr-
ingar að nokkru marki réttar. En
hann bætir við þriðju skýring-
unni. Hann bendir f upphafi rök-
færslu sinnar á tvær forsendur.
Önnur er sú, að atvinnufrelsið sé
umfram allt neytendum í hag.
Ekki sé því að vænta frá þeim
margra tillagna um takmörkun
þess. Hin forsendan er sú, að
framleiðendur, stjórnendur fyrir-
tækja og atvinnurekendur séu
mjög öflugur og vel skipulagður
hagsmunahópur. Og hann spyr: Er
líklegt, að þróunin til aukinna
ríkisafskipta hefði orðið svo víð-
tæk, ef þessi hagsmunahópur
hefði barist gegn henni af öllu
sínu afli? Svarið er neitandi.
Hann dregur því þá ályktun af
forsendum sinum, að atvinnurek-
endur hafi í verki verið óvinir at-
vinnufrelsisins, þótt menntamenn
kunni í orði að hafa verið það.
Framleiðendur kæra sig sumir
ekki um samkeppni, því að hún
knýr þá til að þjóna neytendum.
En geta atvinnurekendur sam-
kvæmt þessu ekki látið sér vel lika
þessa þróun? Hafa þeir nokkra
ástæðu til óánægju? Já, svarar
Stigler. Þessi þróun er þeim öllum
í óhag, þegar til langs tíma er lit-
ið, þótt einstakir framleiðendur
hafi stundum hag af einstökum
takmörkunum atvinnufrelsisins.
Stigler rekur ýmis dæmi þess, að
hið skýrasta er, að arður af hluta-
bréfum í Bandaríkjunum hefur
verið fallandi síðustu áratugina,
svo að fjárfesting í atvinnufyrir-
tækjum hefur orðið óarðvænleg.
Ráð Stiglers eru gamalkunn ráð
frjálslyndra hagfræðinga: aukið
atvinnufrelsi og harðari sam-
keppni, sem hleypir nýju lífi í
markaðsskipulagið og örvar hag-
vöxt. Hann óttast ekki saman-
burðinn við miðstjórnarskipulagið
í austri. En hann segir, að at-
vinnurekendur verði að þekkja
sinn vitjunartíma, þeir megi ekki
freistast til að nota ríkisvaldið til
að vernda sig gegn samkeppni.
Það sé ekki síst undir þeim komið,
hvort þróuninni verði snúið við.
Atvinnurekendur
á íslandi
Að lestri þessa bæklings lokn-
um rná litast um á vettvangi ís-
lendinga og spyrja, hvaða hlut at-
vinnurekendur hafa átt að þeirri
þróun, sem orðið hefur á Islandi
til aukinna ríkisafskipta. Nokkur
dæmi má nefna um lög, sem sett
hafa verið að kröfu framleiðenda
og takmarka atvinnufrelsi og tor-
velda því hagvöxt. Eitt dæmi eru
lögin um einkasölu landbúnaðar-
afurða. Þau voru sett af Fram-
sóknarflokknum fyrir tæpum
fimmtíu árum til þess að tryggja
hag bænda. Neytendur hafa tapað
á þeim, en hafa bændur grætt á
þeim? Um það má efast, bændur
kvarta enn um fátækt, og þeir eru
líklega ekki betur stæðir eftir
þessi fimmtíu ár miðað við aðra
starfshópa en þeir voru fyrir setn-
George Stigler, nóbelsverðlaunahafi í hagfræði árið 1982, mælir með auknu
atvinnufrelsi og harðari samkeppni á markaðnum.
ingu laganna. Annað dæmi eru
lögin um sölu sjávarafurða erlend-
is. Þau voru sett af Sjálfstæðis-
flokknum til að tryggja hag ís-
lenskra fiskútflytjenda. En líkur
má að því leiða, að þau hafi dregið
úr markaðsöflun erlendis, tilraun-
um og framkvæmdum. Fleiri
dæmi má nefna. Innflutningshöft-
in frá 1932 til 1960 voru framleið-
endum innlendrar vöru í hag, en
neytendum í óhag, og reglugerðir
um lokunartíma matvöruverslana
og um leyfi til bóksölu voru settar
að kröfu kaupmanna, en ekki við-
skiptavina þeirra. Én greinilegt
er, að ætlun og árangur eru sitt
hvað, þegar um ríkisafskipti er að
ræða, ekki síður á íslandi en í
Bandaríkjunum og Bretlandi.