Morgunblaðið - 18.12.1983, Qupperneq 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 1983
Uppruni
Njálu
iífi sínu, ef málið verður uppvíst.
En þá sýna Njálssynir af sér þann
drengskap að þeir leyna jarlinn
þe&su og forða svo bæði Þráni og
Hrappi frá dauða. Lesendum Njálu
kann að þykja það nokkuð undar-
legt, hve fúsir þeir eru Njálssynir
og Þráinn að ljúga að jarli, en eins
og á stóð þótti ekkert sjálfsagðara
en að bregða fyrir sig lygi til að
bjarga náunga frá dauða. Hér má
minna á Matheus sögu: „Ef óvinur
þinn vill granda þér, en maður
forðaði þér og segist eigi vita, hvar
þú ert, þá væri honum lofað eigi
að eins að dylja, heldur og að
sverja. Og eru það tvennir illir
hlutir, lygi og ljúgeiður, og gerðu
þó góðan ávöxt með þessum at-
burð ... Sá er hræðist að ljúga og
selur fyrir þær sakar mann til
dauða, þá er sem hann hræðist að
gjalda eirpenning og glati fyrir
þær sakar byrði gulls." Þótt ekki
verði staðhæft, að Njálu-höfundur
hafi stuðzt við þennan texta þá má
telja líklegt, að svo hafi verið.
Þótt manndráp væri talið illt,
þótti sjálfsagt að drepa vonda
menn og yfirleitt tíðkaðist það í
sögum, að illir menn launa lífgjöf
illa, enda fer þeim Hrappi og
Þráni svo. Um tiltekinn mann í
annarri sögu segir að „hann laun-
aði illu illt höfuð". Spakmæli hér
að lútandi er orðað svo í Magnúss
sögu berfætts: „Margir launa illu
lífgjöfina eða engu“, sem hljóðar
öðruvísi í Sigurðar sögu þögla: „Fá-
ir launa lífgjöf sem vert er.“ Þegar
Skarphéðinn þyrmir lífi Grana
Gunnarssonar síðar í sögunni,
varar Helgi hann við: „Koma mun
þar einu hverju sinni, að þú mynd-
ir vilja hafa drepið hann, því að
hann mun aldrei þér trúr verða og
enginn þeirra, er hér eru nú.“ A
sömu lund fær Sámur í Hrafnkels
sögu áminningu þegar hann hefur
neitað að láta taka andstæðing
sinn af lífi: „Eigi veit ég, hví þú
gerir þetta. Mundu þess mest iðr-
ast sjálfur, ef þú gefur honum líf.“
Ýmis önnur dæmi mætti tína til
úr sögum, sem sýna afstöðu
manna til lífgjafa. En mönnum
ætti að verða það ljóst, að við
rannsóknir á hugmyndaforða
Njálu er nauðsynlegt að taka mið
af öllum öðrum bókmenntum ís-
lendinga að fornu.
Á miðöldum voru menn ekki
einungis hvattir til að forða öðr-
um frá dauða, heldur áttu þeir
einnig að veita sjálfum sér slíka
þjónustu. í Njálsbrennu vitnar
Kári í Fimmtu Mósebók og segir
við Skarphéðin mág sinn: „Það er
hverjum manni boðið að leita sér
lífs, og skal ég svo gera.“ Ritning-
arstaðurinn hljóðar svo í Stjórn:
„Veljið yður líf, að þér lifið og kyn
yðvart." Hér er farið með boðhátt
biblíunnar á svipaða lund og gert
var í þýðingunni á orðskviðnum,
sem ég gat um áðan, að þolmynd-
inni „einhverjum er boðið" er
skeytt á undan boðorðinu sjálfu.
Heilræði Kára kemur tvívegis
fyrir í Hemings þætti, þótt þar sé
það í lítt breyttri mynd: „Það er
hverjum boðið að lengja líf sitt,
meðan hann má.“ Sturla Þórðar-
son hermir þau orð eftir Hrana
Konráðssyni á banadægri hans, að
„hann kvað það hverjum manni
Eyjafjallajökull.
boðið að verja líf sitt“. 1 Hrafnkels
sögu segir Freysgoðinn: „Mér mun
fara sem mörgum öðrum, að lífið
mun kjósa, ef kostur er.“ Svipað
orðalag er í Fljótsdælu: „Mér mun
fara sem flestum, að ég mun kjósa
að lifa, ef ég á kosti." Sigurdar saga
þögla orðar þetta öðruvísi: „Flestir
kjósa líf, ef kostur er.“ Enginn
vafi getur leikið á því, að þetta
heilræði er komið frá biblíunni.
Sumar rætur Njálu og annarra
fornsagna liggja djúpt og langt í
landsuður.
Ýmsir sem ritað hafa um sög-
urnar virðast ekki hafa áttað sig
til hlítar á því, hve rammur þáttur
þessi afstaða til lífs og dauða er í
bókmenntum miðalda. 1 þessu
sambandi get ég naumast stillt
mig um að vitna til Alexanders
sögu: „Fyrir hví skulum vér rasa
fram í dauðann? Það er karl-
mannlegt að forðast hann, en hat-
ast eigi við lífið. óþrifnir menn og
eljulausir leggja leiðindi á að lifa.“
í þessum sama anda segir Helgi
Njálsson: „Það er mælt, að sá þyki
hver vaskur, er sig ver, við hvern
sem hann á. Skulum vér og verja
oss.“
Þegar Hákon jarl hefur gefizt
upp við leitina að Hrappi, segir
hann við Þráin að skilnaði: „Held-
ur vil ég, að þú níðist á mér en ég á
þér.“ Þetta er ein af mörgum
málsgreinum í Njálu, sem leynir
svo á sér, ad margir lesendur munu
ekki átta sig á þvf til hlítar, hvert
höfundur er að fara. Jarlinn veit af
hyggjuviti sínu, að Þráinn muni hafa
logið af sér sökina, en hins vegar vill
hann ekki refsa Þráni, af því að full
sönnun er ekki fyrir hendi. Jarl
hafði gefið Þráni vináttu sína, og
höfðu þeir því gagnkvæmar skyldur
hvor við annan. Vinátta var býsna
flókið hugtak, en hér má lauslega
minna á tvö atriði; hún gat því ein-
ungis þrifízt, að fullkomið traust
væri fyrir af beggja hendi, og hitt var
einnig mikilvægt, að hvorugur gerði
neitt á hluta hins. Jarlinn sýnir þá
göfugmennsku, að hann vill heldur
þola rangindi af vini sínum en veita
honum þau. Hér er um að ræða sið-
rænt vandamál, sem setur nokkurn
svip á Alexanders sögu, eins og ráða
má af eftirfarandi klausum:
Hvortveggi var harður kost-
urinn:
að trúa eigi mönnum síns
sjálfs,
eða vera svikinn og hætta lífi
sínu þeim í hendur,
er týnt höfðu trúleiknum sjálf-
um.
Fyrir óvinum sínum fékk
hann varðveittan sig,
en við svikum vina sinna fékk
hann ekki séð.
Betur mætti Alexander falla
í bardaga fyrir óvinum sínum
en vera véltur af vinum þeim,
er honum samdi eigi að óttast
eða forðast sem óvini.
Ein málsgreinin í Alexanders
sögu „Heldur vildi ég vera véltur
en trúa eigi þeim, er mér eiga að
laun sín þrif og þroska", er berg-
máluð í Fljótsdælu: Betra er vélt-
um að vera en engum að trúa", en
það er einmitt svipuð hugmynd
sem vakað hefur fyrir Njálu-höf-
undi, þegar hann leggur jarli þau
orð í munn, að hann vilji heldur
þola níðingsskap af Þráni en veita
honum.
Það er ávallt harmsögulegur at-
burður, þegar vináttu lýkur með
flaumslitum, en hinu fylgir fögn-
uður og gleði þegar vinátta er jafn
traust og verður með þeim Njáli
og Gunnari. Eitt vorið dynur mik-
ið hallæri yfir sveitir, og þá miðl-
ar Gunnar svo mörgum bæði hey
og mat, að hann lendir í þroti
sjálfur. Þá færir Njáll honum mat
á fimm hestum og hey fimmtán.
Gjöfina afhendir hann með svo-
felldum orðum:
„Hér er hey og matur, er ég
vil gefa þér. Vil ég, að þú leitir
aldrei annarra en mín, ef þú
þarft nokkurs við.“
„Góðar eru gjafir þínar,“
segir Gunnar, „en meira þykir
mér vert vinfengi þitt og sona
þinna."
Mönnum hefur löngum þótt
mikið koma til um þá kurteisi,
sem einkennir orðaskipti þessara
vina, og er þó engan veginn víst,
að lesendur hafi áttað sig á hvað
býr undir þessum orðum. Njáll er
hér að minna á tiltekinn þátt í
vináttu, sem sé að það er ekki ein-
ungis skylda manns að koma vin-
um að liði, heldur ber hverjum
manni í þrengingum að leita fyrr
til vinar en nokkurs manns ann-
ars. í fornritum vorum kemur
fyrir orðið nauósynjavinir, en það
er skýrgreint á þessa lund: „Þeir
vinir heita syp, er manninn fyrir-
láta eigi í nauðsynjum." I Heiðar-
víga sögu, Sverris sögu og víðar er
spakmælinu „I þörf skal vinar
neyta" beitt í þessu skyni.
Mat Gunnars á vináttu Njáls og
Krakkar mínir
’komiö þiö sael„
— ' m»>tturástaðinnefti ...... -140018.
, Jólasveinninnernu . Blórnavai I dag m ■.
Sve«-,8V-,kröl*un ujn^
jólaskreytingar og ve
-jólaskóginum .nnanum
Er ekld tiwa'iö aö spyri3 Uann
%Qa um val a iólatrjam?
heldur best barrinu?
púaeruriainvelrevntaSS
hanntil aövelia meöþertré.
Gióðurhúsinu
við Sigtún.Simar 36770-