Morgunblaðið - 18.12.1983, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 1983
U ppruni
Njálu
eftir Hermann Pálsson prófessor við Edinborgarháskóla
„Uppruni Njálu“ nefnist
fyrirlestur sem Hermann
Pálsson, prófessor við Edin-
borgarháskóla, flutti á
þriðjudaginn í Lögbergi, í
boði heimspekideildar Há-
skóla íslands. í fyrirlestrin-
um varpar Hermann fram
ýmsum nýjum hugmyndum
að uppruna Brennu-Njáls-
sögu, eins og nafn fyrirlest-
ursins gefur til kynna, auk
þess sem hann rifjar upp eitt
og annað sem áður hefur ver-
ið ritað um sama efni.
Óþarft er að kynna Her-
mann Pálsson prófessor les-
endum Morgunblaðsins.
Hann nam á sínum tíma ís-
lensk fræði við Háskóla ís-
lands og lagði eftir það stund
á nám í keltneskum fræðum
í írlandi og Skotlandi, en þar
í landi hefur starfs-
vettvangur hans síðan orðið.
Hann hefur ritað mikið um
íslenskar fornbókmenntir,
þýtt þær á ensku og hann
hefur þýtt á íslensku sögur
og kvæði af keltneskum upp-
runa.
Morgunblaðið hefur feng-
ið leyfi Hermanns til að birta
fyrirlestur hans um „Upp-
runa Njálu“ og fer hann hér
á eftir í heild:
Þegar Gunnar á Hlíðarenda er
allur og hefur kveðið eina vísu í
björtum haugi, þykir mál til kom-
ið að fara að draga dauðanet að
þeim feðgum Þráni Sigfússyni og
Höskuldi syni hans, svo að hægt sé
með góðu móti síðarmeir að
brenna inni hjónin á Bergþórs-
hvoli og syni þeirra. Hér er þó
langa nót að draga, því að Þráinn
er emn sem komið er „virðingar-
maður mikill" og Höskuldur barn
að aldri. Nú hagar svo til, að
Njálssynir eru farnir utan, og
Þráinn er í Noregi með Hákoni
Hlaðajarli, sem gefur Þráni vin-
áttu sína og hefur hann i háveg-
um. Og með því að þá var auðveld-
ara en nú að komast héðan til
annarra landa með skipi, þá tekur
Hrappur nokkur Örgumleiðason
sér far frá Gautavík til Þránd-
heims. Hann hafði framið víg þar
á Austfjörðum og taldi því, að sér
myndi verða það hollara að dvelj-
ast í Noregi um hríð. Síðar kemur
svo í ljós að Hrappur á erindi við
Þráin og tengdamóður hans, Hall-
gerði langbrók. Ferðin liggur um
langan krók að Grjótá í Fljótshlíð.
Hrappur fær inni hjá Guðbrandi
höfðingja í Dölum, en þó launar
hann ekki vistina betur en svo, að
hann fíflar dóttur Guðbrands, og
síðar drepur hann bæði son hans
og einnig verkstjóra hans. Og er
þá enn ótalinn einhver ískyggi-
Íegasti glæpur Hrapps í Noregi.
Þeir Guðbrandur í Dölum og Há-
kon Hlaðajarl eru góðvinir og eiga
saman glæsilegt hof, sem aldrei
var upp lokið nema þegar jarl kom
í heimsókn. En það er einmitt,
þegar jarl gistir Guðbrand vin
sinn, að Hrappur fremur ódæði
sitt, og verður því ekki betur lýst
en með orðum Njálu sjálfrar:
Um nóttina fór Víga-
Hrappur til goðahúss þeirra
jarls og Guðbrands og gekk inn
í húsið. Hann sá Þorgerði
höldabrúði sitja, og var hún
mikil sem maður roskinn. Hún
hafði mikinn gullhring á hendi
og fald á höfði. Hann svipti
faldinum hennar, en tekur af
henni gullhringinn. Þá sér
hann kerru Þórs og tekur af
honum annan hring. Hann tók
hinn þriðja af Irpu og dró þau
öll út og tók af þeim allan bún-
inginn. Síðan lagði hann eld í
goðahúsið og brenndi upp. Eft-
ir það gengur hann í braut. Tók
þá mjög að morgna.
Ekki höfum við enn skilizt við
Hrapp og athafnir hans í Noregi,
og er þó rétt að víkja fyrst að
viðbrögðum þeirra manna, sem nú
eiga brunarústir einar, þar sem
áður stóð eitthvert veglegasta hof
í Noregi.
Þeir Hákon jarl og Guð-
brandur ganga þennan morgun
snemma til goðahússins og
fundu það brunnið upp, en úti
þrjú goðin og úr öllum skrúð-
anum.
Þá tók Guðbrandur til orða:
„Mikill máttur er gefinn goð-
um vorum, er þau hafa gengið
sjálf út úr eldinum."
„Eigi munu goðin þessu
valda,“ segir jarl. „Maður mun
brennt hafa hofið, en borið út
goðin. En goðin hefna eigi alls
þegar, og mun sá maður braut
rekinn úr Valhöllu og þar aldr-
ei koma, er þetta hefir gert.“
Þessi orðaskipti norskra höfð-
ingja snemma á sumarmorgni
minna okkur á ýmis einkenni á
list Njálu í heild. Hér er á ferðinni
höfundur, sem fer sér að engu
óðslega og gáir ekki einungis þess
að lýsa atburðum svo skýrt, að les-
endur sjá þá ljóslifandi fyrir sér
með hugskotssjónum einum, held-
ur gefur hann sér jafnan tóm til
að hlusta á persónur sínar ræða
um atburðina, enda er honum sú
list lagin að láta viðræður manna
skýra það sem gerzt hefur. Sam-
tölin í Njálu eru yfirleitt svo hag-
lega gerð, að þau ljá persónum líf
og lit og er þó hver þeirra með
sínu sérstaka móti.
Viðbrögð þeirra Guðbrands og
Hákonar við hermdarverkum
Hrapps fela í sér nokkur drög að
mannlýsingum, þótt hvorugur
þeirra fari mörgum orðum um
málið. Guðbrandur er einlægur og
einfaldur í trú sinni á mátt goð-
anna og hikar ekki við að telja
atburðinn þeim til dýrðar: að
hyggju hans er hér um kraftaverk
að ræða. Jarlinn lítur hins vegar á
ummerkin með raunsæisaugum og
veit af blákaldri skynsemi, að
þetta eru mannaverk en ekki goða.
Allt um það hlítir hann ákveðinni
kennisetningu í guðfræði, svo að
hann er í engum vafa um þá refs-
ingu sem bíður illvirkjans í öðru
lífi: fyrir glæp sinn verður þessi
goðavargur ávallt brottrækur úr
Valhöllu, jafnveí þótt goðin geti
stundum verið sein til hefnda.
Hofsbrennan og viðræða þess-
ara norsku vina virðast í fljótu
bragði eiga prýðilega heima í
norrænni heiðni. Þó fer málið að
vandast, þegar samtaiið er athug-
að af gaumgæfni og leitazt er fyrir
um uppruna orðtaka og hug-
mynda. Einsætt er, að höfundur
Njálu er of mikill listamaður til að
taka frásögnina og samtalið frá
sjálfum sér, heldur hlýtur hann að
beita hér hugmyndum og orðtök-
um, sem eru frá öðrum þegin. En
hvaðan eru þau þá komin? Þeir
menn munu sennilega enn vera til,
sem telja ævintýrið af Hrappi í
Noregi vera forna arfsögn, og á
hún þá að hafa kviknað einhvern
veginn af sjálfri sér og síðan hjar-
að af um þriggja alda skeið, unz
henni tókst að lauma sér inn í
Njálu, meðan höfundur sögunnar
hafði hugann við eitthvað annað.
En slíkt traust á langlífi kvik-
sagna, sem þó virðast aldrei hafa
verið til, er einna sambærilegast
við þá trú Guðbrands í sögunni
sjálfri, að þau Ása-Þór og stöllur
hans Irpa og Þorgerður hölda-
Hermann Pálsson,
prófessor
brúður hafi gengið hjálparlaust út
úr húsbruna. Hitt er þó öllu senni-
legra, að hér eins og víðar í sög-
unni eigi hugmyndir, ekki síður en
lýsingar á atburðum og fólki, ræt-
ur sínar að rekja til bóka. Eins og
ég mun leitast við að sýna bráð-
um, þá eru rannsóknir á uppruna
Njálu að verulegu leyti fólgnar í
samanburði á henni og þeim rit-
um, sem höfundur sögunnar hefur
víslega þekkt.
Orð Guðbrands í Dölum eru
bergmál frá ýmsum klausum i
kristnum áróðursritúm, þar sem
áherzla er lögð á bjargleysi heið-
inna goða, enda þótt staðhæfing
hans sé þveröfug við það sem sagt
er um heiðin goð í frásögnum af
helgum mönnum og konum. Hér
má af handahófi benda á glefsu í
Ólafs sögu Tryggvasonar hinni
mestu, sem Ólafur Halldórsson
hefur gefið út af alkunnri snilld:
„Nú er öllum auðsýnt, að þeir hafa
illan átrúnað, er treystast Þór, þar
er hann mátti eigi sjálfum sér
hjálpa við húsbruna." Hugmyndin
um vanmætti Þórs mun vera þegin
úr einhverri heilags manns sögu á
latínu, þar sem rómverskir guðir
voru hafðir að skotspæni. Á öðr-
um stað í Ólafs sögu er norrænum
guðum svo lýst, að þeir „megu
hvergi úr stað hrærast, nema þeir
séu af mönnum bornir". Og at-
hafnir Hrapps gætu verið sniðnar
eftir frásögn úr sömu heimild:
„Ólafur konungur lét brjóta ofan
hofið og taka í brottu fé allt, það
er þar var, og allt skraut af goðun-
um. Hann tók gullhring mikinn úr
hofshurðinni, er Hákon jarl hafði
gera látið. Eftir það lét hann
Srenna allt saman, hofið og goð-
in.“ Svipuðum lýsingum á meðferð
goða og goðahúsa bregður víðar
fyrir, og má hér minna á Hrafn-
kels sögu: „Þar ofan frá standa
goðshús þau, er Hrafnkell hafði átt.'
Þorgeir vildi koma þar. Lét hann
fletta goðin öll. Eftir það lætur hann
leggja eld í goðahúsið og brenna upp
allt saman.“ Lýsingin á Þór í kerru
sinni kann einnig að vera komin úr
Ólafs sögu. Hins vegar gat höfund-
ur Njálu tekið ýmislegt, sem varð-
ar þá Hákon og Guðbrand og goð-
in þrjú úr Heimskringlu, Færeyinga
sögu og Jómsvíkinga sögu. I þessu
sambandi má einkum nefna frá-
sögn í Ólafs sögu helga, af Guð-
brandi nokkrum í Dölum, sem
lengi þybbast við að taka kristni
og treystir á mátt goðanna af engu
minni einfeldni en nafni hans í
Njálu. Á ritunartíma Njálu var
enginn hörgull á skráðum fróðleik,
sem höfundur hennar gat fært sér
til nytja í þessu skyni.
Þegar Hákon jarl staðhæfir, að
brennuvargur muni hljóta eilífa
útskúfun, beitir hann vitaskuld
hugmyndum úr guðfræði krist-
inna manna, sem hefur ákveðnar
kennisetningar um aðbúnað og
refsingar í öðru lífi. Uppruna
orðanna „og mun sá maður braut
rekinn úr Valhöllu og þar aldrei
koma, er þetta hefir gert“, er því
að leita í kristnum fræðum, sem
munu hafa verið snar þáttur í trú
og menntun höfundar. I stað
nafnsins Paradís notar hann heitið
á bústað vopndauðra manna í
samræmi við fornan sið, en þó
sýnir orðtakið „braut rekinn", að
hann hefur átt örðugt með að
losna við kristna keiminn. Hitt
nær engri átt að draga þá einföldu
ályktun af orðum jarls um refs-
ingar í öðrum heimi, að svo hafi
verið kennt í heiðnum sið. Hug-
myndin um eilífa útskúfun í öðru
lífi var engu síður boðuð en kenn-
ingin í ræðu prédikarans Njáls um
mildi drottins, þegar hann reynir
að hugga heimakonur á Berg-
þórshvoli í brennunni: „Trúið þér
og því, að guð er miskunnsamur,
og mun hann oss eigi bæði láta
brenna þessa heims og annars."
Það sem ljær ummælum Há-
konar hlaðajarls sérstakan þunga
er spakmælið Goðin hefna eigi alls
þegar, og gefur það tilefni til ým-
issa hugleiðinga. Njála hefur þó
nokkra orðskviði, og má skipta
þeim í tvo hópa, eftir því hvort
þeir eru heimafengnir eða komnir
úr latínu. Enginn vafi getur leikið
á því, að hér er ekki um norrænan
málshátt að ræða, enda vantar hér
þá stuðlasetningu, sem tíðkast í
fornyrðum af innlendum toga. En
hvaðan er þá orðskviðurinn kom-
inn Goóin hefna eigi alls þegar?
Hugmyndin um guðlegar hefnd-
ir tíðkast í sundurleitum trúar-
brögðum, og má hér lauslega
minna á setninguna „Mín er
hefndin, ég mun endurgjalda",
sem er þrívegis notuð í biblíunni,
og einnig á hlutverk gyðjunnar
Nemesis í grískri goðafræði. En
hvaðan kom Njálu-höfundi sú
hugmynd, að goðin væru sein til
hefnda? Ég minnist þess ekki að
hafa rekizt á slíkt í ritningunni,
en á hinn bóginn gætir hennar í
kristnum ritum, sem höfundur
Njálu hefur víslega þekkt. Á tólftu
öld var snarað úr latínu spak-
mælasafni eftir fimmtu aldar höf-
undinn Prosper Aquitanus, en ein
klausan hljóðar svo í þýðingunni:
„Mörgum hlutum frestar lengi
þolinmæði hins hæsta konungs og
lætur eigi brátt á sekja menn falla
þunga hins rétta dóms.“ Og önnur
málsgrein í sama riti hnígur mjög
í þessa átt: „Sá maður, er misger-
ir, skal eigi það ætla, að Guð sjái
eigi hvað hann gerir, þótt hefndin
frestist, heldur verður þess að
þunglegar um hann dæmt sem
hann fær síðar refsinguna."
Allt um það mun setningin Goð-
in hefna eigi alls þegar ekki vera
komin úr kristni, enda samir hún
sér öllu betur í fjölgyðistrú en með
eingyðingum. Nú tíðkuðust með
Rómverjum að fornu ýmis spak-
mæli, sem eru svipaðrar merk-
ingar og setning Hlaðajarls;
finnst að minnsta kosti eitt þeirra
í miðaldaritum. Það er þegið úr
verki eftir Juvenalis og hljóðar
svo: „Þótt reiði goðanna sé mikil,
þá er hún þó vissulega sein.“ (Ut sit
magna, tamen certe lenta ira deor-
um est.) Hóraz segir á einum stað:
„Guðirnir eru seinir en öruggir til
hefnda." (Dii lenti, sed certi vindic-
es.) Seneca kemst hins vegar svo
að orði: „Hinir ódauðlegu guðir
fara sér að vísu hægt, en eru þó
öruggir refsendur mannkyns."
(Sunt dii immortales lenti quidem,
sed certi vindices generis humanis.)
Og Valerius Maximus staðhæfir,
að þótt goðagremi sé sein til
hefnda, þá bætir hún upp fyrir
seinleikann með þunga refsingar-
innar; minnir þetta nokkuð á setn-
ingu Prospers Aquitanusar, sem
ég nefndi rétt áðan. (Lento quidem
gradu ad vindictam sui divina proce-
dit ira, sed tarditatem supplicii gra-
vitate compensat.) Ekkert verður
staðhæft að sinni um feril þessa
spakmælis úr fornum letrum
Rómar til höfundar Njálu; á mið-
öldum kynntust menn krafli úr
rómverskum ritum og er býsna
örðugt að henda reiður á slíku.
Hofsbrennan í Noregi og orða-
skipti þeirra manna, sem urðu þar
fyrir miklu eignatjóni, eru ekki
nema örlítið brot af Njálu í heild,
enda mun sumum þykja þetta
næsta lítilvægur þáttur í sögunni;
hér er um að ræða þrjár persónur
í minniháttar hlutverkum, og auk
þess gerist atvikið víðs fjarri
helztu sögustöðvum. En hofs-
brennan bendir miskunnarlaust
til Njálsbrennu sjálfrar; milli
þessara atburða liggur órofa
atburðakeðja, svo að menn gætu
látið sér til hugar koma, að
Hrappur hafi tekið með sér glæð-
ur úr hofsbruna, og síðan hafi fal-
inn eldur geymzt í Fljótshlíð, unz
Flosa þykir mál að kveikja bál
fyrir bæjardyrum niðri í Landeyj-
um. Njála er svo heilsteypt verk,
að hvert atvik að heita má ber
ekki einungis ótvírætt vitni um
hagleik höfundar, þessa höfuð-
smiðs íslenzkra bókmennta, held-
ur verður einnig oft af stuttum
klausum ráðið, hvaðan honum
kom efni í listaverkið. Skipulegar
rannsóknir á uppruna Njálu hafa
ekki verið gerðar enn, að því er ég
bezt veit, en á hinn bóginn hefur
það orðið ljósara um undanfarin
misseri en áður, hvernig mætti
glíma við sum þau vandamál, sem
hingað til hefur lítt verið sinnt.
Það liggur í hhitarins eðli, að
ritskýrandi, sem tekst á hendur að
kanna uppruna Njálu, verður að
glíma við sundurleit vandamál í
sambandi við söguna og má þó
aldrei rugla þeirri leit saman við
önnur atriði. Fyrsta skrefið er
vitaskuld að kanna handrit henn-
ar og leiða rök að frumgerð sög-
unnar. Þetta verk hefur verið
snilldarlega leyst af hendi; á þessu
sviði hafa þeir Konráð Gíslason og
Einar Ól. Sveinsson unnið svo vel,
að varla er hægt að bæta þar um.
Annað vandamál, sem einnig er
brýnt, er sköpunartími þessa önd-
vegisrits þjóðarinnar, svo að hægt
sé að velja því maklegan stað í
bókmenntasögunni. Eins og ráðið
verður af rannsóknúm Einars
Ólafs, sem manna bezt hefur fjall-
að um Njálu, þá mun ritun hennar
naumast hafa hafizt fyrr en um
1280, og á hinn bóginn getur hún
varla verið öllu yngri en frá því
1285. Mun því láta nærri, að nú sé
viðeigandi að minnast sjö alda af-
mæiis Njálu. Þó eru enn furðu lítil
ellimörk með henni, þótt heimur-
inn hrörni á leið fram. Þegar vitað
er um aldur Njálu og upphaflegan
texta, er miklum áfanga náð, því
að nú getur ritkönnuöur tekið rr.ið
af tveim kennileitum í senn.
Sköpun Njálu skiptir sögu þjóð-
arinnar í tvö tímabil; hið fyrra
tekur yfir svo sem fjórar fyrstu
aldirnar og lýkur í námunda við
árin 1280—85, eins og þegar hefur
verið gefið í skyn. Eitt af sérkenn-
um þessa tímabils er að þjóðin býr
þá við algert Njálu-leysi, og ætti