Morgunblaðið - 16.03.1984, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. MARZ 1984
Ástand og horfur
í bókmenntamálum
— eftir Þorstein
Antonsson
Á fjölmennum fundi háskóla-
nema í félagsstofnun stúdenta 19.
feb. síðastliðinn undir forskrift-
inni „Hvað er að gerast í bók-
menntunum?" bundu framsögu-
menn mál sitt að mestu við rit-
skýringar og áróður fyrir bók-
menntum almennt. Fjölluðu um
kreppu módernismans en tengdu
ekki þjóðlífinu í neinum mæli. Að
auki kaldhæðnislegar yfirlýsingar
um getu manna til að ráða ráðum
sínum um stöðu bókmennta. Eng-
ar angalýjur teygðu sig frá ræðum
framsögumanna út í þjóðlífið
nema þá inn á bókahillur manna.
Og persónuleiki þeirra sem með
framsögu fóru gat varla orðið
deiluefni. Grundvöllinn vantaði,
merkingu bókmenntahugtaksins,
og fundarhaldið var stirt, vitnaði
um einangrun umræðuefnisins,
svo brýnt sem það þó var fyrir
háskólanema sem aðra. Flestir
viðstaddra þögðu þunnu hljóði;
mælsk þögn um hina bókmennta-
legu einangrun.
Tilraun þessi er virðingarverð.
Og hún var tímabær.
Eftirfarandi mál er viðleitni til
að draga upp mynd af þjóðlífs-
ástandi fremur en því sem gerist
milli bókarspjalda.
Hvert er gildi bókmennta?
Ef saltið dignar, með hverju á
þá að salta það? Spurningin sí-
gilda vísar til hverskonar menn-
ingarviðleitni, ekki einvörðungu
trúarlegrar, og getur sem best
verið til glöggvunar um hlutverk
bókmennta hverju sinni. Hvenær
sem þrjár manneskjur eða fleiri
deila kjörum hver með annarri um
eitthvert skeið, hvort sem er á
fleka úti á rúmsjó eða í fjölskyldu-
boði skapast þörf fyrir að hræra
upp í samsætinu svo að lognmolla
vanans setji ekki dauðamerki sín á
þær manneskjur. Partí leysist upp
í morgunsárið, allir orðnir þreytt-
ir, hver og einn gestur hverfur
burt og endurnýjar stöðu sína í
öðrum hóp, vinnufélaga, fjöl-
skyldu. Tilefni nætursamsætisins
hefur verið eitthvert, hinna
hversdagslegri samlífshátta ann-
að. Tilefnin eru með ýmsu móti og
stundum óljós en einhver þó allt-
af. Bókmenntir eru salt sem
skerpir slíkar merkingar.
Meðan ófrelsi er svo algengt
sem það enn er, við fæðumst í fjöl-
skylduböndum, við hljótum að
deila kjörum með samfélagsfólki
okkar, siðum með þjóðinni sem við
vistumst með, verðum við að hafa
til hliðsjónar slíkum lífsskilyrðum
eitthvað sem er eðlisóskylt þeim
og varpar þó ljósi á þau og skýrir.
Óraunveruleiki skáldskapar er
þessi eðlismunur og bókmennta-
legt gildi skyggni skáldverks á
Á FIINDI samtaka dagmæðra í
Reykjavík 13. mars sl. var samþykkt
eftirfarandi ályktun, í kjölfar bréfs
barnaverndarnefndar til samtak-
anna þar sem beiðni þeirra um
opinbera rannsókn á réttmæti blaða-
skrifa um ólöglega barnagæslu var
synjað.
Alyktunin er svohljóðandi: „Það
sem fyrir samtökum dagmæðra í
Reykjavík vakti með beiðni um
rannsókn var fyrst og fremst að
grafast fyrir um sannleiksgildi
þvílík lífsskilyrði ásamt fagur-
fræðilegu svipmóti. Bókmenntir
eru því þegar best lætur óháðar
hverskonar félagsmynstrum öðr-
um en túlkunarháttum þjálfaðra
greinenda eða með öðrum orðum
sagt eiga sitt undir hve vel læsir
menn eru.
Gagnrýnin endurnýjar kynni
manna af merkingum þeirra
lífsmynstra sem áhræra líf þeirra,
skapar mönnum skilyrði til að lifa
lífinu með manneskjulegra móti
en ef þeir væru blekktir af stefnu-
miðum hagsmunahópa á líðandi
tíð eða frá því í gamla daga. Lifa
við meiri sjálfsþekkingu, fyllra
geðheilbrigði, í frekara jafnvægi
við félagslegar kringumstæður
sínar. Slík menningargagnrýni,
bókmenntanna, stendur undir sér
sjálf.
Hvert er ástandið í bókmennta-
málum hérlendis um þessar
mundir? Hefur saltið dignað?
Bent hefur verið á ýmislegt til
marks um þverrandi áhuga á ný-
útkomnum bókmenntaverkum.
Fleiri titlar að vísu en minni upp-
lög og á síðustu árum minni sala.
Algeng er sú skoðun meðal dreif-
ingaraðila að „íslendingar vilji
láta skemmta sér og hafa ekkert
fyrir slíku sjálfir". Þau skáldverk
sem seljast fyrir kostnaði — á ein-
um til tveimur mánuðum, um aðra
möguleika er ekki að ræða — gera
það einkum vegna þess að þau
tengjast fjöldahreyfingum bein-
línis, t.d. kvennabókmenntir,
tengjast einhverskonar tísku-
bundinni vitundarvakningu eða
meginmiði almennings. Á sínum
tíma sögur og ljóð um kynslóðabil
og hippastand, síðar persónusögur
og einkamála-, eftir að flóttinn
inn í einkalífið tók að setja svip
sinn á samfélagið íslenska sem
önnur á þessu hveli. Öflugar
fjöldahreyfingar, hvik þeirra,
valda því jafnframt að slík verk
eru gösl í grunnu vatni, ræðu-
mennska, oft léttvæg, sama um
mat á þeim. Hvort tveggja brengl-
ar verðmætamat. Ofurþungi, sem
dagblöð og reyndar einnig ríkis-
fjölmiðlar leggja á verk einstakra
höfunda, magnar þetta ástand, ég
vísa til opnuviðtala í flestum helg-
arblöðum við tvo þrjá rithöfunda
á útgáfutíð, menn, sem ekkert
geta að því gert en eru hafnir upp
á gulltrón lýðskrums og lenda í
þeim þrengingum þar með að
verða að skrifa samskonar verk
næst og svo enn aftur uns fólk af
jafn órökstuddum ástæðum hætt-
ir að nenna að hirða um þá hversu
ágætlega færir sem slíkir leik-
soppar annars væru til að endur-
nýja sig í skrifum sínum. Blöð
hljóta að halda tryggð við hið
vanabundna umfram allt, ella
lægi ekki ljóst fyrir á því stund-
arkorni, sem hvert eintak byggir
tilveru sína á, hvað væri frétt.
orða Margrétar Pálu Ólafsdóttur,
fóstru í Þjóðviljanum þann 12. og
13. júlí sl. Þar staðhæfir hún að
þúsund börn séu í „neðanjarðar-
gæslu" í Reykjavík. Einnig segir
Gunnar Salvarsson í Dagblaðinu
Vísi 3. febrúar sl. að svokölluð
„svört gæsla“ fari fram í Reykja-
vík og skilst okkur að það sé gæsla
hjá konum sem ekki hafa tilskilin
leyfi til slíks. Þar staðhæfir hann
að börnum sé gefið næringarlaust
fæði og þau látin horfa á hryll-
ingsmyndir af myndböndum.
Tískufyrirbrigði, nýjungar sem
engu ögra, eiga því samleið með
þeim.
Gagnrýnendut blaða eru háðir
þessari atburðarás og eftir svo
sem eins og þrjú úthöld sýna þeir
þess merki að vera orðnir viljalítil
handbendi tískuhreyfinga hversu
vel sem þeir fara af stað. Og jafn-
vel þau fáein tímarit, sem hafa á
stefnuskrá sinni að birta vandaðri
úttektir á nýútkomnum bók-
menntaverkum en er á færi dag-
blaða, eru undir sömu öfl seld og
bera það með sér. Vandlega unnin
skrif að vísu en sama efni enn og
aftur, sömu bækur, sömu höfund-
ar. Múghreyfingar og bókmenntir
geta ekki átt samieið til lengdar.
Ástríðusamband þetta, útgefenda,
höfunda og almennings, afflytur
merkingu bókmenntahugtaksins,
skerðir hlutföll, brenglar verð-
mæti; til marks um ástandið er sú
meðferð sem skáldsaga Ómars Þ.
Halldórssonar fékk í hitteðfyrra,
ein af hinum merkari sem út hafa
komið á síðari árum en ekki hægt
að opna hana með lyklum tískunn-
ar á þeim dögum; „Þetta var nú á
fylleríi" var gefin út á kostnað
höfundar, þrautaúrræði og fátt
um hana þá og ekki fyrr en höf-
undi tókst að vekja athygli á út-
gáfuferli bókarinnar. Einn gagn-
rýnandi er undanþeginn þessari
athugasemd.
Samstilling fjölmiðla, höfunda
og almennings, sú sem ég lýsti,
hefur stuðlað að viðgangi rithefð-
ar raunsæisstefnunnar í þjóðlífinu
gjörsamlega óháð hinu pólitíska
tilefni hennar og yfirleitt án nokk-
urs merkingarmiðs lengur.
Skyndiákvarðanir, þörf fyrir
sjálfgleymi um stundarsakir, fyrir
tilfinningalegt samneyti, þvílíkar
múghræringar hafa ráðið þeirri
framvindu: allt það athæfi
grunnfærnara en svo að líkur séu
á að valdi formbreytingum, komi
róti á undirstöðurnar. Þvert á
móti öðlast þær nýtt gildi hvað
sem hinu upphaflega líður; hið
gamalkunna vekur öryggiskennd
og nýrrar tegundar íhaldssemi
tekur að gæta. Af sögulegum
ástæðum náði raunsæisform á
skáldverkum tryggri stöðu á ís-
lenskum bókamarkaði, skáldsögur
og smásögur með því sniði voru í
áratugi skrifaðar af og fyrir
skynsemitrúað fólk, margt hafði
fundið hag sínum best komið í
samfélagsmynstrum vinstrisinna.
Núorðið eru engar slíkar sterkar
og skarpt afmarkaðar stjórnmála-
hreyfingar virkar í landinu sem á
tíð sameignahyggjunnar. Skyn-
semihyggju sem gaf merkingu og
réttlætti nefndan rithátt. Hefði
þjóðfélagsþróunin leitt annars-
konar rithátt í öndvegi sæti sá
jafn kyrfilega þar, jafn lítt háður
hverskonar tilefni öðru en umtöl-
uðu. Vafalaust var það einkum
Við munum hugsa vel mál okkar
og athuga með dagmæðrum lands-
ins hvað hægt er að gera til að
koma í veg fyrir róg og tilhæfu-
lausar staðhæfingar, sem ekki er
staðið við, og eins til að koma í veg
fyrir að konur geti haldið því
áfram átölulítið að starfa án leyfis
og tekið sér stéttarheitið „dag-
mæður" og tekið gjald fyrir sam-
kvæmt okkar gjaldskrá.
Fyrir hönd stjórnar samtaka
dagmæðra í Reykjavík.
Selma Júlíusdóttir.“
Þorsteinn Antonsson
„Hvert er ástandið í bók-
menntamálum hérlendis
um þessar mundir? Hefur
saltið dignað? Bent hefur
verið á ýmislegt til marks
um þverrandi áhuga á ný-
útkomnum bókmennta-
verkum. Fleiri titlar að
vísu en minni upplög og á
síðustu árum minni sala.“
fyrir ranga túlkun á þessari fram-
vindu sem hópur rithöfunda gekk
úr hagsmunafélagi sínu á síðasta
ári, töldu sér mismunað við veit-
ingar úr opinberum sjóðum í póli-
tískum tilgangi, lýstu ábyrgð á
hendur Rithöfundasambandinu.
En stjórnmálaleg örbirgð þjóðfé-
lagsins alls er á því stigi að slíkt
er ekki mögulegt. Hending ræður
að stóraukinn stuðningur samfé-
lags okkar við rithöfundarskap
hefur einkum beinst að höfundum
sem skrifa raunsæisskáldverk á
hefðbundinn máta eða a.m.k. í
anda vinstrisinnaðra manna sem
höfðu eitthvað til málanna að
leggja. Þeir menn sem milligöngu
hafa um að miðla rithöfundum af
fé almennings hafa enn sem komið
er náð lítið lengra en starfa í þágu
afþreyingar þeirrar sem nú geng-
ur undir heitinu nýraunsæi.
Nýjungar á sviði bókmennta
eiga örðugt uppdráttar eins og
löngum fyrr hérlendis. Og það
þótt langt sé um liðið síðan bók-
stafstrúarmenn biðu lægri hlut í
deilum um rím. Og kvalalosti
bændastéttarinnar í garð skálda
sé að mestu úr sögunni. Á sinni tíð
beindist ádeila atómskálda að
kveðskaparháttum sem svo voru
tamir orðnir að þeir kváðu sig
mestanpart sjálfir og um leið
firrtu þeir tilmæli slíks kvæðis
öllum þunga og jafnvel merkingu
svo að unnanda þess var vart
sjálfrátt heldur breytti þvert ofan
í merkingarmið þess, steinrunn-
inn, klofinn niður í rætur af ljóða-
stagli. Staða lausamálsskáldskap-
ar nú um stundir er samskonar.
En ólíkt atómskáldunum hefur á
undanförnum áratug eða svo hver
höfundurinn af öðrum horfið frá
djarflegum endurnýjunartilraun-
um til „nýraunsæis". Hvers vegna
dignaði saltið?
Haftinu var ekki brugðið á mód-
ernismann af stjórnmálaástæð-
um. Mjög hefur dregið úr þvílíkum
þvingunum, einkum frá hægri.
Andstæður á því sviði hafa gengið
upp í einu mynstri, efnahagslegu,
við blasað á því sviði allsherjar-
framgangur borgaraskapar og
samfélagshátta sem löngum hafa
þótt einkenna hann. Það er ekki
fordæmi fyrir því í íslenskri
bókmenntasögu að höfundar hafi
átt við að etja múghreyfingar. Það
er hægt að koma orðum að þvílík-
um hræringum en ekki hægt að
fanga þær í orð eins og mannlega
vitsmuni aftur á móti, þar af
tómleikakennd, hugarórar ein-
stakra höfunda í nafni frelsis eða
fangaráð hinna sem ekki þola þá
miklu einveru sem útlegð fylgir,
grípa til ritforms sem hefur víst
markaðsgengi, er orðið fram-
leiðsluvara eins og bókmennta-
stefnur verða ævinlega fyrr eða
síðar, hérlendis undir því hlálega
yfirvarpi að um óbreyttan höfund-
armetnað sé að ræða. I blekk-
ingasmiðju íslenskra bókmennta
eru engar afþreyingarsögur til.
Snjólaug að vísu; en mér er sama.
Vonandi að hin fyrstu verk hinna
tanndregnu bókmenntaljóna
gleymist ekki, þau eru sum góð, öll
áhugaverð.
Sambland einkar persónulegs
viðmóts og járnharðrar fjármála-
stefnu hefur reynst útgefendum
notadrýgst aðferð við uppbygg-
ingu fyrirtækja sinna: Iðunnar-
kokteillinn er svo sterkur að rit-
höfundar hafa unnvörpum gengist
á mála hjá því fyrirtæki, vísast í
þeirri trú að alvara þeirra bíði
enga hnekki við þau býti, ég vísa á
Megas til marks um þá þróun:
vögguvísur voru það síðasta sem
hann söng, sá skelmir, áður en
hann hvarf og lét smíða upp í sig á
ný annars staðar. Ástæðulaust að
lasta það þótt fyrirtæki vilji selja
vöru sína. En köllum hlutina rétt-
um nöfnum.
Enn vantar alveg þá tegund rit-
verka sem geti stuðlað að frekari
fyllingu íslenskra skáldverka;
greiningu einstakra manna á
hugmyndaheimi okkar óháða sér-
fræðimállýskum og stofnunum yf-
irleitt. Meðan þesskonar rit eru
ekki hluti af menningarlífinu er
ekkert líklegra en að um síendur-
teknar andlitslyftingar verði að
ræða, nýraunsæi, nýnýraunsæi
o.s.frv. Vísindi verða til alls fyrst,
heimspeki túlkar kenningar þeirra
og tengir þær mannlegum stefnu-
miðum, þær niðurstöður færa
bókmenntir í form sem eru að-
gengiieg því fólki sem hvorki vinn-
ur á tilraunastofum né bollaleggur
um heimspeki. íslenskar bók-
menntir skortir þvílíkan
hugmyndagrundvöll og svo hefur
lengi verið: formbreytingar atóm-
skáldanna voru ekkert umfram
það. Bylting í ljóðagerð hefur ekki
orðið enn, endurnýjun efnis jafnt
sem forms, lokauppgjörið er eftir.
Um það tala ljóð á líðandi stund
opinskátt sínu máli, bera svipmót
hugmyndalegrar fátæktar, leikar-
askapar, tilgerðar undir yfirskyni
persónulegs málfars. Þau einkenn-
ir óuppgerð reynsla, hugarvingl,
átakaleysi eða ástríðuofsi. Ein-
hver mestur atburður á því sviði
er sú staðreynd að Hannes Pét-
ursson fann sjálfan sig fyrir
skömmu.
Aukið frjálsræði í beitingu ís-
lensks máls er hið besta sem gerst
hefur í íslenskum bókmenntamál-
um á undanförnum árum. Sú hlið
málsins hefur tekið svo gagnger-
um breytingum, á undanförnum
hálfum öðrum áratug eða svo, að
við hæfi er að líkja þeim við bylt-
ingu. Aðeins á því sviði hafa
bókmenntir brotist út úr virð-
ingarstiga þjóðfélagsins, hrist af
sér pípuhatt hástéttarmannsins
og á því sviði verið ætlað sjálf-
stæði sem þeim hæfir í einu og
öllu. Höfundar hafa gerst svo
djarfir að brjótast undan því
stofnanafargani sem virkjaði iðju
þeirra í sína þágu; svo rækilega
hefur kveðið að þessu að núorðið
þýðir ekkert að reyna að salla
niður höfund fyrir að skrifa ekki
„rétt mál“. Tiltal sem óspart var
notað til að breiða yfir getuleysi
til þess yfirleitt að hugsa. Á sama
tíma hefur málið innbyrt vísinda-
heiti, þau hafa verið íslenskuð og
feimnin að mestu farið af mennta-
mönnum að nota eigin tungu í um-
ræðum um fag sitt.
Á að salta hana? Valið er
frjálst.
Þorsteinn Antonsson er rithöfund-
ur.
Samtök dagmæðra í Reykjavík:
Kanna hvernig koma megi í
veg fyrir ólöglega barnagæslu