Morgunblaðið - 18.12.1983, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 1983
27
„Líkara ævintýri
en veruleika“
Bækur
Björn Bjarnason
Thor Jensen Minningar
Fyrra bindi: Reynsluár, 246 bls.
Síðara bindi: Framkvæmdaár,
264 bls.
Valtýr Stefánsson skrásetti
Endurútgáfa 1983,
Almenna bókafélagið.
Hinn þriðja desember síðastlið-
inn voru 120 ár liðin frá fæðingu
Thors Jensen en hann andaðist
haustið 1947. Valtýr Stefánsson,
ritstjóri Morgunblaðsins, skráði
æviminningar þessa mikla at-
hafnamanns og komu þær út í
tveimur bindum hjá Bókfellsút-
gáfunni 1954 og 1955. Almenna
bókafélagið hefur nú endurprent-
að bækurnar. Hér er um sígilt
verk að ræða sem á jafn mikið
erindi nú og fyrir tæpum þrjátiu
árum. Valtý Stefánssyni tekst
listilega vel að lýsa því með ein-
földum og skýrum dráttum hve
mikið þrekvirki Thor Jensen vann
á langri starfsævi. Hitt er ekki
síður mikilsvert að kynnast því
með aðstoð hins stórhuga fram-
kvæmdamanns hvaða ráð reynd-
ust best í lok síðustu aldar og upp-
hafi hinnar tuttugustu til að losa
um gömlu, útlendu verslunar-
hömlurnar og leggja þar með
grunninn að sjálfstæði og efna-
hagslegri farsæld þjóðarinnar.
Nú á jólaföstu þegar hvaðanæva
berast fréttir um slæmar horfur í
þjóðarbúskapnum var það mér
tímabær uppörvun að lesa að nýju
um Thor Jensen og rifja upp að oft
áður hafa íslenskir athafnamenn
og þjóðin öll staðið frammi fyrir
miklum vanda en risið undir hon-
um og unnið bug á öllu mótlæti
með undraverðum hætti á ótrú-
lega skömmum tíma.
Thor Jensen var aðeins 14 ára
þegar hann kom hingað til lands,
1878, með aleiguna í litlu kofforti.
Hann réðst til verslunarnáms í
Brydesbúð á Borðeyri. Þar heillað-
ist hann af landi og þjóð. Hann
sökkti sér niður í fornsögurnar og
sá, að „hinir lágu sveitabæir urðu
reisulegri, vegna þess að hver bær
var í nánum tengslum við fortíð
þjóðarinnar." Hann kynntist hátt-
um viðskiptavinanna og sá „hve
sparsemi og nýtni manna var að-
dáunarverð". I stuttu máli lærði
hann í þessum reynsluskóla allt
það sem gerði hann að útsjónar-
sömum atorkumanni sem fylgdist
með stóru og smáu og krafðist
meira af sjálfum sér en öðrum. En
á Borðeyri öðlaðist hann einnig
lífshamingju sína þegar hann hitti
Margréti Þorbjörgu Kristjáns-
dóttur og þau trúlofuðust á
sumardaginn fyrsta 1883.
Valtýr Stefánsson segir að hann
hafi undrast það þegar hann
kynntist þeim hjónum „hve ná-
kvæmur hann var og kurteis í allri
framkomu við konu sína ... Með
kurteisum, hæverskum tilsvörum,
rétt eins og þau væru nýtrúlofuð,
eftir um það bil 60 ára hjóna-
band.“ Þau eignuðust 11 börn sem
upp komust, nú fyrir jólin kemur
einmitt út niðjatal þeirra eftir
Tómas Hallgrímsson, en sam-
kvæmt frásögn af ættarmóti af-
komenda þeirra sem birtist hér í
Morgunblaðinu 6. desember síð-
astliðinn eru niðjar Margrétar og
Thors Jensen nú 259. Thor dregur
hvergi dul á hve heitt hann unni
konu sinni: „Það var hún sem gaf
mér styrkinn til að leggja út í
stórræðin.“
Stórræði Thors Jensen voru
mörg og mikil. Ævi sinni skipti
hann í þrjá þætti: Fyrst stundaði
hann almenna verslun. Hann var
orðinn verslunarstjóri í Borgar-
nesi 23 ára gamall. Næst tók við 4
ára verslunarrekstur á Akranesi,
en þá tapaði hann aleigunni og
varð gjaldþrota 36 ára vegna mik-
ils tjóns út af fjárkaupum. Flutt-
ist til Hafnarfjarðar og bjó þar
tvö dimmustu ár ævi sinnar en
stofnaði um aldamótin verslun í
Reykjavík. Réðst síðan í stórút-
gerð og stofnaði Kveldúlf með
fjölskyldu sinni 1911. Settist að í
stórhýsi sem hann reisti á Frí-
kirkjuvegi 11. Sextugur lét hann
þann draum rætast sem lengi
hafði blundað með honum að reisa
stórbú að Korpúlfsstöðum og bjó
síðustu ár ævinnar að Lágafelli í
Mosfellssveit. Sjálfum fannst hon-
um „sem margt af því, sem gerst
hefur í lífi mínu, líkara ævintýri
en veruleika."
Saga og starfsævi Thors Jensen
er lýsing á baráttusögu íslensku
þjóðarinnar í hnotskurn. Thor
lærði að því aðeins er unnt að ráð-
ast í stórræði í fámenninu hér og
nýta auðlindir lands og sjávar
með arðbærum hætti að það sé
Thor Jensen
gert með samskiptum og í sam-
vinnu við erlenda aðila. Á hinn
bóginn sætti hann sig ekki við þá
útlendinga sem ætluðu að segja
honum fyrir um það hvernig
standa ætti að framleiðslu og
sköpun verðmæta hér á landi.
Hann vildi vera sjálfs sín herra og
var sinnar gæfu smiður í þess orðs
fyllstu merkingu.
Lýsingar á athafnaafrekum eru
að sjálfsögðu rúmfrekar í bókum
Valtýs Stefánssonar en mig hrifu
ekki síður hinar nærfærnu lýs-
ingar á heimilisföðurnum sem
fram undir fimmtugsaldur las
húslesturinn sjálfur á helgum
dögum, þegar hann var heima, og
hélt því áfram eftir að börnin voru
uppkomin þegar svo mörg þeirra
voru í heimsókn á sunnudögum að
lestrarfært þótti. „Slík guðrækn-
isstund var í fyllsta samræmi við
það uppeldi sem ég hafði fengið í
heimavistarskólanum. Okkur
hjónunum fannst þetta vera
sjálfsagður hlutur, enda höfðum
við bæði vanist þessu frá æsku.“
Minningunum lýkur á þessum
orðum Thors til heiðurs Margréti
Þorbjörgu, konu sinni: „Forsjónin
gefi, að sem flestar konur landsins
Valtýr Stefánsson
megi að því er snertir gáfur og
mannkosti likjast henni, sem stóð
við hlið mér um 60 ára skeið. —
Rætist sú ósk mín, tel ég, að ís-
lenska þjóðin sé vel á vegi stödd.“
í sögu Ólafs sonar Thors Jensen
sem Matthías Johannessen, rit-
stjóri Morgunblaðsins, ritaði í
tveimur bindum er rækilega sagt
frá hinni pólitísku aðför sem gerð
var að Kveldúlfi á fjórða áratug
aldarinnar. Á mögnuðum fundi í
Gamla Bíói í ársbyrjun 1937 sneri
Ólafur vörn í sókn með sögulegum
hætti. Þar kvaddi Bjarni Bene-
diktsson sér hljóðs og svaraði
brigslyrðum andstæðinga Thors
og sona hans um hina „hálfdönsku
fjölskyldu" með þessum lokaorð-
um:
„Það er að vísu rétt, að Thor
Jensen er af dönskum ættum og
fæddur í Danmörku. En hingað til
lands kom hann barnungur og
mun óhætt að fullyrða, að það sé
besta sendingin, sem frá Dan-
mörku hefir komið hingað til
lands, þessi 500—600 ár, sem sam-
band landanna hefir varað.“
Minningar Thors Jensen eftir
Valtý Stefánsson staðfesta þessa
fullyrðingu.
ur er á. En það er athyglisvert, að
í rauninni hafa engar aðrar
ákveðnar hugmyndir komið fram
um lausn á fjárhagsvanda útgerð-
arinnar.
Gengislækkun er engin lausn.
Um það eru áreiðanlega allir sam-
mála, ekki síður útgerðarmenn en
aðrir. Líklegt má telja, að lausn-
ina sé að finna í mörgum sam-
verkandi aðgerðum í málefnum
útgerðarinnar. Selja sum skip,
leggja öðrum, afskrifa sumar
skuldir, stuðla að fjárhagslegri
endurreisn lífvænlegra fyrirtækja
með nýjum fjármálalegum að-
gerðum, t.d. með því að skapa skil-
yrði til þess að nýtt áhættufjár-
magn einstaklinga fáist inn í út-
gerðina. Stjórnmálamennirnir
verða hins vegar að gera sér ljóst,
að þeir hafa ekki leyst vanda út-
gerðarinnar með því einu að sam-
þykkja kvótakerfið.
Samhengid
Sú aukna festa, sem skapast
hefur í verðlagsmálum á undan-
förnum mánuðum, hefur orðið til
þess að varpa skýru ljósi á kjarna
okkar efnahagsvanda. Hann er að
verulegu leyti til staðar í sjávar-
útveginum. Ef ríkisstjórnin hneig-
ist til þess að víkja sér undan
vandanum með því að grípa til
gengislækkunar eða einhvers
gengissigs, er hún í einu vetfangi
búin að kippa fótunum undan
efnahagsstefnu sinni og eyðileggja
þann árangur, sem náðst hefur. Þá
fer verðlag hækkandi í landinu á
ný og hljómgrunnur verður til
fyrir nýjum kaupkröfum. Þess
vegna skiptir það öllu máli, að
menn geri sér grein fyrir sam-
henginu í efnahagskerfi okkar og
átti sig á því, að ákvarðanir, t.d. í
málefnum útgerðarinnar, geta
haft örlagaríkar afleiðingar ann-
ars staðar.
Annar veigamikill þáttur í
þessu samhengi eru skattarnir,
sem nú eru til umfjöllunar á Al-
þingi. Það er alltaf erfitt að gera
sér grein fyrir því fyrirfram,
hvernig skattalagabreytingar
koma út í raun. Hitt skiptir öllu
máli, að skattbyrðin á næsta ári,
hvort sem er hjá ríki eða sveitar-
félögum, verði óbreytt frá því sem
nú er. Ef skattbyrðin eykst á
næsta ári, mun það á skömmum
tíma búa til jarðveg fyrir nýjar
kaupkröfur og þá brotnar efna-
hagsstefna ríkisstjórnarinnar á
þeim punkti. Þess vegna mega
engin óhöpp verða í skattamálum
á næsta ári.
Loks má nefna kapphlaupið
milli opinberra aðila og atvinnu-
lífsins um lánsfé. Það er augljóst,
að ríkissjóður þarf á miklu lánsfé
að halda á innlendum lánamark-
aði á næsta ári. Það verður erfitt
fyrir ríkissjóð að ná því fé inn
nema með því að bjóða betri kjör,
þ.e. hærri vexti. En um leið og það
er gert, er ríkissjóður í senn að
taka lánsfé frá atvinnulífinu og
ýta undir vaxtahækkanir á lána-
markaðnum. Hærri vextir og
minna lánsfé skapa hins vegar
aukin vandamál í atvinnulífinu og
lausn þeirra getur auðveldlega ýtt
undir nýja verðbólguöldu.
Þegar á þetta allt er litið, er
ekki að ófyrirsynju, að Morgun-
blaðið hefur varað við of mikilli
bjartsýni í herbúðum ríkisstjórn-
arinnar þrátt fyrir þann árangur,
sem náðst hefur í verðbólgubar-
áttunni. Höfuðvandinn er óleyst-
ur.
Tilraun, sem má
ekki mistakast
Ríkisstjórnin gerir nú hins veg-
ar tilraun til þess að ná tökum á
vanda efnahags- og atvinnulífs,
sem er fyrsta alvarlega tilraunin
sem gerð er frá vetrinum 1978.
Hún má ekki mistakast- Afleið-
ingar þess yrðu hrikalegar fyrir
land og þjóð og enginn pólitískur
valkostur fyrirsjáanlegur til þess
að taka við og bjóða betri lausn.
í fyrsta sinn var í erlendu blaði
á dögunum haft orð á lánardrottn-
um íslands erlendis. Þess var
jafnframt getið, að erlendar
skuldir íslendinga væru stærri
hluti þjóðarframleiðslu okkar en
erlendar skuldir Brazilíumanna af
þeirra þjóðarframleiðslu. Brazil-
íumenn eru hins vegar í þeirri
stöðu á erlendum lánamörkuðum,
að þeir skulda svo mikið í stóru
bonkunum í hinum vestræna
heimi, að ef Brazilía fer á hausinn,
fara þeir á hausinn. Þess vegna
geta Brazilíumenn sett viðskipta-
bönkum sínum kosti.
Það getum við íslendingar hins
vegar ekki. Erlenda blaðið, sem
hér um ræðir, Economist, virt
vikublað í Bretlandi, taldi að ís-
lendingar mundu eiga auðvelt með
að standa undir erlendum skuld-
um sínum vegna mikillar fiski-
gengdar. Blaðið hafði bersýnilega
ekki haft fregnir af alvarlegu
ástandi fiskstofna okkar. Hver
skyldi niðurstaða blaðsins hafa
orðið í þessum samanburði á Is-
landi og Brazilíu, ef þær upplýs-
ingar hefðu legið á borði þess?