Morgunblaðið - 19.04.1984, Blaðsíða 4

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. APRÍL 1984
52"

Gamlor
greinor
um
stórskáld,

Gamlar greinar
um stórskáld
hroka, drengjakoll o.fl.
Kristján Albertsson
um Halldór Laxness
eftir ELÍNU PÁLMADÓTTUR
Sama ritstjórnartilskipun um
páskablað I ár eins og í fyrra. Blaða-
maðurinn skal taka frétt eða grein
úr gömlu Morgunblaði og bregða á
hana nútímabirtu með endurbirt-
ingu og viðræðum við einhverja sem
þar áttu hlut að máli. Sömu vand-
ræðin vekja ósjálfrátt hugrenninga-
tengsl við viðfangsefnið frá í fyrra.
Upprifjun á 50 ára gömlum ritdómi
um skáldsögu eftir Halldór Kiljan
Laxness í síðasta páskablaði, varð til
þess að ég las þá að gamni mínu
gamla ritdóma og ýmislegt, sem
skrifað var á sínum tíma í blöð um
rithöfundinn og næstu bækur hans á
eftir Barni náttúrunnar.
Fyrir verður hinn frægi ritdómur
með þessum fleygu orðum Kristjáns
AlberLssonar „Loksins — loks-
ins ... “ sem Ragnarar í Smára taka
sér gjarnan í munn enn eftir 40 ár,
þegar þeir vilja koma blaðamönnum
í skilning um að nú hafi þeir stór-
kostlega bók til sölu. l*að gæti verið
gaman að rifja þessi skrif og önnur
frá sama tíma upp og heyra viðhorf
Kristjáns til þeirra nú. Sú hin fræga
upphrópun Kristjáns við útkomu
Vefarans frá Kasmír var á þessa
leið:
Loksins — Loksins
„Ix>ksins — Loksins tilkomu-
mikið skáldverk, sem gnæfir eins
og hamraborg upp úr flatneskju
íslenskrar ljóða- og sagnagerðar
síðustu ára! ísland hefur eignazt
nýtt stórskáld — það er blátt
áfram skylda vor að viðurkenna
það með fögnuði. Halldór K. Lax-
ness hefur ritað þessa sögu á 24.
aldursári sínu. Ég efast um að það
komi fyrir einu sinni á aldarfjórð-
ungi að skáld á þeim aldri semji
jafn snjallt verk og þessi saga
hans er. Á 64. gráðu norðlægrar
breiddar hefur það aldrei fyrr
gerzt. Vefarinn mikli frá Kasmír
er ekkert meistaraverk — en til-
þrifin fágæt og glæsileg. Stíllinn
víða gallaður, en yfirleitt kjarn-
meiri, blóðríkari, andríkari, meira
lifandi, hressandi, villtur og sann-
ur og æskusterkur en hjá nokkr-
um öðrum íslenzkum skáldsagna-
höfundi. Þróun tímaborins ís-
lenzks sögustíls tekur hálfrar ald-
ar stökk með þessari bók Lax-
ness.“
Það eru stór orð. Kristján hefur
þótzt alveg viss í sinni sök. Af rit-
dómum þessara ára sér maður þó,
að hann gat líka verið óvæginn, ef
honum fannst skáldskaparhæfi-
leikana vanta. í ritdómi í Mbl. árið
1919 lýsir hann skoðun sinni á
hlutverki ritdómara og segir m.a.:
„Af engu stendur bókmenntum
vorum meiri hætta í bili, en hinni
góðmannlegu lítilþægni íslenzkra
ritdómara, af geðleysi þeirra og
hugleysi, af tepruskap þeirra og
tannleysi. Þeir varast eins og heit-
an eldinn að mæla styggðaryrði til
nokkurs rithöfundar, og allra sízt
þeirra sem minnstir eru að
þroska, menntun og gáfum. Pár
unglingsins, sem er að byrja að
draga til stafs, nýtur sérstakrar
verndar hinna óskrifuðu friðun-
arlaga, — þá dekra ritdómarar við
á allar Iundir. Stundum verður
þetta svo ógeðslegt að það minnir
á flaður, tilburði og kurteisisöfgar
erlendra knæpuþjóna ... Það er
heimska, að það sé gild afsökun
bágbornu skáldriti, að höf. sé „enn
á unga aldri" eða „menntunarlaus
alþýðumaður" o.s.frv. Það er engin
afsökun til fyrir lélegu skáldriti.
Blátt áfram engin.“
Vefarinn frá Kasmír varð
Kristjáni Albertssyni þó ekki ein-
hvers konar opinberun, sem
skyndilega opnaði augu hans. Trú
hans á þessum unga rithöfundi á
sér aðdraganda. Það sést t.d. á
skemmtilegum smágreinum í
blöðum, sem hann skrifar nokkr-
um árum áður. Þessi birtist t.d. í
Verði 8. nóv. 1924:
Áhyggjur skáldskaparvina
„Halldór Kiljan Laxness, hinn
ungi gáfaði rithöfundur, er um
þessar mundir, sem oftlega áður,
íslenzkum skáldskaparvinum hið
mesta áhyggjuefni.
Hann hefir sýnt óvenjulega
hæfileika á yngra aldri, en títt
mun um norræna rithöfunda og
veit jeg þess engin dæmi að ís-
lendingur hafi innan tvítugs skrif-
að jafngóða sögu „Kálfakotunga-
þætti" (sem prentaður er í bók
hans „Nokkrar sögur"). Blaða-
greinar skrifar hann fjörlega og
skemmtilega — en allajafnan
töluvert sjálfbyrgingslega, að því
Þessa mynd fékk Kristján Albertsson frá Halldóri Laxness og
birti með skrifum um Vefarann mikla. Myndina hafði teiknari á
Ítalíu gert.
er mörgum finnst. Hvort sem
hann skrifar um Hamsun eða lýsir
messu í Westminster Cathedral í
London — altaf finnst manni
hann fyrst og fremst vera að
skrifa um sjálfan sig, um Halldór
Kiljan Laxness. Og stundum er
engu líkara en að hann tylli sjer á
tá í annarri hvorri setningu — sko
mig, takið eftir mjer, jeg hefi farið
um heiminn, jeg er katólskur, sko
mig, mig, mig!
Það var einhverntíma í vor, að
jeg heilsa honum á götu með þeim
orðum, að það gleddi mig að
þrýsta á hönd, sem stýrði montn-
asta penna á íslandi. Það datt yfir
skáldið unga — jeg montinn, sagði
hann. Við ræddum um þetta lengi
og jeg fór að halda að Halldór
hefði aldrei rennt grun í það, að
hann skrifaði sjálfbyrgingslega,
að montblærinn á greinum hans
hlyti að stafa af einhverjum
klaufaskap. En nú hefir hann ný-
lega skrifað grein í „Bókavininn"
(og látið „Morgunblaðið" taka
hana upp) um bók sína „Undir
Helgahnúk".
Hann segir svo í greininni: „Síð-
asta bók mín „Undir Helgahnúk"
er prentuð í þeirri trú, að sú les-
þjóð er ein skilur það mál, er jeg
skrifa, mundi ekki verða fátækari,
þótt búningur söguefnis væri sam-
inn með nokkrum öðrum hætti en
tíðkast hefir á þeim fáu og fá-
breytilegu skáldsögum, sem hjer
hafa verið ritaður. Við ritun þess-
arar bókar, sem jeg mig ekki að
þeim sið, að byrja á upphafinu og
enda á endinum og prjóna síðan
sem samviskusamlegast allt þar á
milli, heldur vakir það fyrir mjer,
framar öðru, að láta fólk njóta af
því, sem mjer er til lista lagt,
kynna mönnum mína eigin list og
SJÁ BLS. 54
Skrifaði skáldinu þakkarbréf
og póstaði um miðja nótt
Við lögöum þessar greinar, sem
skrifaðar voru fyrir rúmum 40 ár-
um og nú eru rifjaðar upp hér á
síðunni, fyrir Kristján Albertsson.
Hvernig koma honum þessi skrif
fyrir sjónir nú? Hinn skeleggi höf-
undur fyrri tíma er greinilega hóf-
samari í orðum og umsögnum nú.
Spurningunni svarar hann:
— Greinar mínar, sem Morg-
unblaðið tekur upp, voru skrifað-
ar þegar ég var nýorðinn rit-
stjóri Varðar og við Halldór
orðnir mjög góðir kunningjar.
Þó virðast þær benda til þess að
mér og öðrum hafi fundizt ofur-
lítill oflátungsbragur á sumu,
sem kom frá hinum unga gáfaða
höfundi — en vel að merkja, ekki
honum sjálfum persónulega.
Hann hefur alla tíð verið manna
hæverskastur og ljúfmannleg-
astur í allri framkomu. En sem-
sagt, mér og öðrum kann að hafa
fundizt hann hafa gott af að fá
ofurlitla áminningu. Þannig eru
greinar mínar tilkomnar og von-
ast ég til að ekki dyljist að þær
eru skrifaðar í vinsamlegum
anda. Þessar greinar eru báðar
skrifaðar áður en hin eiginlega
frægð Halldórs hófst með Vefar-
anum mikla.
— Þér komuð þar mikið við
sögu. í Skáldatíma talar Halldór
um, að blaðið Vörður hafi reynzt
honum vel, þegar hann var að J
skrifa Vefarann mikla frá
Kasmír suður á Sikiley. Þér vor-
uð þá ritstjóri blaðsins, var það
ekki? Hvernig var þetta?
— Við Halldór Laxness borð-
uðum saman niðri á Hótel ísland
kvöldið áður en hann fór af landi
burt. Ég lofaði að reyna að fá
blaðstjórn mína til að fallast á
að ég sendi honum ritlaun fyrir
greinar, og það tókst. Það er al-
veg rétt, hann minnist á þetta í
Skáldatíma.
— En segir að Árni Jónsson
hafi verið ritstjóri?
— Það er auðvitað misminni.
Halldór ruglar þessu saman við
einhvern annan greiða, sem Árni
hefur gert honum eftir að hann
var sjálfur orðinn ritstjóri Varð-
ar.
— Kristján, hvað viljið þér
segja okkur um það, þegar Vef-
arinn var að koma út?
— Hann kom út í heftum, sem
send voru áskrifendum og leið
allt að mánuður á milli. Ég man,
að þegar ég hafði lesið þriðja eða
fjórða heftið, var ég svo hrifinn
og lá svo mikið á að þakka skáld-
inu, sem þá bjó heima í Laxnesi
hjá móður sinni, að ég skrifaði
bréf og fór með það út í nátt-
myrkrið til að pósta það. Þessi
bók stakk svo í stúf við allt, sem
áður var til á íslenzkri tungu, að
ég var gersamlega undrandi.
— Eruð þér enn jafn hrifinn
af henni?
— Mér finnst enn í dag Vefar-
inn mikli vera stórkostleg bók og
ein af mestu bókum Laxness.
— Hvar hittust þið ungu lista-
mennirnir á þessum tíma?
— í kaffihúsi Rosenbergs, þar
sem nú er Reykjavíkurapótek, á
neðstu hæðinni með breiðum
gluggum út að Pósthússtræti.
Þar var ein þungamiðja bæjar-
Iífsins. Þar sátu á eftirmiðdög-
um ungir rithöfundar, lista-
menn, blaðamenn og fésýslu-
menn. Og ungar konur, blóma-
rósir af síma og skrifstofum
bæjarins. Það var glymjandi
músík í lofti, venjulega annað-
hvort ungversk eða austurrísk.
Þar sátu menn eins og Laxness,
Tómas Guðmundsson, Páll ís-
ólfsson, Davíð Stefánsson og
Kjarval. Stundum gátum við átt
von á Nordal, Árna Pálssyni,
Jóni Sigurðssyni frá Kaldaðar-
nesi, Nielsi Dungal, eða gestum
frá útlandinu, eins og Kamban,
Jóni Leifs eða Eggert Stefáns-
syni. Við vorum allir á þeim
aldri, þegar menn leggja rækt
við vináttumál sín og sitja mikið
á kaffihúsum. Þar var mikið
rætt um stjórnmál, bókmenntir
— og fsland! Og rifjaðar upp
ferðaminningar frá útlandinu,
því flestir vorum við sigldir.
Kristján Albertsson. Myndin tekin
1922.
— Þið hafið haft efni á að sitja
á kaffihúsum?
— Ekki bar á öðru en að við
hefðum allir nægilegt skotsilfur.
En ungir menn hafa alltaf ein-
hvern veginn efni á því sem þá
langar til.
— Þegar maður les þessar
gömlu greinar í blöðunum, þá
virðast höfundar hafa verið
miklu djarfari en nú við að segja
hvað eina og ekkert verið að
skafa af skoðunum sínum í blöð-
um.
— Ég var nú alltaf töluvert
fyrir að segja það sem í brjósti
bjó, líka við vini mína, og treysta
því að þeir skildu að í vináttu
var mælt. Enda varð ég t.d. ekki
annars var en að vinátta okkar
Laxness biði engan hnekki við
þessi skrif mín, sem nú eru
prentuð upp. Hann hefur auðvit-
að skilið, að þegar maður vill
vera frægur, er eitt aðalatriðið
að mikið sé um mann talað, og
hreint ekki heppilegt að það sé
eintómt hól.
— Þið hafið semsagt verið
góðir vinir. Hvenær sáust þið
næst?
— Árið 1927 kom Vefarinn út
og um haustið fór Halldór til
Ameríku. Ég fór til Frakklands
1928 og var þar í þrjú ár. Við
skrifuðumst á allan tímann með-
an hann er í Ameríku. Ég var í
París vorið 1931, þegar ég fékk
fyrra bindið af Sölku Völku frá
Laxness, sem þá var í Leipzig.
Ég skrifaði honum strax og dáð-
ist að þessum nýja þroska, sem
hann hefði tekið í list sinni.
Hann skrifaði mér og boðaði
komu sína til Parísar, bað mig
að sjá sér fyrir herbergi og taka
á móti sér. Ég sé hann enn fyrir
mér, þegar hann kemur á móti
mér á járnbrautarstöðinni Gare
de l’Est í ljósgulum frakka úr
úlfaldahári og ritvél í hendinni.
Morguninn eftir hélt Laxness
áfram að skrifa bók, sem hann
lauk svo við í Grindavík um
haustið. Við hittumst iðulega á
kvöldin á Montparnasse meðan
hann var í París, en hann fór
heim í júlímánuði. Sjálfur kom
ég heim í desembermánuði. Þá
var Halldór nýkvæntur og átti
heimili í Reykjavík.