Morgunblaðið - 02.11.1983, Síða 27

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. NÓVEMBER 1983
27
Hilmar Kristjóns-
son - Minningarorð
Fæddur 11. janúar 1918
Dáinn 30. september 1983
Sennilega hefir enginn íslend-
ingur, fyrr né síðar, haft áhrif til
hins betra á lífsafkomu jafn
margra manna sem Hilmar
Kristjónsson. Á þeim tæpum þrem
áratugum, sem hann var fastráð-
inn starfsmaður hjá Landbúnað-
ar- og matvælastofnun Sameinuðu
þjóðanna (FAO), var starf hans að
verulegu leyti fólgið í því að
stjórna, leiðbeina og taka virkan
þátt í að bæta fiskveiðiaðferðir í
þróunarlöndum eða að innleiða
nýja tækni í veiðarfærum, vélvæð-
ingu, bátagerð og meðferð fiskaf-
urða. Aðstaða hans til áhrifa í
þessum málum jókst stöðugt eftir
því sem lengur leið á starfsferil
hans hjá FAO. Hann var skipaður
fishery officer 1952, forstöðumað-
ur fyrir veiðarfæra-undirdeild
1955 og forstöðumaður fyrir út-
gerðardeild 1%8. Það mun hafa
verið um þetta leyti sem Halldór
Laxness skrifaði um Hilmar með
réttu, að hann væri mesti útgerð-
armaður íslendinga, enda stjórn-
aði hann þá stórum flota fiskisipa
í fjölmörgum löndum. Þessi skip,
stór og smá, unnu það hlutverk að
rannsaka fiskistofna víðs vegar
um heim, sýna fram á fiskveiði-
möguleika og innleiða betri skip
og veiðarfæri en tiðkuðust í lönd-
unum, þar sem þau störfuðu. Út-
gerð þessara skipa krafðist þess
að góðir menn væru fengnir til
þess að stjórna þeim og halda
þeim gangandi, oft undir erfiðustu
kringumstæðum.
í upphafi voru ráðningarkjör
tæknimanna hjá FAO miðuð að
mestu leyti við háskólapróf og svo
reynslu í stöðum, sem kröfðust
slíkra prófa. Hilmar gekk fram f
að fá viðurkenningu fyrir því að
fullgild skipstjóra- og vélstjóra-
próf ættu að teljast jafn rétthá og
háskólapróf. Þetta kostaði mörg
átök, en Hilmar fylgdi málum eft-
ir með þeirri atorku sem honum
var í blóð borin, og fékk því til
leiðar komið, að ráðningarkjör
skipstjóra og vélstjóra voru stór-
um bætt. Með þessu opnuðust
möguleikar til þess að ráða til
FAO marga úrvals sjómenn, þar á
meðal talsvert af íslendingum, og
fram á þennan dag eru íslenskir
sjómenn eftirsóttir til starfa hjá
FAO.
Prentaðar heimildir um fiski-
skip og veiðarfæri voru mjög
takmarkaðar, og FAO gekkst fyrir
því að ráðstefnur um þessi mál
voru haldnar og færir sérfræð-
ingar fengnir til þess að skrifa um
sérgreinar sínar. Alls hafa sex
slíkar ráðstefnur verið haldnar,
þrjár um fiskiskip í París og
Miami 1953, Rómaborg 1959, og
Gautaborg 1%5, og aðrar þrjár,
sem fjölluðu um veiðarfæri og
veiðiaðferðir í Hamborg 1959,
London 1963 og Reykjavík 1970.
Hilmar kom mikið við sögu allra
þessara ráðstefna, en þó sérstak-
lega hvíldi mikið á honum í sam-
bandi við fundina um veiðarfæri,
bæði hvað snerti allan undirbún-
ing og eins að ganga frá flutnings-
efni eftir á, en hann var ritstjóri
þriggja stórra bóka er birtust að
þessum fundum loknum. Þessar
bækur hafa síðan orðið grundvall-
arkennslubækur og heimildarit á
sviði veiðarfæratækni. Mörgum,
sem aldrei höfðu tækifæri til að
hitta Hilmar að máli, finnst þeir
þekkja hann vegna þessara bóka
og annarra rita hans um fiskimál.
Hilmari varð það fljótt ljóst að
ný tækni ein mundi ekki leysa
vanda þróunarlandanna, og gæti
jafnvel verið hættuleg, ef ekki
fylgdi með kennsla í meðferð
hennar og stóraukin menntun
meðal fiskimanna. Hann sá að
stýrimanna- og vélstjóramenntun
ein mundi ekki nægja, heldur væri
líka brýn nauðsyn á kennslu I
veiðitækni, veiðarfæragerð og
fiskimennsku almennt, og ef til
vill ekki síður í meðferð fiskjar,
frystitækni o.s.frv.
Þegar Hilmar byrjaði starfsfer-
il sinn hjá FAO, tíðkaðist á vest-
urlöndum almennt, að menn gætu
lært sjómennsku í skóla, en fisk-
veiðar lærðu menn eingöngu af
dýrkeyptri reynslu. Aftur á móti
ráku t.d. Rússar og Japanir skóla
sem kenndu einnig veiðitækni og
Hilmar gekkst fyrir því að nám-
skeið í kennslu fiskimanna var
haldið í Rússlandi 1%5, með þátt-
töku manna úr þróunarlöndum og
vesturlöndum og ýtti þetta tals-
vert undir skólahald fyrir fiski-
menn, víðsvegar.
Áhugi Hilmars á þessum mál-
um átti drjúgan þátt í ákvörðun
hans að yfirgefa um stundarsakir
höfuðstöðvar FAO í Róm og tak-
ast á hendur stjórn eins stærsta
verkefnis sem FAO rak í þróun-
arlandi. Þetta var í Indónesfu 1971
og dvaldist Hilmar þar til ársloka
1972. Það verkefni var mjög marg-
þætt, og glímt var við vandamál i
sambandi við auknar fiskveiðar,
frystingu afurða til útflutnings,
endurbætur á meðferð fiskafurða
og skipulagningu markaðskerfis
innanlands. Stærsti þátturinn var
að stofnsetja skóla fyrir fiski-
tækni og innleiða kennslu í sjó-
mennsku og fiskimennsku í fimm
öðrum skólum. Skólinn var reistur
í Tegal á Norður-Jövu, og er og
verður um langan tíma veglegt
minnismerki um áhuga, dugnað og
þrautseigju Hilmars.
í janúar 1973 hvarf Hilmar aft-
ur til Rómar og tók við nýstofn-
aðri stöðu sem fishery industry
officer, og varði miklum tfma til
ferðalaga í sambandi við nýjar
ráðagerðir fyrir fiskiðnað og ráð-
leggingar á sviði samninga þróun-
arlanda um sameignarútgerð með
félögum frá ýmsum iðnaðarlönd-
um. Deild í FAO, sem vinnur sér-
staklega í samráði við Alþjóða-
bankann, fékk hann iðulega til
starfa við undirbúning lána til
ýmissa landa. Snemma á árinu
1979 fór Hilmar á eftirlaun, en tók
þó að sér ferðir á vegum FAO á
næsta ári þar á eftir. Þegar hann
lét af störfum var almennt talið að
Fiskideild FAO hefði aldrei fyrr
misst svo mikla þekkingu og mik-
inn skilning á sviði fiskveiða með
fráhvarfi eins manns. Staða Hilm-
ars í öndvegi í aiþjóðafiskimálum
skapaðist ekki af neinni tilviljun.
Frá unglingsárum sínum hafði
Hilmar einbeitt sér að þvf marki
að undirbúa sig undir að eiga sér
ævistarf á sviði útvegsmála. Að
vísu vakti þá fyrir honum að
starfa á Islandi, enda var ekkert
til á alþjóðavettvangi, sem átti
nokkuð skylt við það, sem síðar
var, þegar hugmyndir um sam-
starf þjóðanna til að auka þróun-
arhraða í heiminum mótuðust eft-
ir sfðari heimsstyrjöldina.
Meðan Hilmar sótti nám í
Menntaskólanum f Reykjavík og f
Viðskiptaskólanum, stundaði
hann sjómennsku öll surnur, og
kynntist ýmsum veiðarfærum svo
sem botnvörpu, línu, rek- og
botnneti, snurpu og dragnót, bæði
á togurum og vélbátum. Um 1940
eða 1941 lenti hann í miklum yfir-
heyrslum hjá öryggisgæslu-
mönnum á Englandi, en þeim þótti
grunsamlegt að háskólastúdent
kæmi sem háseti á togara til
Bretlands á stríðstfmum. í Við-
skiptadeild Háskóla Islands valdi
Hilmar sér það efni í lokaritgerð
að skrifa um sfldariðnað á Islandi,
bæði hvað snertir hagfræði þess-
arar iðngreinar og vandamál
hennar. Til þess að fá efni f rit-
gerðina vann Hilmar öll venjuleg
verksmiðjustörf, auk þess að
kynna sér rækilega þær rannsókn-
ir, er þá tíðkuðust til að fylgjast
með gæðum framleiðsluvaranna.
Þegar hér var komið sögu var
Hilmar ákveðinn í að eiga sér
framtíð í sfldariðnaði, og að loknu
cand. oecon.-prófi frá Háskóla ís-
lands lagði hann út f nám f véla-
verkfrði við University of Cali-
fornia í Berkeley til þess að út-
víkka undirstöðu sfna fyrir vænt-
anlegt starf. Hann hélt upptekn-
um hætti, að nota hverja frístund
til þess að bæta við kunnáttu sína
í útgerðar- og fiskfram-
leiðslumálum. 1943 vann hann
norður í Alaska hjá U.S. Fish and
Wildlife Service sem umsjónar-
maður með eftirliti á sfldveiðum í
Crab Bay og tók jafnframt sýnis-
horn af síld frá öllum bátum sem
lönduðu þar og vann úr þeim sýn-
ishornum. I San Francisco vann
Hilmar í nokkra mánuði hjá Ent-
erprice Engine and Foundry Co.,
er framleiddi diesel-vélar og fisk-
vinnslutæki og kynntist sérstak-
lega aðferðum og vinnubrögðum
við að prófa vélar fyrir afhend-
ingu.
Á meðan Hilmar var f Banda-
rikjunum kvæntist hann önnu
Ólafsdóttur, sem þá stundaði þar
nám í sálarfræði. Frá upphafi
varð heimili þeirra samkomu-
staður fyrir íslenska námsmenn
og námskonur í Berkeley, enda
voru þau bæði afburðagestrisin.
Þessi eiginleiki þeirra varð síð-
armeir mjög þýðingarmikill þátt-
ur í því, hvað Hilmari gekk vel að
koma áhugamálum sfnum á fram-
færi eftir að þau komu til Rómar,
vegna þess að þar var stöðugur
straumur gesta á heimili þeirra og
meira rætt þá um framþróun
fiskimála en nokkuð annað. Anna,
sem er stórgreind og vel menntuð,
tók virkan þátt f þessum samræð-
um með þeim afleiðingum að um-
ræðurnar urðu eftirminnilegri og
áhrifaríkari í hugum þeirra er
tóku þátt i þeim.
Að loknu námi f Kalifornfu
sneru þau hjónin heim til Islands
um vorið 1945. Hilmar var þá ráð-
inn sem verksmiðjustjóri hjá Síld-
arverksmiðjum ríkisins á Rauf-
arhöfn og um haustið sama ár
varð hann framkvæmdastjóri SR.
Þá stóð nýsköpunin sem hæst og
Hilmar gekk mjög ötullega fram í
því að styrða allar framkvæmdir,
bæði nýbyggingar, sem sérstök
nefnd hafði yfirumsjón með, og
stækkanir á eldri verksmiðjum
SR. Auk þess átti Hilmar frum-
kvæði að því að olíukyndingar
voru teknar upp bæði á þurrkur-
um og kötlum verksmiðjanna, sem
hafði í för með sér stórfelldan
sparnað fyrir landið. Einnig gerði
Hilmar tilraunir með soðkjarna-
vinnslu og geymslu sfldar. Nýju
síldarverksmiðjurnar urðu síð-
búnar 1946, og um veturinn 1947
hrundi mjölhús SR 46 á Siglufirði
undan snjóþunga. Eins og vill
stundum verða, varð afgreiðsla
þessara mála pólitfsk að verulegu
leyti. Hilmari, sem var ópólitískur
og óflokksbundinn, fannst að lok-
um að gripið væri um of fram
fyrir hendur hans sem fram-
kvæmdastjóra og sagði af sér þá
um haustið.
Næsta sumar réði Árni Frið-
riksson, fiskifræðingur, Hilmar til
að framkvæma fyrstu síldarmerk-
ingar á íslandi og voru merktar
um 8.000 sildar. Merki fundust
aftur bæði á Islandi og í Noregi,
og studdi þetta mjög kenningar
Árna um göngu Norðurlandssíldar
milli Islands og Noregs. Loks vann
Hilmar 1948-52 hjá Gísla Hall-
dórssyni hf. og hannaði þar ýmiss
konar vélar fyrir síldarvinnslu og
aðrar fiskiðnaðarvélar, og sá jafn-
framt um innflutning á vélum og
öðrum tækjum f fiskiskip.
Hilmar var, sem fyrr segir,
mjög vel undirbúinn að starfa sem
frumherji hjá FAO, þar sem mikil
þörf var fyrir menn með víðsýni
og viðtæka- reynslu, til viðbótar
mönnum með sérþekkingu í hinum
ýmsu starfsgreinum.
Á hinum mörgu ferðalögum sín-
um á vegum FAO gleymdi Hilmar
því aldrei að hann var bæði starfs-
maður hjá alþjóðastofnun og Is-
lendingur um leið. Fjölmargir,
sem vissu ekki hvar Island væri að
finna á landabréfi, lærðu um land-
ið og þjóðina með því að kynnast
Hilmari og síðar einnig öðrum Is-
lendingum sem réðust til FAO
fyrir hans tilstilli. Og að lokum
kom Hilmar sjálfur heim til ís-
lands, vegna þess að „heim snýr
hans far. Á þeim hug er ei brigð.
Því hélt hann út snemma, að fyrr
mætti lenda“.
Leiðir okkar Hilmars lágu fyrst
saman i Menntaskólanum f
Reykjavík, og urðum við síðan
samferða gegnum lífið að verulegu
leyti. Við stunduðum saman nám í
vélaverkfræði í Kaliforníu, og þar
var Hilmar svaramaður minn er
ég kvæntist. Sfðan vann ég undir
handleiðslu hans hjá Síldar-
verksmiðjum rfkisins meðan hann
var þar framkvæmdastjóri og loks
aftur um margra ára skeið hjá
FAO. Naut ég þá ekki einungis til-
sagnar og fræðslu, heldur einnig
hvað eftir annað gestrisni á heim-
ili þeirra hjónanna. Við þetta fékk
ég tækifæri til að kynnast mann-
kostum Hilmars, greind hans og
hreysti. Enda reyndi mikið á
hugrekki og hreysti Hilmars í júlí
1963, en þá varð hann fyrir miklu
slysi og brotnaði á báðum lær-
leggjum, handleggsbrotnaði og
braut axlarblað auk annarra
minni meiðsla. Var varla talið að
líkur væru á að hann myndi nokk-
urn tíma ná sér að fullu. En þá
sýndi Hilmar enn hvað f honum
bjó og lagði mjög fast að sér til
þess að yfirvinna líkamsbresti
sína. Hann var mættur til vinnu
hjá FAO í desember 1963, jafnvel
áður en sjúkrafrí hans var út-
runnið. Eftir stuttan tíma var
ekki lengur hægt að merkja að
nokkuð óvanalegt hefði komið
fyrir hann.
Hilmar var sonur hjónanna
Magðalenu Guðjónsdóttur og
Kristjóns ólafssonar, húsgagna-
smíðameistara. Kristjón er nýlega
orðinn níræður og er enn vel
hress, en móðir Hilmars lést fyrir
nokkrum árum. Anna Ólafsdóttir,
sem hefur verið hjálparstoð Hilm-
ars í meira en fjörutíu ár, lifir
mann sinn. Þau eignuðust tvær
dætur, Sigrúnu og Önnu Lóu, sem
báðar eru giftar erlendis og son,
Gunnar, sem er starfsmaður hjá
Hafrannsóknastofnuninni f
Reykjavík.
ÖUum aðstandendum Hilmars
vil ég votta innilega hluttekningu
við þennan mikla missi og um leið
láta f Ijós þakklæti fyrir yndislega
viðkynningu.
Einar R. Kvaran
Kveðja:
Þorgeir Magnússon
frá Villingavatni
Fæddur 27. marz 18%
Dáinn 8. október 1983
Ég var að koma frá jarðarför
þessa mæta drengs, er ég setzt
niður, til að skrifa um hann fáein
minningarorð.
Þorgeir var ekki búinn að vera
lengi hér f bæ, þegar hann gekk í
Kvæðamannafélag Hafnarfjarðar.
Fengum við þar góðan og traustan
félaga, sem sótti vel fundi og valdi
gott efni til flutnings á þeim.
Mörgum hér í bæ þótti líka gott
að geta notið hinna högu handa
sjálfmenntaða smiðsins.
Já, á fundi kom hann í Kvæða-
mannafélaginu svo lengi eða jafn-
vel lengur en heilsan leyfði.
Ég votta i nafni félaga minna
ekkju hans og systur innilega
samúð. Jón Helgason
Garðar Ólafs-
son - Kveðjuorð
Hann var maður sem elskaði líf-
ið og dó ungur. Enn höfum við
ekki grátið. Við erum of ráðvillt til
að gráta. I hugum okkar var dauð-
inn ætlaður gömlu fólki, þegar
verst lét ungu þunglyndu fólki, en
aldrei sterkum lífsglöðum
mönnum. Og allt er erfiðara ein-
mitt vegna þess að Garðar var
sterkur. I hugum okkar var hann
svo sterkur að ekkert gat unnið á
honum, jafnvel ekki dauðinn. En
við vorum ung og vissum svo lítið
um lífið, og enn minna um dauð-
ann. Við mættum ekki í jarðarför-
ina því þetta voru endalok sem við
vildum ekki sættast á. Þennan
dauða neituðum við að viður-
kenna. Það var lífið sem við vild-
um muna, ekki hræðilegur svip-
legur dauðdagi.
Hann var maður sem ætlaðist
ekki til virðingar en fáa menn
virtum við meir. Á tímum þegar
flestir eru reiðubnir að dæma
náungann dæmdi hann ekki. Hann
hafði næga greind til að hneyksl-
ast ekki. I honum sjálfum bjó
strákur sem lifði lífinu fagnandi.
Hann var líklega ekki gallalaus en
gallar hans skiptu engu máli, því
fáir menn höfðu meiri persónu-
töfra eða Ijúfara viðmót — og við
elskuðum hann.
Kolbrún Bergþórsdóttir,
Svavar Jónsson.