Morgunblaðið - 05.01.1984, Side 14

14 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. JANÚAR 1984
Alþýðan og auðvaldið
Bókmenntír
Guömundur Heiðar
Frímannsson
Einar Oigeirsson:
Kraftaverk einnar kynslóðar,
Jón Guðnason skráði,
Mál og menning, 1983
Nú fyrir jólin kom á markað
annað bindi minninga Einars
Olgeirssonar, Kraftaverk einnar
kynslóðar. Það fyrsta kom árið
1980. í því er fiallað um „sjálf-
stæðisbaráttu Islendinga hina
nýju“, eins og það er orðað, sam-
skipti íslendinga við umheiminn
og hvaða augum Einar lítur þau.
Frásognin þar er einskorðuð við
þetta efni „því að of mikið væri í
fang að taka fyrir þjóðmálabarátt-
una yfirleitt svo og verkalýðs-
hreyfinguna og flokksstarfsemina
í hálfa öld“. Þessi skoðun hefur
bersýnilega breytzt, því að nú hef-
ur komið bók, sem einmitt fjallar
um líf Einars og starf í stjórnmál-
um og verkalýðshreyfingu frá því
að hann kemur heim frá námi í
Berlín 1924 til 1942. f þessari bók
er víða komið við, margir menn
nefndir til sögunnar, enda er hún
rétt tæpar fjögur hundruð blaðsíð-
ur í nokkuð stóru broti. í bókinni
eru margar myndir, sem prýða
hana verulega.
Fyrri bókin var fremur heimild
um Einar Olgeirsson og skoðanir
hans á alþjóðamálum en þann
tíma, sem hún átti að fjalla um.
Þessi bók, sem nú kom út, er mun
fróðlegri, læsilegri og greinir frá
fjölmörgum mikilsverðum stað-
reyndum. Muninn á þessum tveim-
ur bókum má sjá greinilega þegar
Einar víkur að aiþjóðamálum síð-
ast í Kraftaverki einnar kynslóðar
með svipuðum hætti og í fyrri bók-
inni. Hann fjallar þá um Finn-
landsstríðið 1939—1940. Þar setur
hann svo dæmalausar staðhæf-
ingar fram um þetta stríð og það,
sem því tengist, að það er eðlilegt
að spyrja sig, hvað valdi. Sú til-
gáta, sem liggur beinast við, er
slæm samvizka, vegna þess að
skoðanir og aðgerðir Einars og fé-
laga hafa reynzt vera haldlausar.
Auðvitað víkur Einar víða að al-
þjóðamálum, en þá fipast honum
ekki eins hrapallega og þarna.
í þessari bók er greinargerð Ein-
ars fyrir því, hvers vegna hann og
félagar hans ákváðu að kljúfa Al-
þýðuflokkinn og stofna Kommún-
istaflokk fslands 1930. Aðdragand-
inn hefst 1926, þegar Alþýðusam-
bandið, sem þá var hluti Alþýðu-
flokksins, ákveður að ganga í 2. al-
þjóðasamband verkamanna. Það
gátu skoðanabræður Einars ekki
liðið, því að þeir töldu að þetta
samband hefði svikið málstað
verkalýðsins í fyrri heimsstyrjöld-
inni. Einar segir, að ástæðan til
þessarar ákvörðunar Alþýðusam-
bandsins hafi verið fjárhagsvand-
ræði Alþýðublaðsins. Kratarnir
hafi getað fengið styrk frá danska
Sósíaldemókrataflokknum gegn
því skilyrði, að Alþýðuflokkurinn
gengi í 2. alþjóðasambandið (bls.
112—114). En það kom fleira til.
Einar taldi Jónas frá Hriflu hafa
of mikil áhrif á forystu Alþýðu-
flokksins, forystan væri allt of lin í
baráttumálum verkalýðsins og
stöðugar ofsóknir krata gegn
kommúnistum, þótt enn væru þeir
í sama flokki. Ein ástæða, sem
Einar nefnir ekki, en lesa má af
þessum síðum, er sú, að þessi
klofningur hafi verið að undirlagi
Komintern. Sjötta heimsþing Al-
þjóðasambands kommúnista 1928
lagði áherslu á einangrunarstefnu,
sem kom á næstu árum fram í bar-
áttu gegn sósíaldemókrötum og
brottrekstri trotskyista (bls. 134).
Á þessu þingi var Einar. 1930 um
sumarið var hér Norðmaður að
nafni Hávard Langseth frá Kom-
intern til að undirbúa stofnun
kommúnistaflokks (bls. 152). Það
er engin ástæða til annars en ætla,
að þessi áhrif frá heimsþinginu og
starfsemi Komintern hafi haft
áhrif á þá ákvörðun að stofna hér
kommúnistaflokk. Hve þau áhrif
hafa vegið þungt er erfiðara að
segja og verður hér ekkert fullyrt
um það.
Það er fleira forvitnilegt í þess-
ari bók. Kaflinn um uppbyggingu
verkalýðshreyfingarinnar á Norð-
urlandi er einkar fróðlegur. Þegar
Einar kemur heim frá námi sezt
hann að á Akureyri og kennir við
Gagnfræðaskólann, sem þá var.
Jafnframt kennslunni tekur hann
til við að starfa í verkalýðshreyf-
ingunni og fer víða um Norðurland
í því skyni. Þetta starf hans ber
ríkulegan ávöxt, því að kommún-
Einar Olgeirsson
istar eru mjög sterkir á Akureyri
um og upp úr 1930. Árið 1931 flyt-
ur Einar suður til Reykjavíkur
ásamt konu sinni og þar er starfs-
vettvangur hans síðan. Annar
kafli, sem var mjög skemmtilegur
aflestrar, var kaflinn um undir-
búninginn að stofnun Sósíalista-
flokksins, enda voru stjórnmál
fjórða áratugarins mjög reyfara-
leg.
Það kann að vera mikill kostur í
stjórnmálabaráttu að hugsa lítt
um sjálfan sig og eigin hag. En það
er ekki kostur á ævisögu að láta
svo lítt sjá í sjálfan sig, eins og
Einar Olgeirsson gerir í þessari
bók sinni sem hinni fyrri. Það er
afskaplega iítill fróðleikur um
manninn sjálfan á þessum átta
hundruð síðum, sem þegar eru
komnar. Sú mynd, sem maður fær
af honum af þessum síðum, er
heldur flatneskjuleg. Nú vita það
allir, sem vita vilja, að Einar var
og er mjög dáður í röðum félaga
sinna og öllum, sem einhver kynni
hafa af honum haft, ber saman
um, að hann hafi haft persónu-
töfra, sjarma, verið mikill menn-
ingarmaður í góðum skilningi þess
orðs, og hann var mikill mælsku-
maður. Það er nánast ekkert af
þessu, sem maður sér í textanum
nema mælskan. Hún nýtur sín ein-
faldlega ekki nógu vel á pappír.
Þeir kaflar, sem eru skemmtileg-
astir, eru þeir sem eru persónu-
legastir.
Það er ekki hægt að skiljast svo
við þessa bók, að ekki sé reynt að
varpa nokkru ljósi á skilning Ein-
ars á hlutverki sínu í pólitískri
baráttu. Hann segir á einum stað
frá því, er hann hélt ræðu yfir
verkakonum í Skjaldborg á Akur-
eyri 1927. Hann segir: „Þegar ég
flutti hana, fann ég, að ég var að
setja fram heitustu óskir og
drauma þessara fátæku verka-
kvenna og húsmæðra, ekki aðeins
um betra og réttlátara mannfélag,
um getu þeirra til að veita börnum
sínum nægan mat, fatnað, gott
húsnæði og uppfræðslu heldur og
að vísa þeim leiðina til þess að láta
þessa drauma rætast: órjúfandi
stéttarleg og pólitísk samtök allra
alþýðukvenna, hvort sem þær
unnu úti eða heima eða hvort-
tveggja, sem var tíðast, — og sams
konar samtök karlmanna." (Bls.
83.) í þessum kafla kemur fram
mjög skýrt, hvaða hlutverk Einar
telur sig hafa: að vísa verkalýðn-
um veginn til hagsmuna sinna,
hann er í framvarðasveitinni, sem
lýsir fram á við. Hér er hin len-
líkneskju af systur Napóleons í
Borghesehöllinni í Róm, eins og
hún vitrast honum í styttu Canova
af Venusi:
„Innst í litla herberginu var ein
líkneskja. Hún var af kviknakinni
konu sem hvíldi í rúmi og virtist
rétta fram epli. Sóliman reyndi að
átta sig, þrátt fyrir vínruglið, og
nálgaðist líkneskjuna valtur á fót-
unum. Undrunin hafði slegið örlít-
ið á ölvímuna. Hann þekkti andlit-
ið og líkamann líka, allan likam-
ann sem minnti hann á eitthvað.
Hann þreifaði i ákafa um marm-
arann og hélt augunum og ilm-
skyninu vakandi. Hann fór hönd-
um um brjóstin. Hann strauk lóf-
anum í hring um magann og nam
staðar með litlafingur í naflanum.
Hendur hans struku um mjúklegu
lautina í n.ióhryggnum, líkt og
hann ætlaði að snúa líkamanum.
Fingurnir leituðu að hnellnum
mjöðmunum, mjúkum hnésbótun-
um, stinnum brjóstunum. Þetta
ferðalag handanna hressti upp á
minnið og færði huganum fjar-
lægar minningar. Hann hafði
inska flokkskenning klár og skýr.
En í þessum orðum gætir líka
nokkurrar viðkvæmni, sem skaðar
að vísu ekki hér, en verður á köfl-
um heldur óviðfelldin. Einar gerir
það líka hvað eftir annað að leggja
Sósíalistaflokkinn og verkalýðinn
að jöfnu, sem er þvættingur ein-
ber. Meirihluti verkamanna hefur
að öllum líkindum ekki verið fylgj-
andi Sósíalistaflokknum heldur
öðrum. Svo koma stundum setn-
ingar eins og þessi, sem segir frá
atviki eftir kosningarnar 1942: „Ég
hitti verkamann fyrir utan alþing-
ishúsið, eftir að nýkjörið Alþingi
kom saman, og hann segir við mig
hreykinn: „Nú erum við búnir að
eignast stóran flokk.““ (Bls. 396.)
Skrásetjarinn, Jón Guðnason,
hefði gjarnan mátt forða höfund-
inum frá svona elliglöpum.
Meginhugmynd bókarinnar er sú
að á því tímabili, sem segir frá,
verði lífskjarabylting meðal verka-
fólks á íslandi, sem enginn dregur
í efa, og að efling verkaiýðshreyf-
ingarinnar sé orsökin fyrir þeirri
byltingu. Sú efling stafi meðal
annars af pólitískri baráttu Einars
og skoðanabræðra hans. Þetta
hygg ég að sé röng hugmynd. Aðal-
skýringin á lífskjarabyltingunni er
aukin tækni, aukin framleiðni,
aukin verkaskipting, sem á sér
stað á þessum árum ásamt ýmsum
ytri aðstæðum. Verkafólkið sjálft,
vinnuveitendur og fyrirtækin, sem
þeir hötuðust hvað mest við Einar
og félagar, eiga heiðurinn af bylt-
ingunni. Hinir pólitísku fulltrúar
skipta þar miklu minna máli.
Það var áður nefnt, að það væri
eins og Einar hefði slæma sam-
vizku vegna Vetrarstríðsins. Þessi
bók er enginn Skáldatími Einars
Olgeirssonar. Hér er hvergi hallað
orði á Sovétríkin. Menn, sem hafa í
blindni trúað á böðla eins og Stalín
og neita að viðurkenna staðreynd-
ir, eiga að hafa vonda samvizku.
þekkt áður sömu viðkomu. Með
sömu hringlaga fingurhreyfingu
hafði hann liðkað öklann sem
hafði einu sinni snúist og stirðnað.
Efnið var ólíkt en löngunin sú
sama.“
Hér er lýst fundum nuddara
fyrirmyndar við hana í formi
ódauðleikans.
{ fyrrnefndum eftirmála Guð-
bergs Bergssonar, er því slegið
fram að bókmenntir Suður-
Ameríku séu innst inni „ófrumleg-
ar og kynblendingslegar". Ekki er
gleymt að minna á hinn frumstæða
kraft.
Þetta er eflaust rétt hjá Guð-
bergi og ekki síst það sem hann
hefur að segja um hið ævintýra-
kennda raunsæi. Ljóst er að þessar
bókmenntir eins og þær birtast
hjá Carpentier og García Márquez
til dæmis hafa orkað á marga höf-
unda og búa yfir frjómagni. En
þær eru líka fallnar til að gleðja
lesendur sem lítið sem ekkert vita
um grundvöllinn, en taka fegins-
hendi nýjum sjónarhornum og
nýjum aðferðum við að segja sögu.
Þjóðlegur fróðleikur frá Kúbu
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Alejo Carpentier:
Kíki af þessum heimi.
Guðbergur Bergsson þýddi.
Iðunn 1983.
í ítarlegum og mjög virðingar-
verðum eftirmála Guðbergs
Bergssonar við Ríki af þessum
heimi segir svo:
„Með útkomu Frásagnar um
margboðað morð hófst útgáfa á röð
af bókum eftir fremstu höfunda
landa Suður-Ameríku. Tilgangur-
inn með útgáfunni er sá að reyna
að gefa talsvert skýra innsýn í
hugarheim ákveðins menning-
arsvæðis, þannig að lesandinn geti
gert sér hugmynd um hvað fólki í
þessum löndum liggur á hjarta,
hver hugarheimur Jæss er, trú, og
við hvernig þjóðfélagsástand það
býr. Bækurnar eru valdar með
þetta í huga, auk þess að vilja
kynna íslenskum lesendum sagna-
list sem þeim er kannski framandi
en auðgar um leið.“
Ríki af þessum heimi er stutt
skáldsaga eftir Alejo Carpentier
(1904—1980), einn fremsta höfund
Kúbu. Carpentier fæddist í Hav-
anna, faðir hans franskur, móðir-
in rússnesk. Carpentier menntað-
ist í Frakklandi, starfaði með
súrrealistum og sá land sitt bæði
úr nálægð og fjarlægð. Hann var
lengi sendiherra Kúbu í París.
Oftar en einu sinni hvarflar það
að lesanda að Carpentier sé eins
konar skrásetjari þjóðlegs fróð-
leiks, en sem slíkur var hann
meira skáld en fræðimaður.
Ríki af þessum heimi er mjög
einkennileg skáldsaga, byggist á
stuttum þáttum, myndum sem
verða heild. Söguefnið er þræla-
uppreisn á Haití á átjándu öld,
lýsir því hvernig hatur svartra og
kynblendinga brýst fram gegn
hvítum drottnurum. í öndvegi eru
uppreisnarmaðurinn Mackandal
og Tí Noel, þrællinn sem uppgötv-
ar að gömlu frönsku nýlenduherr-
arnir voru jafnvel betri en hinir
nýju valdhafar, innlendir kúgarar.
Ein fegursta lýsing þessarar
myndrænu skáldsögu er frásögn
af fundum frumstæðs manns og
Alger
kúvending
Hljóm
nrHTTn
Siguröur Sverrisson
ABÍ’
Beauty Stab
Mercury/ Fálkinn
Oft hefur það verið haft á orði,
að æskilegt væri að listamenn,
þ.m.t. popparar, reyndu að forð-
ast endurtekningar og troðnar
slóðir til þess að viðhalda vin-
sældum og viðurkenningu. öll
um er kunnugt að þetta hefur
tekist svona upp og ofan.
Strákarnir í ABC eru greini-
lega ekkert á því að hjakka í
sama farinu, því þessi nýja plata
þeirra, Beauty Stab, er eins mik-
il kúvending frá fyrstu plötu
þeirra, Lexicon of Love, og hugs-
ast getur. Mér þótti sá gripur lítt
áhugaverður á sínum tíma.
Stíllinn hjá ABC er algerlega
nýr. Lögin eru öll mun rokkaðri
en áður var, þegar „soul“-áhrifin
voru mjög rík í flestum laganna.
Þótt tónlfstin sé öll fjörlegri nú
en þá, getur hún enn ekki flokk-
ast undir annað en rokkað popp.
Með annarri álíka stökkbreyt-
ingu er aldrei að vita nema ABC
verði orðinn flokkur harðsvír-
aðra rokkara á næstu plötu
sinni.
Litlar sögur hafa farið af ABC
frá því fyrsta platan leit dagsins
ljós, en hún vakti jafnframt
feikilega athygli í Bretaveldi. Á
þeim tíma var þetta fimm
manna flokkur með Martin Fry í
broddi fylkingar. Einhver læddi
því að mér um daginn að einung-
is þrír væru eftir í sveitinni.
Þrátt fyrir mannafækkun og
umtalsverðar breytingar á tón-
listini finnst mér Beauty Stab
ekki vera nema miðlungi góð
plata, sem þó lumar á hörkugóð-
um lögum innanum. Með lög á
borð við The Power of Persuat-
ion, Bite the Hand og Unzip í
pokahorninu tel ég rétt að fylgj-
ast vel með framgangi mála hjá
ABC og bíð spenntur eftir næsta
framlagi.
Neistann
vantar
Siouxie And The Banshess
Nocturne
Polydor/Fálkinn
Sú var tíðin að söngkonan
Siouxie Sioux og flokkur hennar
The Banshees voru í framvarða-
sveit pönksins, a.m.k. á meðan sú
tónlistarstefna var enn við lýði.
Reyndar er hún enn við lýði, en
allur þorri manna hefur snúið
við henni bakinu og tiltölulega
fámennur hópur heldur tryggð
við hana. Svipað og í bárujárns-
rokkinu.
Siouxie Sioux var réttilega
titluð drottning pönksins hér
fyrir einum 5—6 árum. Tónlist
hennar og fylgisveinanna er þó
allt annað en grjóthart og óhefl-
að pönk, því í lögunum er iðulega
að finna snotrar laglínur sam-
fara mjög ákveðnum áherslum
og oft á tíðum „aggressívum"
hljóðfæraleik.
Það gætti þvi óneitanlega
nokkurra vonbrigða hjá mér er
ég hlustaði á Nocturne, tvöfalda
hljómleikaplötu tekna upp í Roy-
al Albert Hall um mánaðamótin
september/október. Plata þessi
kom til landsins rétt fyrir jól og
er sjaldgæft að svo snör handtök
séu viðhöfð þegar tónleikaplötur
eru annars vegar. En aftur að
plötunni sjálfri og vonbrigðun-
um.
Það er skemmst frá að segja
að fyrstu þrjár hliðar platnanna
tveggja eru ákaflega flatar og
iitlausar. Upptakan reyndar frá-
bær, einhver sú tærasta sem ég
minnist af tónleikaplötu, en hún
ein megnar ekki að gera plöturn-
ar góðar. Það er ekki fyrr en á
lokahliöinni, að einhver fjör-
kippur færist í leikinn, en hann
kemur bæði of seint til að bjarga
því sem á undan er gengið og er
auk heldur ekki nægilega kraft-
mikill. Það er ótrúlegt en satt, að
Nocturne er hægt að spila án
þess nokkru sinni að veita því
almennilega athygli að þarna er
hin eina sanna Siouxie á ferð.
Öðruvísi mér áður brá.
Ég veit sannast sagna ekki
hvort Siouxie og co. eru tekin að
lýjast. Tónleikaalbúmið Noc-
turne gefur slíkt óneitanlega til
kynna þótt ótrúlegt megi virð-
ast. Neistann vantar.