Morgunblaðið - 15.12.1983, Blaðsíða 8

56
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. DESEMBER 1983
Kvöldvorrósarolía
Athugasemdir við grein Reynis Eyjólfssonar
— eftir Ævar
Jóhannesson
í Morgunblaðinu 9. nóv. sl. birt-
ist grein eftir Reyni Eyjólfsson
undir nafninu „Náttúrumeðul,
sjálfdæmi eða eftirlit". Þar ræðir
hann sérstaklega um kvöldvorrós-
arolíu og er það aðalástæða þess
að ég get ekki stillt mig um að
taka mér penna í hönd.
Á undanförnum árum hefur
höfundur þessarar greinar skrifað
tvær greinar um kvöldvorrósar-
olíu í tímaritið „Hollefni og
heilsurækt". Einnig hefur hann
skrifað þrjár greinar um sama
efni í Dagblaðið/Vísi. Öllum þess-
um greinum hefur fylgt skrá yfir
heimildir, sem aðalleg eru erlend
vísindarit. Enginn þeirra höfunda,
sem vitnað hefur verið í, hefur
minna en doktorsgráðu í annað-
hvort læknis- eða lyfjafræði. Því
hefur verið auðvelt fyrir alla, sem
áhuga hafa á, að kynna sér þessar
heimildir frá fyrstu hendi.
Reynir er lyfjafræðingur með
„náttúrumeðul" sem sérgrein. Af
þeirri ástæðu er því ástæða til
þess að gera þá kröfu til hans, að
hann hafi kynnt sér vel allar stað-
reyndir áður en hann kveður upp
dóma, sem hljóta að grundvallast
á vísindalegum niðurstöðum. í
þessu efni virðist að hann hafi
kveðið upp dóminn, áður en hann
hafði kynnt sér staðreyndir máls-
ins nægilega vandlega.
Vegna þess að hér er verið að
fjalla um niðurstöður rannsókna,
sem farið hafa fram í mörgum
löndum og verið unnar af fjölda
vísindamanna við margskonar
stofnanir, sjúkrahús og háskóla-
deildir, er óhjákvæmilegt að sum-
um kunni f fljótu bragði að finnast
málið nokkuð flókið. Ég ætla hér
að reyna í stuttu máli að segja frá
þeim fræðilegu forsendum sem
liggja að baki því, að kvöldvorrós-
arolía getur í sumum tilfellum
bætt eða læknað ákveðna sjúk-
dóma.
Greinarhöfundur trúir ekki
öðru en Reynir endurskoði afstöðu
sína, þegar hann hefur kynnt sér
alla málavexti nægilega vel.
Til að fyrirbyggja hugsanlegan
misskilning, tekur greinarhöfund-
ur það skýrt fram, að hann á
engra hagsmuna að gæta í sam-
bandi við innflutning, sölu eða
dreyfingu kvöldvorrósarolíu, og að
grein sú sem hann skrifaði í Holl-
efni og heilsurækt fyrir hálfu öðru
ári var samin áður en innflutning-
ur kvöldvorrósarolíu hófst á ís-
landi.
Hvað er kvöldvorrósarolía?
Þessi jurtaolía er unnin úr fræj-
um blóms, sem greinarhöfundur
hefur nefnt á íslensku „kvöldvor-
rós“, en á ensku nefnist „evening
primrose" (Oenothera biennis). ís-
lenska nafngiftin getur vissulega
orkað tvímælis. Þegar undirritað-
ur var að semja fyrstu greinina
um þetta efni, sem birtist í Holl-
efni og heilsurækt vorið 1982,
fletti hann upp í orðabók að ís-
lenska nafninu á jurtinni, en það
fannst þar ekki. Aftur á móti var
þar nafnið „primrose" þýtt sem
„vorrós“. Því var nafnið „kvöld-
vorrós“ myndað sem bráðabirgða-
lausn. Vel mætti hugsa sér að
stytta það í kvöldrós eða vorrós,
eins og einhverjir munu þegar
hafa gert. Á sænsku heitir jurt
þessi „játtenattljus" og á norsku
og dönsku ber hún hliðstæð nöfn,
sem á íslensku mundi verða „risa-
næturljós". Vilji einhverjir frem-
ur nota nafnið „risanæturljósa-
olía“ eða eitthvað í þeim dúr er
þeim það að sjálfsögðu meina-
laust.
Kvöldvorrósarolían er að því
leyti einstök meðal jurtaolía, að
hún inniheldur nálægt 9% af fitu-
sýrunni gamma-línólensýru, sem
annars finnst ekki í öðrum mat-
vælum að undanskilinni brjósta-
mjólk, sem inniheldur verulegt
magn hennar auk fitusýrunnar di-
homogamma-línólensýru, sem
myndast úr gamma-línólensýru í
líkömum manna og dýra fyrir
áhrif efnahvata.
Reynir gefur í skyn á óbeinan
hátt, að hættulegt kunni að vera
að neyta þessarar olíu vegna eit-
urefna sem hún kunni að inni-
halda úr skordýraeitri, enda þótt
hann viti mætavel að magn það
sem mælt er með að nota af kvöld-
vorrósarolíu sé aðeins lítið brot
þess magns, sem algengt er að fólk
noti af öðrum jurtaolíum og engar
líkur séu á því að slík eiturefni séu
notuð í meiri mæli við ræktun
kvöldvorrósar en annarra mat-
jurta eða jurta sem olíur eru unn-
ar úr til manneldis.
Ég hef hér fyrir framan mig
efnagreiningu frá Food Science
Department of Reading Univers-
ity, febr. 1980, á olíu frá Efamol-
fyrirtækinu í Englandi, en olía frá
því fyrirtæki er seld hér á landi
undir nöfnunum „Efamol" og
„Pre-Glandin“. Efnagreiningin
kemur hér á eftir:
Cis-gamma-línólensýra 9%
Palmín-sýra 6%
Stearin-sýra 2%
Olíu-sýra 11%
Línól-sýra 70%
Auk áðurgreindra fitusýra inni-
heldur olían nálægt 2% E-víta-
mín, sem bætt er í hana til þess að
hún þráni ekki við geymslu.
í olíunni fundust:
a) engin eiturefni
b) enginn vottur af kolesteroli
c) engin vottur af catescholamín-
um
Hvað eru prostaglandin?
Áður en lengra er haldið er
óhjákvæmilegt að útskýra með ör-
fáum orðum, hverskonar efni
prostaglandin eru.
Prostaglandin eru efnasambönd
mynduð úr fjölómettuðum fitusýr-
um, og hafa líkar verkanir i lík-
amanum og hormónar. Sá er þó
munur á prostaglandinum og
venjulegum hormónum, að prosta-
glandin myndast í öllum frumum
líkamans þar sem þeirra er þörf,
en ekki aðeins í sérstökum lokuð-
um kirtlum eins og aðrir hormón-
ar.
Nú munu þekkt milli 30 og 50
mismunandi prostaglandin og
skyld efnasambönd og fer þeim
stöðugt fjölgandi. Þó að öll prosta-
glandin séu efnafræðilega ná-
skyld, eru verkanir þeirra í
mannslíkamanum mjög mismun-
andi. Stundum hefur verið talað
um „vond“ og „góð“ prostaglandin.
Sum prostaglandin virðast geta
upphafið áhrif annarra að nokkru
eða öllu leyti. Prostaglandin eru
talin stjórna að meira eða minna
leyti fjölda mikilsverðra líkams-
„fúnksjóna", m.a. samloðun blóð-
flaga, samdrætti „sléttra" vöðva,
blóðþrýstingi, svörunum ónæm-
iskerfis líkamans, virkni hvítra
blóðfruma o.fl. o.fl. sem of langt
væri upp að telja.
Margt er enn á huldu um hlut-
verk, myndun og verkanir prosta-
glandina, en árlega bætist þó stöð-
ugt við vitneskju vísindamanna á
þessum mikilsverða efnaflokki.
Prostaglandin eru mjög skammlíf
í líkamanum og eru þannig stöð-
ugt að myndast og eyðast. Því er
næsta ólíklegt að prostaglandinin
sjálf verði í náinni framtíð mikið
notuð sem lyf, nema þá í undan-
tekningartilfellum.
Einnig er mjög erfitt að greina
prostaglandin í blóði og verða sýni
að greinast samstundis, eigi
niðurstöður að vera marktækar.
Þrír aðalflokkar prostaglandina
eru þekktir og myndast hver fyrir
sig úr einni ákveðinni fitusýru
Prostaglandin röð 1 myndast úr
dihomo-gamma-línólensýru,
prostaglandin röð 2 myndast úr
arakidonsýru og prostaglandin
röð 3 myndast úr eikosa-penteno-
sýru.
Hver flokkur skiptist svo í mörg
einstök prostaglandin, sem auð-
kennd eru með bókstöfum. Tölu-
stafurinn, sem táknar úr hvaða
röð prostaglandinið er, er ávallt
ritaður síðast þegar nafn prosta-
glandinsins er skammstafað.
Auk prostaglandinanna eru
nokkur skild efnasambönd, sem
stundum eru talin með þeim. Þar
eru þekktustu „leucotrine“-efni og
„thromboxan“-efni, sem hvor
tveggja myndast úr arakidonsýru.
Gamma-línólensýra
og prostaglandin
í skólabókum er kennt að línól-
sýra, sem meðal annars finnst í
matarolíu, breytist auðveldlega í
gamma-línólensýru (skammst.
GLA) fyrir áhrif efnahvata í lík-
ömum manna og dýra (GLA finnst
í kvöldvorrósarolíu). GLA breytist
síðan í dihomo-gamma-línólen-
sýru (skammst. DGLA), fyrir
áhrif annars hvata, en DGLA er
m.a. hráefni fyrir prostaglandin
af röð 1. DGLA er einnig talin
geta breyst í arakidonsýru fyrir
áhrif efnahvata, en sú breyting er
í fólki talin ganga mjög seint og
skiptir í raun litlu máli, vegna
þess að í öllu venjulegu fæði, m.a.
kjötvörum, finnst gnægð arakid-
onsýru, en hún er eins og áður seg-
ir hráefni fyrir prostaglandin af
röð 2. Einnig myndast „leuco-
trine“-efni og „thromboxan“-efni
úr arakidonsýru. Eikosa-penteno-
sýra, sem myndar prostaglandin
af röð 3, finnst í ríkum mæli í
sjávardýrafitu, t.d. lýsi og feitum
fiski. í venjulegu fæði er því yfir-
leitt nægilegt hráefni fyrir mynd-
un prostaglandina af 2. og 3. röð-
inni.
Fyrir nokkrum árum var álitið
að sama mætti segja um prosta-
glandin af 1. röðinni. Rannsóknir
síðustu ára benda þó til þess, að
önnur sé stundum raunin á.
Nokkrir þekktir vísindamenn,
meðal annarra argentínski vís-
indamaðurinn Rodolfo Brennar,
David F. Horobin, fyrrverandi
prófessor í Montreal, og P. Darcet
og samstarfsmenn hans í París,
hafa rannsakað þennan feril ná-
kvæmlega, bæði með dýratil-
raunum og á fólki. Þeir komust að
þeirri niðurstöðu að efnahvatinn
delta-6-desaturase (D6D), sem
breytir línólsýru í gamma-línól-
ensýru (GLA), væri veikur hlekk-
ur. Allmargir þættir gátu truflað
eða hindrað að þessi hvati mynd-
aðist í nægilegu magni. Má þar
nefna skort á B-6 vítamíni, zinki
og magnesíum. Einnig bentu þeir
á að skortur á insulini og/eða hár
blóðsykur truflaði eða stöðvaði
myndun hvatans. Auk þess fundu
þeir að ákveðin efni í fæðunni
trufluðu eða hindruðu þennan fer-
il. Þar má m.a. nefna: transfitu-
sýrur (transfitusýrur myndast úr
ómettuðum fitusýrum, sem orðið
hafa fyrir ýmiskonar meðferð við
vinnslu, svosem mikilli upphitun,
herslu að hluta og jafnvel steik-
ingu, og finnast einkum í sumum
matarolíum, smjörlíki og vörum
úr þessum efnum), mettaða feiti,
kolesterol, áfengi og ýmislegt
fleira.
Auk þess sönnuðu þeir, bæði
með dýratilraunum og á fólki, að
hæfileikinn til að mynda D6D
hvatann fer dvínandi með hækk-
uðum aldri. Einnig virðist svo sem
að í vissum einstaklingum sé um
einhverskonar meðfæddan galla
að ræða, sem valdi því að þeir eigi
í erfiðleikum með að mynda þenn-
an hvata á eðlilegan hátt.
Aftur á móti virtist ekki vera
um slík vandamál að ræða með
hvatana sem breyta GLA í DGLA
(dihomo-gamma-línólensýru) eða
DGLA í arakidonsýru. Vegna þess
Ævar Jóhannesson
„Til að fyrirbyggja hugs-
anlegan misskilning tekur
greinarhöfundur það skýrt
fram, að hann á engra
hagsmuna að gæta í sam-
bandi við innflutning, sölu
eða dreifingu kvöldvorrós-
arolíu ... “
að GLA er eina efnið sem DGLA
getur myndast úr og DGLA finnst
í sáralitlum mæli í matvælum og
þessi fitusýra er eina fitusýran
sem getur myndað prostaglandin
af röð 1, er augljóst að skortur á
D6D hvatanum hlýtur að leiða af
sér skort á þeim prostaglandinum.
Þessir sömu vísindamenn bentu
á að komast má framhjá þessum
vanda með því að neyta GLA í
fæðunni. Eina fáanlega fæðuteg-
undin sem inniheldur GLA í nokkr-
um teljandi mæli er kvöldvorrósar-
olía.
Kvöldvorrósarolía inniheldur
eins og áður segir nálægt 9% GLA
en aðrar matarolíur alls ekkert.
Upplýsingar Brenners og Darc-
ets, sem áður greinir frá, sýna það
augljóslega, að það er rangt sem
ýmsir málsmetandi menn hafa
haldið fram hér á landi af ótrú-
lega miklu sjálfsöryggi, að skortur
á GLA hafi aldrei verið sannaður.
Samkvæmt upplýsingum frá áð-
urgreindum vísindamönnum og
öðrum, sem rannsakað hafa þenn-
an feril, hefur tekist á óyggjandi
hátt að sýna fram á hækkun á
prostaglandinum af röð 1 í ein-
staklingum með óeðlilega lágt
magn þeirra prostaglandina, eftir
neyslu nokkurra belgja af kvöld-
vorrósarolíu. Engin slík hækkun
varð við neyslu sama magns af
sólblómaolíu.
Rannsóknir þessar leiða einnig
að því sterkar líkur, að flest, ef
ekki allt gamalt fólk þjáist af
langvarandi skorti á þessari fitu-
sýru, sem lýst getur sér með
margskonar hætti, t.d. sem æða-
kölkun, verkir í liðum, hár blóð-
þrýstingur, þunglyndi o.m.fl.
Einnig leiða þessar rannsóknir
líkur að því, að margt yngra fólk
þjáist af meiri eða minni skorti á
GLA, vegna rangs mataræðis,
sykursýki, neyslu ákveðinna lyfja
sem trufla D6D hvatann o.fl.
Reynir segir að „olíutalsmenn"
hafi „afskræmt gróflega samheng-
ið milli meintra forefna og mynd-
unar prostaglandina" og „Enginn
byggir hús úr hleðslusteini ein-
göngu", sem að sjálfsögðu er rétt.
Ég mótmæli því kröftuglega að
þessar setningar eigi við neitt það
sem ég hef skrifað um prosta-
glandin og ber þar fyrir mig heim-
ildarmenn mína sem allir eru
þekktir vísindamenn. Ég vonast
tilað Reynir gefi sér tíma til að
lesa heimildir mínar áður en hann
sest næst niður til að skrifa um
þetta efni.
Mér vitanlega hefur enginn
haldið því fram, að hægt sé í öllum
tilfellum að leiðrétta ójafnvægi
milli prostaglandina með notkun
kvöldvorrósarolíu. Vissulega getur
vel hugsast að í einhverjum tilfell-
um sé veiki hlekkurinn ekki D6D
hvatinn, heldur eitthvað annað.
Ég vil þó benda Reyni á það, að
sé samlíkingu hans haldið áfram,
þá má alveg eins segja, að enginn
geti byggt múrsteinshús án
múrsteina, jafnvel þótt bygg-
ingarmeistarinn leggi sig allan
fram. Fremur væri hægt að hrófla
upp einhverskonar byggingu úr
múrsteinunum, séu þeir fyrir
hendi, jafnvel þó að eitthvað
skorti á um hæfni byggingar-
meistarans.
Hvernig kvöldvorrósarolía
getur bætt eða læknað
Vitað er af fjölda rannsókna að
sum prostaglandin af röð 1, sér-
staklega prostaglandin E-1
(PGE-1), eru mjög mikilvæg, og að
ekkert prostaglandin af röð 1 hef-
ur óæskilegar verkanir, andstætt
sumum prostaglandinum af röð 2,
ásamt leucotrine- og thrombox-
an-efnunum, sem vitað er að hafa
óæskilegar verkanir, að minnsta
kosti í of miklu magni.
Prostaglandin E-1 dregur úr
óæskilega mikilli samloðun blóð-
flaga og hindrar þannig blóð-
tappamyndun.
Prostaglandin E-1 er nauðsyn-
legt til þess að ónæmiskerfi líkam-
ans starfi rétt.
Prostaglandin E-1 ásamt DGLA
og E-vítamíni draga úr eða hindra
myndun leucotrine-efna.
Prostaglandin E-1 og E-vítamín
hindra einnig mundun throm-
boxan-efna.
Vitað er að leucotrine- og
thromboxan-efni finnast oft í
mjög háum styrkleika í ýmiskonar
bólgusjúkdómum, t.d. liðagigt. Því
hafa sumir sem aðeins hafa aflað
sér yfirborðskenndrar þekkingar á
prostaglandinum og skyldum efn-
um fengið þá hugmynd, að öll
prostaglandin væru af hinu illa,
og væri best að hindra myndun
þeirra, væri það hægt. Nokkur lyf
höfðu verið fundin upp áður en
nokkuð teljandi var vitað um
Prostaglandin og verkanir þeirra,
sem síðar kom í ljós að hindruðu
myndun prostaglandina, leuco-
trine-efna og thromboxan-efna.
Þeirra þekktust eru asperín og
indomethacin. Einnig hindrar ster-
ar myndun þessara efna.
Á síðari árum hafa verið búin
til lyf með það hlutverk í huga að
örva myndun prostaglandin E-l.
Þau gefa í sumum tilfellum góðan
árangur, en stundum lítinn sem
engan. í þeim flokki má nefna lyf-
in penicillamin, colchicine, levamis-
ole og chloroquine. í ljósi þeirra
hugmynda, sem hér hafa verið
kynntar, má telja líklegt að notk-
un þessara lyfja gæfi jafnari og
betri árangur, væri kvöldvorrósar-
olía gefin jafnframt þeim.
Fleiri lyf hafa verið búin til sem
örva myndun prostaglandin E-l.
Þar má nefna penicillin, spironol-
actone og captopril. Komið hefur í
ljós að stundum hefur náðst at-
hyglisverður árangur með notkun
kvöldvorrósarolíu og þessara lyfja
saman, við erfiðum sjúkdómum
svosem sumum tegundum geð-
veiki, heila- og mænusiggi o.fl.,
þegar kvöldvorrósarolían ein eða
lyfin ein dugðu ekki.
Vegna þess að jónandi geislar
og ýmis krabbameinslyf trufla
myndun D6D hvatans, er mjög
æskilegt fyrir krabbameinssjúkl-
inga, sem eru á geisla- eða lyfja-
meðferð, að nota kvöldvorrósar-
olíu. Hluti þeirra aukaverkana,
sem óhjákvæmilega fylgja slíkri
meðferð, gæti verið vegna skorts á
prostaglandin E-l, sem hlýtur að
vera mjög mikill, sé myndun D6D
hvatans stöðvuð algerlega.
Skortur á insúlíni og/eða hár
blóðsykur truflar einnig myndun
D6D hvatans. Hugmyndir eru
uppi um það, að sú eyðilegging á
æðakerfinu, sem oft fylgir sykur-
sýki, sé að einhverju leyti vegna
skorts á prostaglandin E-l, sem of
lítil virkni D6D hvatans valdi. Úr
þeim skorti mætti bæta með notk-