Morgunblaðið - 19.04.1984, Blaðsíða 14

4r..rv (v vr<» í\qa > » ar; r» a .ar ,m»ir juttt* .nr?rt a rrn * 'i r-/>n
62 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. APRÍL 1984
eftir SIGURÐ NORDAL
í vor hjelt Sigurdur Nordal, pró-
fessor, fyrirlestur þann er hjer birt-
ist og sem hann nefnir „Málfrelsi".
Fjallar hann um yfirburði íslensk-
unnar, sjerstöðu hennar, og sjer-
stöðu þeirrar þjóðar, er á ræktað
menningarmál, sem er óskift eign
allrar þjóðarinnar. Færir hann um
leið rök að því, með dæmum frá
nágrannaþjóðunum, að samheldni
meðal þjóðar vorrar framvegis er
undir engu fremur komin en því, að
sama málmenning haldist meðal
allra stjetta — að tungan haldist
hrein.
Fyrir rúmu ári var háð í dag-
blöðum Reykjavíkur ritdeila, sem
almenna athygli vakti. — Hún
spanst út af erlendum orðum í
máli sjómanna: hvort tækilegt
væri eða jafnvel æskilegt að ís-
lenska þau. En þegar bæjarbúar
fóru að ræða málið sín á millum,
bar fleira á góma. Þá var spjallað
um upptöku erlendra orða í tung-
una yfirleitt, hvers virði hreinleiki
málsins væri, um nýyrðasmíð
o.s.frv. í þessum umræðum virtist
mjer meiri hlutinn vera á bandi
þeirra, sem vörðu erlendu orðin og
fanst íslenskan ekki vera of hvít
til þess að taka við fáeinum slett-
um af hinni miklu bifreið nútíðar-
menningarinnar. Vandlætingin
fyrir málsins hönd væri að miklu
leyti hótfyndni lærðra manna,
einkum málfræðinga, sem vildu
„gera sig merkilega" og prakka
óhæfum nýyrðum og úreltu torfi
upp á almenning. Málfrelsið er
flestum mikils virði. Og nú fanst
mörgum manni það ekkert mál-
frelsi, ef hann mætti ekki láta út
úr sjer það, sem hann vildi, á því
máli, sem honum þóknaðist.
Jeg stóð hjá þessari deilu, þó að
hún kæmi mjer dálítið við, enda
var jeg á förum utan. En hún varð
til þess, að jeg veitti skyldum
deilumálum annarsstaðar á Norð-
urlöndum meiri athygli en jeg
annars hefði gert, og ýmsar hug-
leiðingar spunnust út af því. Á
nokkur atriði úr þeim ætla jeg að
drepa hjer.
I.
Hverjir eru sjerstakir
yflrburöir íslenskunnar
Það kveður stundum við, að
tungan, íslenskan, sje mesti kjör-
gripur þessarar þjóðar. Að einu
leyti má undir eins færa þetta til
sanns vegar. Tungan greinir
manninn, framar öllu öðru, frá
skynlausum skepnum. Án hennar
væri mannlegt sálarlíf og fjelags-
líf óhugsandi. Einsætt er, að
leggja beri rækt við slfkt höfuð-
tæki menningarinnar, svo að sem
bestum notum komi. En nú eru
tslendingar ekki einir þjóða um
slíka gersemi. Allar þjóðir eiga
sjer móðurmál og allar leggja þær
einhverja rækt við það, þótt með
misjafnri alúð sje og ýmislegum
hætti. Þetta sjónarmið sker því
hvorki úr um ágæti íslenskunnar
nje nein önnur vafamál. Ef lof ís-
lenskunnar á að reynast annað en
tómt orðagjálfur, verður að benda
á einhverja sjerstaka kosti, sem
hún hafi fram yfir aðrar tungur.
Því má halda fram með rökum,
að íslenskunni sje margt stórvel
gefið. Hún er gagnorð og þrótt-
mikil, ijós og skýr, svo að hún fell-
ur vel að rökfastri hugsun. Mál-
fræðin er torveld og mikil tamn-
ing að læra hana. Orðaforðinn er
geysimikill á sumum sviðum. Þá
er hún og skemmra komin frá
frumlindum sínum en flestar aðr-
ar tungur. Orðin eru ekki jafnslit-
ið gangsilfur og annars gerist,
auðveldara að nema hugsun þá, er
hefir mótað þau í öndverðu, og
hún er oft furðu spakleg. Þetta og
annað fleira, hljóðvörp, viðskeyti
og samsetningar, veldur grósku í
málinu. Á íslensku er kostur meiri
ritsnildar en á flestum öðrum
tungum, ný orð spretta upp af
sjálfum sjer til þess að láta í ljós
nýjar hugsanir, og virðast þó vera
gömul. Þau hlaupa í skörðin, sem
af einhverri tilviljun hafa staðið
opin handa þeim.
Engin furða er þó að menn unni
slíku máli, þegar það auk þess er
móðurmál þeirra, — verði hrifnir
af hljómi þess og kyngi í fögrum
kvæðum, dáist að fjörtökum þess f
snjallri frásögu. En svo er um
móðurmálið sem sumt annað, sem
nákomnast er manni, að hverjum
þykir slnn fugl fagur. Ef aðrar
þjóðir færi að telja fram kosti
sinna tungna, mætti fslenskan
vara sig. Áuði hennar er undar-
lega háttað. Hún er sniðin eftir
frumstæðum og fábreyttum lífs-
háttum. Hún á tugi orða um alls-
konar hestaliti, ógrynni heita á
veðrum og veðurfari, sjerstakt
nafn á ýmsum tegundum á rófum
(danska orðið hale er útlagt á ís-
lensku: rófa, skott, hali, stertur,
tagl, dindill, stjel, vjel, sporður).
En hana skortir enn orð um fjölda
af hlutum og hugtökum, sem
miklu máli skifta í hugsun, vísind-
um og menningu nútímans. ís-
lendingar hafa lagt rækt við sína
tungu með því að vera á verði gegn
erlendum orðum. Englendingar og
Danir aftur á móti með því að
taka upp hvert útlent orð, sem
tönn á festi. Ef vjer hrósum
hreinleik vorrar tungu og þeim
kostum, sem honum fylgja, munu
þeir tefla öðru fram til jafnaðar.
Á þessar tungur er auðvelt að rita
um öll mannleg efni, og sá sem á
þær að móðurmáli á þvf auðveld-
ara með að læra aðrar tungur sem
fleiri orð eru sameiginleg. Og
miklu fleira mætti fram færa
gegn fslenskunni f slíkum mála-
jöfnuði, þótt hjer sje hvorki rúm
nje ástæða til.
Eitt má enn telja íslenskunni til
gildis, þótt ekki sje það beinlínis
kostur á málinu sjálfu. Aðalafrek
þessarar þjóðar á síðari öldum er
að hafa varðveitt órofið samheng-
ið í tungu sinni og bókmenntum.
Fyrir því eiga íslendingar beinan
aðgang að miklu eldri bókmennt-
um en nokkur önnur germönsk
þjóð og hafa getað gert greiðari
braut annara þjóða til skilnings á
fornum r:tum og fornri hugsun. Á
þessum grundvelli er reist menn-
ing vor heima fyrir og álit vort út
á við. Það má því kalla bæði metn-
aðar mál og nytsemdar að geyma
þessa samhengis áfram, en það
verður ekki gert nema með þvf að
halda málinu hreinu. Undir eins
og vjer í málfari voru fjarlægj-
umst fornöldina, bresta skilyrðin
til þess að skilja hana. Vjer meg-
um og muna, að tungan er oss
hlutfallslega enn meira virði en
öðrum þjóðum. — Þær eiga fornar
byggingar, listaverk, rúnasteina
og bautasteina, gripi hverskonar
og mannvirki. ísland lítur út eins
og nýlenda, sem bygð hefir verið
ein 50 ár, og verkin mannanna
bæði fá og þó af vanefnum ger.
Tungan ein tengir oss við fortíð-
ina. Hún er einasta fornleif vor,
hennar list vor einasta þjóðlist.
Að henni hefir þjóðin beint öllum
sínum kröftum, enda orkað furðu
miklu.
Mörgum mun þó ekki finnast
þessi kostur vega upp á móti þeim
annmarka, að tunguna skilja ekki
nema h.u.b. 120.000 manns. Þeir
myndi fúsir vilja skifta á sálufje-
lagi við hina dauðu, ef þeir fengi í
staðinn sálufjelag við fleiri lifend-
ur. Það er svo mikið píslarvætti
fyrir þann, sem hljóta vill fje og
frama fyrir verk sín, að eiga svo
fárra lesenda von, að nær því ár-
lega gerast framgjarnir íslenskir
æskumenn til þess að reyna að
nema sjer víðari lönd með því að
rita bækur á erlendu máli. Þó er
þeim það áreiðanlega ekki sárs-
aukalaust, því að öll ritstörf eru
móðurmáli höfundar samgróin, en
allra helst skáldskapurinn. En af
tveim kostum taka þeir þann, sem
þeim þykir skárri.
II.
Eignarhald íslendinga og
annara Norðurlandaþjóða
á tungum sínum
Málstreitan í Noregi og
Finnlandi er stjettabarátta
Samt erum vjer þarna á rjettri
leið. Afburða tslenskunnar fram
yfir aðrar tungur verður ekki leit-
að í tungunni sjálfri (um slíkt má
deila endalaust), heldur í sam-
bandi þjóðar og tungu. íslenskan
er eina mál, svo að jeg viti til, sem
hefir það tvent til síns ágætis: að
vera ræktað menningarmál og
óskift eign allrar þjóðarinnar.
Hjer á landi eru engar mállýskur,
engin stjettamál, ekkert almúga-
mál, ekkert skrílmál.
Nærri má geta, að ekki hefir
tungunni verið að fyrirhafnar-
lausu komið í þetta horf nje haldið
í því. Einstakur málsmekkur hefir
þroskast hjer í fornöld, í skjóli
bókmentalífsins og einkum hins
bundna stíls, og aldrei horfið síð-
an, þótt misjafnlega vakandi hafi
verið. Bækur og numin kvæði hafa
verið mælikvarði á mælt mál, er
alþýðu var jafnan tiltækur. —
Latmælin fengu ekki að vaða uppi.
Menn skildu svo talshætti tung-
unnar, að ambögulegri hugsun var
illa vært. Þessi rækt almennings
við málfar sitt hefir verið aðal-
uppeldi ótaldra kynslóða. Af ís-
lenskunni hafa þær lært það, sem
þær kunnu í sálarfræði, rökfræði
og fagurfræði.
Vjer hugsum ekki um, hve vel
vjer erum farnir í þessu efni, skilj-
um það ekki nema með því að bera
oss saman við aðrar þjóðir. Ekkert
almúgamerki er óafmáanlegra en
málfarið. Almúginn erlendis talar
ekki einungis mállýsku, með öð-
rum framburði, beygingum og
orðavali en viðurkent er í ríkis-
málinu, heldur fylgja mál-
lýskunum einatt ýmsir málkækir:
menn eru nefmæltir, skrækróma
eða hásir, muldra og stama. Og þó
að almúgamaður sje til menta
settur og læri bókmálið ágætlega,
á hann bágt með að losna nokk-
urntíma við þessa kæki, ef hann
hefir haldið þeim fram yfir ferm-
ingu. Og þeir soramarka hann æf-
ina á enda. Englendingur, sem
hefir h framan við orð, þar sem
það á ekki heima og sleppir því
þar sem það á að vera (segir t.d.
hall, appy í stað all, happy), verð-
ur aldrei talinn gentleman. Ekkert
frjálslyndi, engin skynsamleg
hugsun um, að það sje rangt að
láta mann gjalda svo uppeldis
síns, getur kipt þessu í lag. Áðrar
þjóðir eru í því efni jafnhótfyndn-
ar og miskunnarlausar og íslend-
ingar, þegar þeir dæma mann
ómentaðan, ef hann kann ekki
rjettritun. Enda verður því ekki
neitað, að heilbrigð tilfinning býr
undir þessu. Þegar játað er, að
tungan sje höfuðtæki mannlegs
þroska, er það meira en lítið
hirðuleysi og skortur á sjálfsvirð-
ingu að fara illa með
þetta tæki. — Kristur sagði, að
menn saurguðust meira á því, sem
menn ljetu út úr sjer en því, sem
menn ljetu ofan í sig. Rækt við
tunguna er sjálfsagður liður í and-
legu hreinlæti.
Jeg skal nú drepa lítið eitt á,
hvernig horfir fyrir frændþjóðum
vorum á Norðurlöndum í þessum
efnum.
Af sex þjóðum á Norðurlöndum
hafa tvær einar aldrei um langan
aldur lotið erlendu valdi: Svíar og
Danir. Allar hinar hafa verið
ósjálfstæðar öldum saman. Allar
bera þær þess merki á máli sínu,
nema íslendingar. Færeyskan á
enn í vök að verjast fyrir ríkismál-
inu, dönskunni.
Norðmenn og Finnar hafa hvor-
ir tveggja sömu söguna að segja.
Mál drottinþjóðanna, danska og
sænska, urðu um langt skeið ríkj-
andi í landinu. Þau urðu menta-
mál, dómsmál, kirkjumál, móður-
mál embættismanna og heldri
manna, mál höfuðstaðar og helstu
bæja. Öll menning landsins varð
bundin við þessi erlendu mál, sem
almenningur lærði trauðla að
skilja og alls ekki að tala.
Báðar hafa þjóðir þessar á 19.
öld hafið sókn til þess að koma
móðurmálum sínum til vegs og
valda, gera þau að ríkismálum. I
Finnlandi er sigur finnskunnar
vís. Sænskumælandi menn eru nú
ekki nema h.u.b. */io hluti lands-
búa. í Noregi er baráttan enn svo
hörð, að ekki má í milli sjá, hvorir
sigra muni. Helst útlit fyrir, að
hvorki landsmáli nje ríkismáli
verði fullnaðarsigurs auðið. En
þar er bót í máli, að þessi tvö mál
eru svo náskyld, að ekki er loku
fyrir skotið, að þau geti á endan-
um runnið saman og myndað eina
tungu.
Það er ekkert smáræði, sem