Morgunblaðið - 19.04.1984, Síða 10

Morgunblaðið - 19.04.1984, Síða 10
5T MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTÚDAGÚR 19. APRÍL 1984 ÖRLÖG íslenzkrar konu Tuttugasta og sjötta ágúst 1944 gerðu skæruliðar, sem börðust gegn Þjóðverjum í Slóvakíu, fyrst verulega vart við sig í borginni Vrútky, sem liggur 60 km frá borginni Ruzomberok, þar sem við hjónin bjuggum. Það vildi svo til, að okkur hjón- unum var boðið til brúðkaups- veizlu daginn eftir og átti maður minn að vera svaramaður. (Átti brúðkaupið að fara fram í Vrútky, þar sem brúðurin var til heimilis.) Við vorum dálítið í vafa, um hvort við ættum að fara, þar eð við höfðum fregnað, að orðið væri all-róstusamt nálægt Vrútky og jafnvel að búast mætti við aðgerð- um skæruliða, sem allir vissu að héldu sig í skógum víða í Slóvakíu, tilbúnir til átaka. En þar sem þetta voru góðir vinir okkar réðum við af að fara og fórum því ásamt foreldrum brúðgumans, bróður hans og fleir- um, sem bjuggu í sömu borg og við. Það var ætlun okkar að síma til þess að vita, hvort brúðkaupinu yrði ef til vill frestað, en þá var búið að slíta allar símalínur þann- ig, að við gátum ekki komizt í samband við Vrútky. Við drifum okkur því af stað og varð þetta hið einkennilegasta brúðkaup, sem ég hefi verið viðstödd um ævina. Þeg- ar við höfðum ekið með lestinni frá Ruzemberok nokkurn spöl var lestin stöðvuð af skæruliðum og farþegum sagt að lengra yrði ekki komizt, þar eð nú stæðu yfir að- gerðir um að hrekja Þjóðverja burt og því gæti lestin ekki farið áfram. Aðrar skýringar voru ekki. gefnar. Við vorum þá stödd um 20 km frá Vrútky og fórum gangandi það, sem eftir var leiðarinnar. Þegar til Vrútky kom, bar bær- inn (sem er lítill) þess greinileg merki, að átök höfðu átt sér stað. Þegar við komum til hússins, þar sem brúðkaupið átti að fara fram (það kom ekki til greina að fram- kvæma vígsluna í kirkju, eins og upphaflega hafði verið ákveðið) var brúðurin að vísa brúðarklædd og allt heimilið í brúðkaupsskarti, en stemningin var heldur en ekki ruglingsleg, sem von var, samt var ákveðið, að brúðkaupið skyldi fram fara. Fólkið þarna hafði ekki blundað alla undanfarna nótt, því látlaus skothríð hafði verið þá um nóttina og fólkið hafði legið á gólf- inu, þar eð byssukúlur gátu hven- ær sem var þotið gegnum glugg- ana. Sáum við líka blóðbletti um allt fyrir utan húsið, og greinilegt var að skotið hafði verið á flótta- menn, en búið var að fjarlægja sum líkanna þegar við komum. Gestgjafar okkar ráku upp stór augu, þegar við birtumst, heldur betur rykug og þreytt eftir göng- una, því að þeir héldu, að við kæm- um ekki, enda hefðum við aldrei lagt út í þetta, hefðum við vitað, hve alvarlegt ástandið var. Brúð- kaupið var samt látið fara fram og slegið upp veizlu og reynt að láta svo sem allt væri með felldu. Fólk var nú svo sem vant sínu af hverju á stríðsárunum og lét sér ekki bregða við skothvelli, því að það er ekkert sérstakt fyrirbrigði í stríði, en það var mikill uggur í okkur vegna þess, að hér var um byltingu að ræða, og þá getur maður nú búizt við sínu af hverju frá hendi ýmissa tækifærissinna og ævintýramanna, sem hafa gaman af að leika hetjur og sýna vald sitt. Það er líka svo í bylt- ingu, að erfitt er að gera sér nokkra grein fyrir, hver er hver, þar eð menn þeir, sem gera bylt- ingu, eru óeinkennisklæddir margir hverjir og aðrir í einkenn- isbúningi. Það voru mörg þjóðar- brot, sem tóku þátt í byltingunni og bárust margar ófagrar sögur af framkomu þeirra í garð borgar- anna. Við vorum samt ekki, þegar hér var komið sögu, farin að kynn- ast þessu beint, nema hernaðar- legu hliðinni, en hinni hliðinni átt- um við því miður eftir að kynnast eftirminnilega sem sé grimmd og heiftaræði, sem alls ekki gaf eftir allra mestu grimmd nasista, og voru þeir sannarlega ekki lamb að leika sér við. Óboðnir gestir birtast Um kl. 8 um kvöldið komu 3 piltar óboðnir í veizluna, en voru þó vinsamlegir. Sögðust þeir vera skæruliðar og sögðu þeir gestgjöf- um okkar, að ef þeir vildu halda veizlunni áfram, yrðu þeir að flytja hana lengra frá miðborg- inni, þar eð búast mætti við harðnandi bardaga þegar á kvöld- ið liði. Var þeim boðið til matar og drykkju, og þar eð einn þessara pilta þekkti gestgjafa okkar, þáðu þeir hressingu, þó í flýti, og sögð- ust þeir hafa komið einungis til þess að vara okkur við. Þegar mennirnir birtust, áminnti maður minn mig um að tala ekki eitt ein- asta orð á þýzku og þar eð ég var orðin allfær í slóvakisku, talaöi ég það mál en þó svo, að á mæli mín- um heyrðist, að ég var hvorki Tékki né Slóvaki. Einn þessara pilta leit all-illilega til mín og spurði, eitt sinn, er hann heyrði mig tala, hvort ég væri þýzk. Ég sagði svo ekki vera og hann spurði þá hvers vegna ég talaði slóvensku með hreim. Leyfði ég mér þá þann luxus að svara, að til væru aðrar þjóðir en Slóvakar eða Þjóðverjar og þegar búið var að sannfæra hann, að ég væri íslenzk, róaðist hann loks. Þar eð ekki var viðlit að fara heim um nóttina, vöktum við bara og reyndum að hafa það skemmti- legt, en ástandið var slíkt, að ekki gat verið um neina rétta stemn- ingu að ræða. Næsta dag var svo hægt að komast með lest til Ruzomberok. Við fréttum þá, að líklega yrði sá bær tekinn af skæruliðum þann dag, 28.8.. ’44, eftirminnilegasta dag ævi minnar hingað til, en reyndar átti ég eftir að lifa enn hræðilegri daga. Á leiðinni var alltaf verið að stöðva lestina, leita á fólki og oftsinnis varð maður að sýna skírteini sín. Þegar við kom- um til Ruzomberok mátti sjá, að mikið var um að vera. Alls staðar var búið að draga rauðar dulur að húni og margir heilsuðust með kommúnista-kveðjunni. Það var eins og allt annar svipur væri á fólki og yfirleitt öllu og fannst mér einkennilegt, að fólk sem maður alltaf hafði séð vingjarn- legt og rólegt í framkomu, virtist allt í einu breytt í allri framkomu við alla og jafnvel gera sér far um að vera ruddalegt og ókurteist. Það var eins og þetta fólk héldi, að 1 ÖItlX>Cr •€alft-w lcOXin ■ - ^..g§§| ú j £ gSff-. W&Sk 7 g 7 með þessu móti gengi það eitthvað betur í augu „bræðranna". Heim til okkar frá járnbraut- arstöðinni var um það bil 15 mín- útna gangur og vorum við stöðvuð svo að segja við hvert götuhorn, og maður einn, sem við þekktum vel, slóst í för með okkur. Sagði hann okkur, að hryllilegt ástand væri í bænum og hefði hann hugsað sér frelsunina allt öðruvísi. Sagði hann, að stöðugar hús- rannsóknir færu fram, handtökur, stuldur og morð. Bað hann okkur að vera viðbúin heimsókn vopn- aðra ruddalegra manna þegar við kæmum heim, því einmitt nú væri verið að fara í öll hús á því svæði, þar sem við bjuggum. Það kom líka í ljós, að þegar við nálguð- umst hús okkar, sáum við hvar- vetna skæruliða, vopnaða, koma út úr húsum og láta heldur ófrýni- lega, enda voru margir þeirra áberandi ölvaðir (það skal tekið fram, að einstaka menn komu þó réttilega fram, en þeir voru mjög fáir). Leiddu þeir margir hverjir á braut með sér konur og menn, og sáum við, að hér myndi um fjölda- handtökur vera að ræða. Varð mér nú ekki um sel, því allt voru þetta Slóvakar og Tékkar, sem á brott voru leiddir og maður sá daglega, og vissi ekki um, að neina póli- tíska starfsemi hefðu haft með höndum eða neitt slíkt, að til handtöku svona fyrirvaralaust gæti leitt. En þá vissi ég reyndar ekki lög (eða ólög) byltinga yfir- leitt. Maður minn sagði, að við hefð- um enga ástæðu til að óttast neitt því að ekki hefðum við neitt á samvizkunni, né heldur hefðum við verið skráð I neitt félag, né skipt okkur af stjórnmálum. Bað hann mig um að vera rólega og að við yrðum að sætta okkur við hús- rannsókn eins og aðrir, annars gæti illa farið. Við vorum ekki fyrr komin inn um dyrnar á húsi okkar en inn komu 3 vopnaðir menn, einn í einkennisbúningi hersins og 2 óeinkennisklæddir. Sögðust þeir vera að leita að vopnum og leyfðum við okkur að spyrja þá, hvort þeir hefðu skilrík- in, sem leyfðu slíka húsrannsókn, en svarið var, að nú hefðu þeir völdin og allir yrðu skilyrðislaust að hlýða, annars hefðu þeir leyfi til að skjóta. Síðan setti sá, er forystuna hafði, einn mann við mína hlið og annan við hlið manns míns og sá þriðji leitaði í húsinu. Fann hann brátt 2 myndavélar og 2 flöskur af áfengi, og þá var eins og áhugi fyrir leit að vopnum væri farinn að dofna, því hann gaf fyrirskipun um, að leit yrði hætt og þeir myndu fara. Nú gat ég ekki stillt ínig og sagði að ef þeir væru raunverulega að leita að vopnum, sem reyndar væru ekki fyrir hendi, þá ættu þeir eftir að leita bæði í búrinu og á svölunum. Þér hafið byssu — ég ekki Þá beindi foringinn byssunni að mér og sagði: Vitið þér ekki, að ég get skotið yður fyrir svona ósvífni? Jú, sagði ég (og nú var ég regluiega reið). Það getið þér, því að þér hafið byssu, en ég ekki. Maður minn var dauðhræddur og sagði við þá, að kona sín væri út- lenzk og skildi ekki það ástand sem nú ríkti. Sagði þá foringinn höstuglega: — Svo hún er þá þýzk. Ég sagði það ekki vera, heldur væri ég ís- lenzk. Sýndi ég nú íslenzk skilríki og sagði um leið, að til væru ótal þjóðir aðrar en Tékkóslóvakar og Þjóðverjar. Var eins og hann hálf- skammaðist sín þá, fyrir að þurfa að hlusta á aðra eins áminningu og var ég dauðhrædd um, að hann myndi rjúka upp á nef sér, en svo fór ekki. Hann baðst meira að segja afsökunar á framferði sínu en myndavélarnar og áfengið hafði hann á brott með sér. Maður minn hafði undanfarna mánuði gegnt slökkviliðsstarfi í heimavarnarliði og var þá ávallt einu sinni í viku á næturvakt. Átti hann einmitt að hafa næturvakt næstu nótt, og var honum illa við að láta mig vera eina í íbúðinni, þar sem svona var ástatt í bænum, og maður gat átt á hættu að vera ónáðaður jafnvel um miðja nótt. Var hann að hugsa um að biðja einhvern um að taka vaktina fyrir sig, en þá sagði vinur hans, að þeir yrðu að mæta einmitt nú, vegna þess, að annars litu skæruliðar svo á, að verið væri að vinna gegn þeim með því að koma ekki, eins og áður og að þetta væri vantraust á skæruliða. Maður minn fór nú á þessa vakt og bjóst ég við honum heim kl. 7 næsta morgun, en hann kom ekki. Kl. 4 seinni hluta dags kom til mín kunningi okkar og sagðist eiga að færa mér kveðju manns míns. Maður minn hafði verið tekinn fastur, á3amt fjölda annarra manna og kvenna og vissi enginn ástæðuna. Maður minn bað fyrir skilaboð til mín, að ég skyldi vera alveg róleg, þar sem hann hlyti að losna bráðlega. Hér hlyti að vera um misskilning að ræða, eins og hjá öllum þeirra kvenna og karla, sem þarna voru fangelsaðir. Ég var samt alls ekki róleg, því ástandið í Ruzomberok var vægast sagt hræðilegt þessa daga, og maður heyrði svo margar sögur um meðferð þess fólks, sem fang- elsað var. Hafði ég því ekki frið í mínum beinum og fór til her- mannaskála nokkurs, þar sem sagt var að fangarnir væru og tókst að ná tali af liðsforingja ein- um, sem ég þekkti nokkuð og vissi, að var bæði sanngjarn og kurteis. Hann þekkti vel manninn minn, því að þeir höfðu báðir aiizt upp í Ruzomberok. Spurði ég nú liðsforingjann, hvað hann héldi um þetta, sagðist hann þess fullviss, að Jenda (mað- ur minn) yrði látinn laus, því að hér hlyti annaðhvort að vera um misskilning að ræða eða persónu- lega hefnd, því að allir vissu, að Jenda væri Tékki og hefði aldrei blandað sér í stjórnmál, né haft neitt samstarf við and-tékkneskar hreyfingar, né nasista, sem hann reglulega hataði. Sagði liðsforing- inn mér, að í ráði væri að yfir- heyra alla fangana 1. september nk., þ.e.a.s. eftir 2 daga, og gæti ég verið þess fullviss, að þann sama dag kæmi Jenda heim. Kvíðalaus Fékk ég nú fyrir milligöngu liðsforingjans að tala við mann minn og var hann ekkert kvíðandi að sjá, þar sem hann sagðist hafa alveg hreina samvizku. Bað hann mig að vera rólega, því að svona lagað gæti alltaf komið fyrir í byltingu, en þetta myndi skýrast um leið og hann fengi ráðrúm og tækifæri til þess að bera hönd fyrir höfuð sér við yfirheyrslu. Fékk ég síðan leyfi til þess að mega senda honum ávexti og síga- rettur, en var um leið sagt, að ég fengi ekki að tala við hann oftar fyrir yfirheyrsluna. En mest allan hluta þessara tveggja daga hafðist ég við fyrir utan hermannaskálann, ásamt fjölda annarra aðstandenda fang- anna í þeirri von að sjá ástvinum okkar bregða fyrir en árangurs- laust. Við fengum hvorki að sjá þá né vita neitt nánar um þetta ástand. Á kvöldin urðum við að fara heim. 31. ágúst að morgni, þegar ég kom að hermannaskálanum, var mér sagt, að nú væri búið að flytja alla fangana í fangelsið, sem var í húsi því, þar sem hæstiréttur var, og þóttu mér þetta góðar fréttir, því nú var von um yfirheyrslu næsta dag. Ég var persónulega kunnug forseta hæstaréttar, sem var ákaflega viðfelldinn gamall maður, og sagði hann mér, að ég gæti verið alveg róleg og örugg um að maður minn yrði látinn laus. Sagðist hann þekkja allan þorra þeirra manna og kvenna, sem yfir- heyra ætti og vita, að flestir þeirra væru alveg saklausir. Það eina sem hann óttaðist var, að skæruliðar tækju ef til vill völdin af dómurunum og þá væri öll von úti, hvort sem maður væri saklaus eða ekki. Þennan sama dag fór ég síðdegis til fangelsisins og ætlaði að biðja fyrir kaffi og sígarettur til mannsins míns, en þá sá ég fyrir utan fangelsið hóp af fólki og margir grétu ákaft. Var verið að aka á brott heljarstórum flutn- ingabíl og sá ég, að í honum sátu margir menn og bar ég kennsl á einn þeirra, kunningja okkar, sem ég vissi, að hafði verið fangelsaður um leið og Jenda. Þessi maður, sem ég bar kennsl á, var fæddur Þjóðverji, en hafði allan sinn ald- ur verið í Tékkóslóvakíu og var mér ekki kunnugt um neina nas- ista-starfsemi hjá honum, en það

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.