Morgunblaðið - 04.09.1983, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. SEPTEMBER 1983
75
heimildarmenn, sem hafa sagt
þeim fréttir í trúnaði, og nánast
allir blaðamenn eru sammála um
að standa verði við loforð um
trúnað.
En þótt skorizt geti í odda með
blöðunum og dómstólunum vekur
það meiri gremju margra gagn-
rýnenda blaðanna, bæði blaða-
manna sjálfra og annarra, að dag-
lega birtast fréttir, þar sem frjáls-
lega er farið með heimildir.
Fréttamenn, sem skrifa fréttir
byggðar á ummælum heimilda-
manna sem þeir segja ekki lesend-
um sínum hverjir eru, eru í raun-
inni að biðja lesendur að treysta
sér, að ganga út frá því að frétta-
mennirnir (og ritstjórar þeirra)
hafi vegið og metið heimildar-
mennina, hvað þeir hafa til
brunns að bera og hvort þeim
megi treysta.
Skoðanakannanir
Góðir fréttamenn frá góðum
dagblöðum gera ráð fyrir því að
þeir hafi áunnið sér þetta traust.
En samkvæmt nýlegum skoðana-
könnunum ber almenningur al-
mennt ekki mikið traust til blað-
anna og margir ritstjórar telja að
með því að draga úr notkun ótil-
tekinna heimilda megi „endur-
vekja þetta mikils metna traust",
eins og Eugene Patterson, forseti
og ritstjóri „Times and Independ-
ent“ í St. Petersburg (Florida)
kemst að orði.
Bæði bandaríska ritstjórafélag-
ið og Blaðaráðið, óháð samtök sem
fylgjast með frammistöðu frétta-
miðla, hafa nýlega fyllzt svo mikl-
um ugg út af þeim vanda, sem
hlýzt af of mikilli notkun heimilda
sem ekki eru tilgreindar ná-
kvæmlega, að þau hafa látið fara
fram meiriháttar rannsóknir.
Könnun ritstjórafélagsins stendur
enn yfir. Könnun Blaðaráðsins er
lokið og niðurstöðum hennar verð-
ur dreift á næstunni.
í formála skýrslunnar segir
Blaðaráðið:
„Nú á dögum, þegar algengt er
að almenningur spyrji hve vel
blöðin gegni hlutverki sínu, virðist
oftast og ákafast spurt: Hvernig
get ég vitað að þessi fréttafrásögn
sé sönn, þegar ég veit ekki einu
sinni hvaðan hún er komin?
Vaxandi óánægju gætir vegna
þess hve heimildir upplýsinga
blaðamanna eru oft óljósar."
Ýmsir lesendur velta því jafnvel
fyrir sér hvort notkun ótil-
greindra heimilda sé ekki aðeins
brella blaðamanna, að höfundur-
inn dulbúi sig sem „áreiðanlega
heimild" eða „sérfróðan mann í
öldungadeildinni", annað hvort til
að lýsa yfir persónulegum skoðun-
um sínum eða til þess að gera sér
kleift að tengja saman skoðanir
nokkurra heimildarmanna — eng-
inn þessara heimildarmanna hafi
sagt orðrétt það sem fréttamaður-
inn vilji koma á framfæri til þess
að leggja áherzlu á eitthvert at-
riði.
„Mesti subbuskapurinn, sem ég
hef séð nýlega, er orðalag eins og
þetta: Nokkrir menn í þingsölum
telja," segir Tom Brokaw, frétta-
þulur NBC. „Svona orðalag frétta-
manna er mjög þægileg aðferð til
að viðra alls konar hugmyndir,
sem fréttamaðurinn gerir sér
sjálfur."
Brokaw er ekki einn um þessa
skoðun.
„Ýmsir fréttamenn virðast allt-
af hafa réttu tilvitnunina á rétt-
um stað,“ segir Jody Powell. „Lífið
er bara ekki svona, í lífinu er aldr-
ei neitt í röð og reglu. Fólk segir
ekki alltaf nákvæmlega það sem
þú vilt þegar þú vilt.“
Jafnvægi
Gerum ráð fyrir að fréttamaður
vitni í tvo eða fleiri ónafngreinda
„embættismenn" í sama máli í
samræmi við þá stefnu margra
dagblaða að fréttamaður verði að
hafa að minnsta kosti tvær heim-
ildir í öllum umdeildum málum.
„Ég er oft haldinn þeim illa
grun að fréttamenn treysti að
miklu leyti á aðeins eina heimild,"
segir Frank Greve, fréttamaður í
Washington-skrifstofu Kaight-
Ridder-blaðanna.
Ef minnzt er á marga „embætt-
ismenn“ telur Greve að það sé
bragð, sem geri fréttamanninum
kleift að fullnægja kröfu blaðs
síns um tvær heimildir og vekja
hrifningu ritstjóra sinna (og les-
enda) á nákvæmni hans og sam-
vizkusemi í fréttamennskunni.
En flestir fréttamenn treysta á
nafnlausa heimildarmenn, því að
fréttamenn telja það einu leiðina
til að ná í fréttir.
Flestir fréttamenn segja, að slík
bellibrögð séu ekki útbreidd. Ef
mörg ummæli séu höfð eftir nafn-
lausum heimildarmönnum stafi
það af leti viðkomandi blaða-
manns og blaðamennsku — nauð-
syn og hefð fremur en óheiðar-
leika.
Stundum kemur fyrir að frétta-
maður nafngreinir ekki heimild-
armann sinn af því það er þægi-
legasta leiðin. Hann getur komizt
að þeirri niðurstöðu að hvers-
dagsleg yfirlýsing frá
varnarmálaráðuneytinu geti stað-
ið sem slík án þess að nafngreina
þurfi sérstaklega einhvern þriðja
flokks skrifstofuembættismann og
nefna langt starfsheiti hans.
Þannig sparar hann þrjár línur af
dýrmætu rúmi í blaðinu. Einnig
getur verið að hann eigni sam-
dóma álit í einhverju máli „nokkr-
um embættismönnum stjórnar-
innar“ í stað þess að nafngreina
einn embættismann, sem ber
kannski ekkert meiri ábyrgð á
mótun þessa álits.
Alræðisstjórnir
Fréttamenn í Austur-Evrópu-
löndunum og í öðrum alræðislönd-
um komast oft að svipuðu sam-
komulagi við heimildarmenn sína,
og ástæðurnar liggja í augum
uppi. Raunar er algengt að þess sé
krafizt af bandarískum frétta-
mönnum í flestum erlendum ríkj-
um að þeir skrifi fréttir án þess að
nafngreina heimildarmenn sína
sérstaklega, sumpart vegna þess
að óviðeigandi er samkvæmt hefð
og siðvenjum diplómata að dipl-
ómatar láti í ljósi álit sitt á mál-
efnum þess lands, sem þeir starfa
í, því að flestar þjóðir búa ekki við
og skilja ekki hefð frjálsrar blaða-
mennsku í Bandaríkjunum.
En misnotkun ótilgreindra
heimilda í bandarískum fjölmiðl-
um kemur ekki mest fram í frétt-
um um störf diplómata, Mafíunn-
ar eða ráðamanna í Moskvu. Á
hverjum degi eru fleiri ummæli
höfð eftir nafnlausum heimildar-
mönnum í Washington en nokkurs
staðar annars staðar.
í Washington gengur þetta
stundum út f hlægilegar öfgar.
Heimildarmaður í Washington
segir kannski: „No comment”
(neita að segja nokkuð) og biður
svo um að jafnvel þessi orð verði
ekki höfð eftir sér með nafni. Eða
hann krefst þess að nafn sitt verði
ekki birt ( blaðafrétt og gfðan fef
hann í sjónvarpið og segir það
sama brosandi öllum heiminum.
Svo venjulegt er að farið sé
fram á nafnleynd og að það sé
samþykkt í Washington, að nokkr-
ir fréttamenn, sem teknir voru tali
í Washington við gerð þessarar
greinar, báðu sjálfir um að nöfn-
um þeirra yrði haldið leyndum,
þótt þeir væru sammála því að
hefta yrði nafnleynd heimildar-
manna.
Af ýmsum sökum treysta
fréttamenn, sem skrifa fréttir frá
Hvíta húsinu, utanríkisráðuneyt-
inu, Pentagon og umfram allt
leyniþjónustustofnunum, á heim-
ildir, sem þeir nefna ekki á prenti
eða á öldum ljósvakans.
Þannig byggðist fréttafrásögn í
„Newsweek", þar sem því var
haldið fram að Bandaríkjamenn
ættu i leynistríði í þvi skyni að
kollvarpa vinstristjórninni í Nic-
aragua, að verulegu leyti á leyni-
þjónustuheimildum og í frásögn-
inni var á 26 stöðum vitnað í
ónafngreinda heimildarmenn og á
aðeins þremur í nafngreinda, þar
af tvo, sem vildu ekkert láta hafa
eftir sér.
Daginn eftir birti „The New
York Times" frétt, þar sem emb-
ættismenn Reagan-stjórnarinnar
og starfsmenn þjóðaröryggisráðs-
ins báru ásakanirnar til baka, þótt
þeir viðurkenndu að Banda-
ríkjamenn styddu „leynilegar
hernaðaraðgerðir í smáum stíl“,
sem „þjónuðu þeim tilgangi að
áreita Nicaragua-stjórn". En þess-
ir embættismenn voru heldur ekki
nefndir með nafni.
Nafnlaus veröld
Mel Elfin, fyrrverandi yfirmað-
ur i leyniþjónustu flughersins og
núverandi yfirmaður skrifstofu
„Newsweek" í Washington, segir,
að í „fílabeinsturni talsmanna séu
reglur nafnleysis sjálfsagðar siða-
reglur“.
En margir fréttamenn í Wash-
ington, sem fylgjast með málum
sem eru ekki næstum því eins við-
kvæm, nafngreina yfirleitt ekki
heldur heimildarmenn sína.
„Það er furðulegt hve margar
fréttir eru sendar frá Washington
þar sem engin nöfn eru nefnd,"
segir Paul Janesch, ritstjóri „Lou-
isville Courier-Journal and Tim-
es“. „Blaðamennirnir í Washing-
ton og rikisstjórnin hafa með sér
„eins konar samstarf" í þessum
leik,“ segir hann, „og það er al-
menningur sem tapar."
Janesch segir að hann hafi dval-
izt í eitt ár í Washington og það
hafi vakið „furðu sína hve eftir-
gefanlegir blaðamenn voru þegar
nafnleyndar var óskað“. Frétta-
menn og embættismenn hafa búið
til „flóknar reglur, eins konar
menúett", um það hverjum eigna
skuli birtar yfirlýsingar, segir
sá, að mikilvægum upplýsingum
er haldið leyndum fyrir almenn-
ingi.“
Samkvæmt þeim „flóknu regl-
um“, sem Janesch talar um, veita
stjórnarstarfsmenn frétta-
mönnum upplýsingar með þvf
skilyrði að „ekki sé vitnað í þá“,
eða að þær séu notaðar sem
„baksviðsefni" (það táknar að ekki
má nafngreina embættismanninn
í fréttum þeirra), en aðrar upplýs-
ingar eru veittar með því skilyrði,
að þær séu notaðar sem „djúpt
baksviðsefni" (það táknar að
fréttamaðurinn getur ekki einu
sinni vitnað í ónafngreindan emb-
ættismann sem heimild fyrir
fréttinni; hann verður að reyna að
fá vitneskjuna staðfesta annars
staðar, eða skrifa eitthvað í lík-
ingu við: „Þær fréttir bárust, að“,
eða segja aðeins að það sem hann
hafi frétt sé staðreynd („Reagan
forseti mun tilkynna ...“).
Notkun nafnlausra heimilda
hefur verið útbreidd í Washington
og annars staðar eins lengi og
blaðamenn og stjórnmálamenn
hafa ræðzt við. En hún hefur auk-
izt verulega á síðustu 20 árum, eða
þar um bil og margir fréttamenn
og ritstjórar, sem við var rætt,
nefndu þrjú stig í þróun þessarar
venju:
• Kennedy-stjórnin. John F.
Kennedy hafði gott samband við
blöðin, sumpart vegna þess að
helztu aðstoðarmenn hans voru
snjallir að koma sér í kynni við (og
nota) fréttamenn. Algengt var í
tíð Kennedys að fréttum væri
„lekið“ og þær síðan birtar þannig
að vitnað var í nafnlausar heim-
ildir og gagnrýnendur síðari ríkis-
stjórna gleyma því stundum að
það var í tið Kennedys en ekki
Lyndon B. Johnsons eða Richard
M. Nixons, sem „stýrðar" fréttir
komust fyrst í tízku.
• Víetnam. Johnson var jafnvel
meira gefinn fyrir að halda mál-
um leyndum og hégómlegri en
aðrir forsetar og brást ókvæða við
ef áætlanir hans voru gagnrýndar,
eða fréttum um þær lekið til blað-
anna. Þegar gagnrýni á stefnu
hans í Víetnam færðist í aukana,
varð hann ennþá viðkvæmari en
áður.
Fréttamenn, sem voru æstir í að
ná i góðar fréttir, og embættis-
menn, sem ákaft vildu koma
minnihlutaskoðunum sinum á
framfæri, komust fljótt að þvi að
öruggagta leiðin til að fá vilja sín-
um framgengt var að birta fréttir,
þar sem gætt var nafnleyndar.
• Watergate. Flestir blaðamenn
eru sammála um að notkun nafn-
lausra heimilda í Washington og
annars staðar hafi magnazt gíf-
urlega meðan á Watergate-málinu
stóð og eftir þann tíma. „Deep
Throat" (þ.e. ónafngreindur heim-
ildarmaður eða heimildarmenn
fréttamanna „Washington Post“)
var sú ónafngreinda heimild, sem
lj^rpi a^Afaði af,.Sn pÁnapt
allir góðir fréttamenn sem fengust
eitthvað við að skrifa um Wat-
ergate-málið, höfðu að minnsta
kosti einn eða tvo slíka heimild-
armenn einhvers staðar, þótt þeir
hefðu ekki frá eins mörgu að
segja.
Ferill margra stjórnmálamanna
var í hættu þá. Talað var um
ákæru og faltgelsanir. Ríkisstjórn
var steypt af stóli. Ef allir frétta-
menn hefðu haft það fyrir reglu að
geta aílra heimildarmanna með
nafni hefðu margar mikilvægar
Watergate-fréttir aldrei verið
skrifaðar.
En í hinni æðislegu keppni um
að ná í fréttir með uppljóstrunum
um Watergate fór margt úrskeiðis
og margar hefðbundnar reglur um
tilvitnanir í heimildir voru gróf-
lega brotnar. Oft var talið betra
að koma á prent frétt samkvæmt
nafnlausri heimild en að verða
annar með frétt, sem var höfð eft-
ir nafngreindum heimildarmanni.
Heil kynslóð ungra, metnað-
argjarnra „rannsóknarblaða-
manna" lét Watergate-málið til
sín taka og margir þeirra héldu að
þeir gætu unnið sig í álit hjá rit-
stjórum sínum (og lesendum) með
því að sýna hvað þeir hefðu góð
sambönd og það reyndu þeir að
gera með því að vitna í „áreiðan-
legar heimildir" og „borgar-
starfsmenn", jafnvei þótt þessir
heimildarmenn og embættismenn
hefðu ekkert á móti þvf að vitnað
væri í þá með nafni.
Fréttamönnum hættir til að
kenna kerfinu, aðallega ríkis-
stjórninni, um það að sífellt er
vitnað í nafnlausa heimildarmenn,
en margir fréttamenn eru sam-
mála um að fyrirbærið sé líka
þeim sjálfum að kenna.
Oft er auðveldara og fljótlegra
að fá frétt frá einum manni, sem
þarf ekki að standa að henni
opinberlega, en að leita fyrir sér á
refilstigum skrifstofubáknsins að
fróðum heimildarmönnum, sem
hægt er að fá til að samþykkja að
vitnað sé í með nafni. Því nota
sumir fréttamenn auðveldustu
leiðina.
Dennis Britton, ritstjóri „Los
Angeles Times“, kallar notkun
nafnlausra heimilda „verkfæri let-
ingjans“. En leti, barnaskapur og
leit að frægð og frama eru ekki
einu ástæðurnar fyrir því að
fréttamenn treysta stundum á
nafnlausar heimildir.
Samkeppni og sjónvarpið eru
einnig mikilvægir þættir í nafn-
leyndarmálinu.
10.000 fréttamenn
Nú starfa 4.355 fréttamenn við
þingfréttir eingöngu og „tala
þeirra hefur um það bil tvöfaldazt
á undanförnum 20 árum“, að sögn
„National Journal". Blaðið telur
að í Washington starfi alls 10.000
„fullgildir blaðamenn og fréttarit-
arar“, sem starfa fyrir dagblöð,
sjónvarpsstöðvar, útvarpsstöðvar
og fréttabréf.
Þegar samkeppnin er svona
mikil er fast lagt að fréttamönn-
unum að verða fyrstir með frétt-
irnar, jafnvel þótt þeir hafi aðeins
eina frétt og stundum ranga.
Upplýsingar, sem hafðar eru
eftir ónafngreindum heimildar-
mönnum, er oft hægt að fá stað-
festar hjá öðrum heimildar-
mönnum, sem eru fúsir að sam-
þykkja að þeir séu nafngreindir, ef
fréttamaðurinn hefur tíma til að
leita þessa heimildarmenn uppi og
koma sér í kynni við þá. En keppn-
in um að verða fyrstur veldur þvi
að fréttamennirnir hafa sjaldan
tima til að standa i svo mikilli
undirbúningsvinnu og þeir flýta
sér að birta fréttina, eða fá hana
lesna upp í útvarpi og sjónvarpi,
þótt aðeins sé vitnað í nafnlausa
heimildarmenn.
Þetta eru tveir ólíkir heimar,
sem lifa í nánu sambandi. Frétta-
menn og heimildarmenn þeirra
notfæra sér hverjir aðra í eigin
tilgangi og það sem fyrir þeim
vakir rekst oft á. En eins og Hodd-
ing Carter III, fyrrverandi tals-
maður bandaríska utanríkisráðu-
neytisins, segir: „Þegar heimildar-
mönnum upplýsinga er leyft að
ákveða reglurnar, er það sá sem
fær upplýsingarnar sem er notað-
Ur.u„uHJC tuu ZPA kAHJÁá*. a^|b>Llo
Gamli og nýi tfminn i fréttastofu dagblaðs í Bandarfkjunum.