Morgunblaðið - 30.05.1984, Blaðsíða 4

52
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. MAÍ 1984
Afnám þjóðnýtingar:
Bretar vísa veginn
- eftir Bertrand
Jacquillat hag-
frœðiprófessor
Hér fer á eftir grein eftir Bertrand
Jacquillat, hagfræöiprófessor, og við-
tal við hann, sem birtist í frönsku
blaði. Hvort tveggja er dálítið stytt. f
greininni skýrir hann frá því lið fyrir
lið, hvernig horfið hefur verið frá
þjóðnýtingu í Bretlandi og opinber
fyrirtæki færð til einkaaðila ýmist
algerlega eða að hluta til. í viðtalinu
greinir hann síðan frá því hvaða
lærdóm Frakkar geti dregið af
reynslu Breta. í formála blaðsins
segir að fordæmi Breta sé mikilsvert
fyrir Frakka, því að þeir hafi ekki
lengur trú á því, að þjóðnýting sé
pólitískt útspil, svo að notuð séu orð
Francois Mitterands forseta. Þess
má geta, að Bertrand Jacquillat er
bróðir Jean-Pierre Jacquillat, sem
verið hefur aðalhljómsveitarstjóri
Sinfóníuhljómsveitar íslands síðustu
ár. Þau sjónarmið, sem fram koma í
greininni og viðtali við greinarhöf-
und eru athyglisverð í Ijósi umræðu
um sama mál.
Þegar ríkisstjórn Margrétar
Thatcher komst til valda á Bret-
landi árið 1979 voru umsvif hins
opinbera geysimikil og víðfeðm.
Það höfðu þau verið allan 8. ára-
tuginn, enda þótt örlítið tækizt að
draga úr þeim og þótt íhaldsflokk-
urinn færi með völd á árunum
1970—1974. Ríkisumsvifin voru
um margt áþekk þvi sem nú gerist
í Frakklandi. Þau voru af svipuð-
um toga og álíka mikil.
Ríkisumsvifin í Bretlandi eru
mikil. Samkvæmt opinberri
skýrslu sem National Economic
Development Office hefur birt
tóku þau til 20% af ákvörðuðum
fjárfestingum árið 1980. 12% af
vinnuafli og í Bretlandi var í opin-
berri þjónustu og 33% tækjabún-
aðar í atvinnulífinu var í opin-
berri eigu. Ríkið var á meðal fjög-
urra stærstu vinnuveitenda í land-
inu og var þá ekki með talið
starfsfólk ráðuneyta.
Ríkisumsvifin í Bretlandi eru
víðfeðm. Þau ná til hefðbundinna
framleiðslugreina jafnt sem ný-
sköpunar í atvinnulifinu.
Undir ríkið heyra öll meirihátt-
ar orkuver (rafmagn, gas, kolaiðn-
aður og hluti af olíuiðnaði), helstu
samgöngufyrirtæki og fjarskipta-
fyrirtæki (járnbrautir, flugfélög,
hafnir, póstur og sími, útvarp og
sjónvarp). Svipaða sögu er að
segja í Frakklandi.
I báðum löndunum sjá opinberir
aðilar um margar greinar frum-
framleiðslu, svo sem járniðnað,
einnig þróaðan iðnað eins og bíla-
iðnað og skipasmíðar, og einnig
nýjar iðngreinar svo sem loft-
ferðaiðnað. Þá er nokkur munur á
hlutdeild ríkisins í þessum grein-
um. Hins vegar hafa bankar og
tryggingafélög jafnan verið í
einkaeign í Bretlandi, að undan-
skildum Englandsbanka, sem var
þjóðnýttur árið 1945, og nokkrum
sérhæfðum stofnunum.
Undir forystu Thatcher forsætisráðherra og Nigel Lawson núverandi fjár-
málaráðherra og áður inðaðarráðherra hefur verið unnið að sölu ríkisfyrir-
tækja til einstaklinga.
Ríkisumsvif i Bretlandi jukust
jafnt og þétt eins og í Frakklandi
vegna þess að fyrirtæki voru þjóð-
nýtt að öllu leyti ellegar ríkið
keypti hluta í þeim. Á síðust ára-
tug voru eftirtalin fyrirtæki þjóð-
nýtt: Rolls Royce, British Leyland,
Chrysler, Clyde og British Aero-
space, en ríkið hóf hins vegar þátt-
töku í rekstri Ferranti, Brown
Borri Kent, National Nuclear
Corp., British Sugar Corp. ICL
o.n.
Á þessu tímabili jókst fjárþörf
hins opinbera jafnt og þétt en arð-
semi fyrirtækja þess minnkaði að
sama skapi. Að meðltali varð arð-
semi fjárfestinga í ríkiseign 2,2%
á ári en á sama tíma skiluðu fjár-
festingar í einkaeign 8% arði að
meðaltali. Að öllu öðru leyti varð
samanburður ríkisfyrirtækja og
einkafyrirtækja hinum fýrr-
nefndu í óhag t.d. hvað snerti
framleiðni í hinum ýmsu fram-
leiðsluþáttum. (Árið 1946 var halli
á opinberum fyrirtækjum 536
milljónir sterlingspunda, en hann
var orðinn rösklega fjórir millj-
arðar sterlingspunda árið 1980.
Fyrir bragðið jókst stöðugt sá
kostnaður sem skattgreiðendur
höfðu af hinum opinberu fyrir-
tækjum.
Aðferðin
Það var Nigel Lawson iðnaðar-
ráðherra, sem falin var fram-
kvæmd þeirrar stefnu rikisstjórn-
arinnar að hverfa frá þjóðnýtingu.
í nóvember 1981 komst hann svo
að orði: „The business of govern-
ment is not the government of
business," en það má þýða nokk-
um veginn með þessum orðum:
Það er ekki I verkahring ríkis-
stjórnarinnar að stjórna atvinnu-
lífinu.
Með því að hverfa frá þjóðnýt-
ingu tóku íhaldsmenn í raun réttri
upp merki einkareksturs, en það
er önnur og róttækari stefna en
samherjar þeirra höfðu áður fylgt,
þ.e. að færa aftur til einkaaðila
þau fyrirtæki, sem ríkisstjórnir
Verkamannaflokksins höfðu látið
þjóðnýta. Með því að færa ríkis-
fyrirtæki yfir til einkaaðila dreg-
ur jafnframt úr skriffinnsku, en á
því hvílir hin nýja atvinnumála-
stefna Breta, og á í fyrsta lagi að
leiða til þess að draga úr fjárþörf
hins opinbera, rétta við fjárlaga-
hallann og draga úr verðbólgu, en
í öðru lagi er að því stefnt að taka
upp frjálsa samkeppni með það
fyrir augum að styrkja atvinnullf
í Bretlandi og knýja atvinnurek-
endur til að hafa betri stjórn á
framleiðslukostnaði og verðlagn-
ingu.
Almenningsálitið í Bretlandi
hefur aldrei verið sérlega hallt
undir þjóðnýtingu fyrirtækja
sinna eins og í Frakklandi. Brezk-
ur almenningur hefur ekki talið að
iðnaðurinn og þjónustugreinar við
hann ættu að falla undir hið
opinbera.
Aðferðin felur í sér nokkur stig:
• Ríkisstjórnin velur þau fyrir-
tæki, sem látin skulu í einkaeign.
Þar er einkum tekið mið af tveim-
ur atriðum, þ.e. hvort fyrirtækið
er arðbært og hvernig samkeppn-
isaðstaðan er í þeirri grein, sem
það fellur undir. Með þessi tvö at-
riði í huga hefur rikið selt nokkuð
af sínum hlut í eftirtöldum fyrir-
tækjum: British Petroleum, fyrst
árið 1979 og síðan árið 1983, Brit-
ish Sugar Corp. og Cable and
Frakkar geta fylgt Bretum eftir
- viðtal við Bertrand Jacquillat
Teljið þér, að Frakkar geti ekki
snúið til baka af braut þjóðnýt-
ingarinnar?
„Það tel ég vissuiega að' þeir
geti, en þeir stjórnmálaflokkar
sem setja afturhvarf frá þjóð-
nýtingarstefnu efst á dagskrá
verða að vera svo skynsamir að
gera sér grein fyrir, að það þarf
ákaflega mikla staðfestu til að
framfylgja því. Þjóðnýting er
ákveðin kerfisbreyting, sem
unnt er að hrinda í framkvæmd í
skjótri svipan, þegar vinstri
stjórn kemst til valda. Hin gagn-
stæða aðgerð er frábrugðin og
um framkvæmd hennar gilda
allt aðrar reglur.
Sé ákvörðun um fráhvarf frá
þjóðnýtingu ekki fylgt eftir með
staðfestu verður eftirtekjan rýr.
Til dæmis má nefna slakan
árangur ríkisstjórnar Heaths,
sem var við völd á árunum
1970—1974 og tókst aðeins að
færa eitt ríkisfyrirtæki yfir í
einkaeign, þ.e. ferðaskrifstofuna
Cook. En þótt aðgerðirnar séu
vel undirbúnar eins og t.d. hjá
Thatcher getur árangurinn látið
á sér standa, en þrátt fyrir
járnvilja hefur henni ekki tekizt
að færa nema 15% af ríkisum-
svifum yfir á hendur einkaaðila.
Ef einhverjir hafa haldið, að
ekki verið snúið aftur af braut
þjóðnýtingarinnar, er það vegna
þess að hún hefur verið álitin
nauðsynleg og jafnvel óumflýj-
anleg. Frá stríðslokum og fram
til 1980 hefur ríkisgeirinn þanizt
út. En efnahagskreppan hefur
kallað fram ný sjónarmið og
valdið hugarfarsbreytingu.
Reynsla Breta, Þjóðverja og Jap-
ana afsannar þá kenningu, að
ekki verði snúið til baka af braut
ríkisumsvifa og hún sýnir okkur
einnig að unnt er að taka allt
aðra stefnu."
Hvaða lærdóm er unnt að draga
af reynslu Breta, ef Frakkar vilja
fara að dæmi þeirra?
„Það er mikilvægast fyrir
Frakka að átta sig á, að fráhvarf
frá þjóðnýtingu er erfið og sárs-
aukafull í framkvæmd sé til
skamms tíma litið, enda þótt
áhrifin séu hagstæð, þegar til
lengri tíma er litið. Ástæðan
fyrir því er mjög einföld. Að öllu
jöfnu lúta umsvif einkaaðila
lögmálum framboðs og eftir-
spurnar. Þar af leiðir að fyrir-
tæki, sem ríkið ætlar að selja, er
verðlagt samkvæmt þeim arði,
sem það skilar núna, en ekki eft-
ir því sem það gæti gefið af sér í
framtíðinni."
Sársaukafullt en
nauðsynlegt
Breska ríkisstjórnin hefði get-
að valið þann kostinn að selja
ríkisfyrirtækin tafarlaust og lát-
ið málamyndagreiðslu koma
fyrir þau, sem voru rekin með
mestum halla. Hún hafði jafnvel
getað borgað peningamönnum
fyrir að yfirtaka reksturinn og
jafna greiðsluhallann. En þessi
leið var ekki farin. Ríkisstjórnin
ákvað þess í stað að láta gera
nauðsynlegar umbætur á rekstri
fyrirtækjanna og koma þeim í
það horf að þau gætu skilað arði,
áður en þau voru boðin til kaups
á almennum markaði. t því skyni
lét hún sérfræðinga í endur-
skipulagningir og rekstri fyrir-
tækja taka við stjórn þeirra. Til
dæmis féilst ríkisstjórnin á, að
þeir réðust í aðgerðir, sem fólu í
sér minnkandi atvinnu. Slíkar
aðgerðir reyndust sársaukafull-
ar um skeið ekki sízt þar sem of
lengi hafði dregizt að ráðast í
þær, — en þær voru nauðsynleg-
ar.“
llvaóa ríkisfyrirtæki í Frakk-
landi væri rétt að selja einkaaðil-
um?
„Ríkisfyrirtæki þarf að upp-
fylla viss skilyrði, ef ætlunin er
að selja það. í fyrsta lagi þarf
það að vera arðbært eða hafa
möguleika á arðsemi í náinni
framtíð. f öðru lagi má aflétta
þjóðnýtingu af ýmiss konar ein-
okunarfyrirtækjum, sem hingað
til hefur verið talið óhugsandi.
Þetta á við um nálega öll svið,
enda hefur einokun verið aflétt í
kjölfar tækninýjunga og vegna
alþjóðlegrar samkeppni.
Þar fyrir utan á að koma á
samkeppni eða efla hana á ýms-
um sviðum, t.d. með því að gefa
fleiri aðilum kost á þátttöku,
eins og Bretar hafa gert á sviði
samgangna á landi og í lofti og í
fjarskiptum.
Franskir bankar og iðnfyrir-
tæki, sem þjóðnýtt voru sam-
kvæmt lögum frá 1982, uppfylla
þessi tvö skilyrði eða gætu upp-
fyllt þau innan skamms. Sama á
við um ýmis stór fyrirtæki í
þjóðareign. Hér skiptir miklu, að
pólitískur vilji og staðfesta sé
fyrir hendi og framkvæmdinni
sé stjórnað af kunnáttu og
röggsemi. En þetta er mjög mik-
ilvægt fjárhagslega því að sá
hluti hins opinbera geira, sem
hér er um að ræða, kostar ríkið
55 milljarða franka samkvæmt
fjárlagaáætlun fyrir árið 1984.“
{ hvaða formi er bezt að aflétta
þjóðnýtingu?
„Það má gera með ýmsu móti
á sama hátt og Bretar hafa gert.
Það má selja hlutabréf ríkisins í
kauphöllum. Það er einnig hægt
að selja starfsliði og stjórn ríkis-
fyrirtækja hlutabréfin, ef þau
óska þess og fleiri leiðir koma til
greina. Ríkið getur bæði selt
fyrirtækin í heilu lagi eða ein-
vörðungu ákveðinn eignarhluta
sinn í þeim.
En hvernig svo sem að málum
er staðið, er afnám þjóðnýtingar
aðeins leið að ákveðnu takmarki,
én það er að efla samkeppnis-
aðstöðu okkar og fá hjól at-
vinnulífsins til að snúast með
auknum krafti.
Ef við eigum að ná þessu
marki, verða jafnt einstaklingar
sem samtök að sýna aukna
ábyrgðartilfinningu. Það er
okkur öllum í hag.“