Morgunblaðið - 18.11.1984, Side 27

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. NÓVEMBER 1984
skiptu með sér verkum við að þýða Gamla
testamentið og sóttist nokkuð áleiðis, áður
en Gissur féll frá. Þær þýðingar notaði
Guðbrandur í biblíuútgáfu sinni, auk Nýja
testamentisins eins og Oddur gekk frá því.
Guðbrandur biskup Þorláksson stóð á
herðum annarra og fylgdi fram stefnu,
sem aðrir höfðu markað. Það minnkar ekki
hlut hans. Skörungar og tímamótamenn
gera drauma annarra að sínum og láta þá
rætast. Sú er gæfa þeirra. Það var ham-
ingja íslands á örlagaríkum tímamótum
sögunnar, að kirkjan átti menn, sem voru
einráðir í því, að hin nýja öld gagngerra
breytinga á tíðahaldi, öld prentaðs máls á
bókum og nýrrar uppfræðslu almennings,
skyldi skila móðurmálinu óskemmdu til
komandi kynslóða. Ef það er satt, að is-
lensk tunga og bókmenning hafi varðveitt
sérleik þjóðarinnar og skilað henni
óskaddri fram tír aldanna kafi og kröm, þá
er það öðru framar þessum mönnum að
þakka. Það er sem betur fer furðulega
fjarstæð fullyrðing, að sfðasti íslendingur-
inn hafi verið hálshöggvinn 1550. Jón bisk-
up Arason er minnisstæður allt um það.
Vafalaust hefði hann unnið þjóðinni til
nytja með því prentverki, sem hann útveg-
aði til landsins, ef tímarnir hefðu verið
eðlilegir. Guðbrandur hefur rennt þakk-
arhuga til hans, þegar hann skoðaði prent-
tækin á Breiðabólstað, sem biðu þar úr sér
Guðbrandur biskup Þorláksson
(1542—1627).
reyndust honum vel fyrr og síðar. Þar er
einkum að nefna Pál Madsen, seinna Sjá-
landsbiskup. Hann var hinn mesti stuðn-
ingsmaður Guðbrands og jafnan vinveitt-
ur íslendingum. Það var Guðbrandur, sem
útvegaði íslenskum stúdentum námsstyrk
við háskóla Kaupmannahafnar, Garðs-
styrkinn, sem síðan hélst um aldir (til
1918) og var ómetanleg sérfríðindi íslensk-
um námsmönnum til handa.
Þegar Guðbrandur kom heim frá námi,
varð hann skólarektor í Skálholti. Hann
gerði sér smíðahús á staðnum, þar sem
hann dundaði sér við listsmíði í tómstund-
um, en hann var manna hagastur á tré og
málm. Eftir 3 ár í Skálholti og skamman
prestsskap á Breiðabólstað i Vesturhópi,
jafnhliða rektorsstörfum á Hólum, var
hann skipaður biskup. Það var konungur,
sem ákvað það einhliða eftir tillögu há-
skólamanna í Kaupmannahöfn. íslending-
um kom hann ekki til hugar sem biskups-
efni þá, þeir kusu séra Sigurð Jónsson á
Grenjaðarstöðum í annað sinn. Guðbrand-
ur kom ekki til greina fyrir æsku sakir,
hann var aðeins 29 ára. En konungur réði
og gekk ekki i annan tima gegn óskum
íslendinga af farsælla viti.
gengin við legstað Illuga prests, þess er gaf
Hólastað til biskupsseturs. Guðbrandur
tók i Visnabók sina kvæði eftir biskup Jón.
Honum var ljóst, að báðir voru þjónar
sömu kirkju og sömu þjóðar, þrátt fyrir
allt, sem í milli bar. Guðbrandur tók mörg
önnur kaþólsk helgikvæði í Vísnabók,
„hvar ef vér megum sjá og merkja og Guði
þakka, að i þeim blinda páfadómi hafa
margir haft góða og sanna kynning á al-
máttugum Guði“, sagði hann. Nútíma-
menn ættu ekki síður en hann að sjá sam-
hengiö í sögu kirkjunnar. Hún fékk nýjan
búning, annað málfar og nýjan skilning á
kjarnaatriðum á 16. öld, ekki aðra sál.
Fáein konungsorð á dönsku framan við
Nýja testamenti Odds eru athyglisverð.
Þar segir Kristján konungur 3.: „Othe
Norske hefur sagt oss, að hann hafi útlagt
Hið Nýja testamenti á íslands tungu, uppá
það almúginn þar i þeim sama stað, sem
vill lesa og þekkja hina heilögu Skrift,
megi hana sjálfur skilja."
Oddur stýrir penna konungs. Og leyfir
honum að nefna sig Odd norska. Það auk-
nefni hafði hann hlotið vegna langdvalar i
Noregi í uppvexti og sakir sins norska fað-
ernis, hann var sonur Gottskálks biskups
Nikulássonar á Hólum. En sem Islending-
ur kemur hann á konungsfund með þýð-
ingu sína og talar þar máli íslensks al-
múga og þjóðernis. Og orðfærið á þýðingu
hans er safarik islenska. „Stíll hans (er)
svo svipmikill og mergjaður og mál hans
svo auðugt, að enn er unun að lesa guð-
spjöllin i þeim búningi" (Sigurður Nordal).
í Noregi var enginn svo norskur, að
hann gengi fyrir konung sömu erinda og
Guðbrandsbiblía
Oddur. Norskur almúgi tók þegjandi við
danskri biblíu. Og glataði þeirri tungu,
sem hann átti þá enn saman með íslend-
ingum og hefði getað átt til þessa dags, ef
kirkjuforusta siðbótartimans þar í landi
hefði dugað þjóð sinni eins vel og hin fs-
lenska gerði.
Gudbrandur
Það beið Guðbrands biskups að koma
Biblíunni allri út á íslensku. Því stórvirki
sinu fylgdi hann eftir með öðrum útgáfum,
sem eru líka meðal hinna meiri viðburða í
íslenskri kirkju- og menningarsögu.
Sálmabók hans (1589) markaði stór tíma-
mót, Messusöngsbókin (1594) var með
merkari verkum sinnar tegundar í samtið-
inni allri og stórum merkilegra en önnur
islensk á sama sviði um aldir. Vísnabókin
(1612) er einstæð bók í sinni röð, ekkert
sambærilegt ljóðasafn til alþyðunota hef-
ur síðan komið út á íslandi. Otalinn er sá
sægur annarra bóka og ritlinga, sem Guð-
brandur gaf út.
Guðbrandur var afrendur maður að gáf-
um og þreki. Hann gat sér ungur lærdóms-
orð við háskólann í Kaupmannahöfn. Þar
las hann ekki aðeins guðfræði af kappi,
heldur lagði sig líka eftir málfræði,
stærðfræði og stjörnufræði, enda reiknaði
hann út hnattstöðu íslands betur en áður
hafði verið gert og gerði uppdrátt af ís-
landi furðu góðan.
í Kaupmannahöfn ávann hann sér
traust og vináttu mikilhæfra manna, sem
Þegar Guðbrandur hafði tekið við stóls-
forráðum varð fljótt ljóst, að þar var skör-
ungur mikill á ferð, einbeittur og ham-
hleypa til allra verka. Hann var ofurhugi
og næsta óvæginn og orðskár, þegar hann
átti mál að sækja eða verja gegn voldug-
um. Hann sóaði gáfum og kröftum í mála-
stapp, sem hefði orðið hverjum auknum
meðalmanni ærin þrekraun og ævistarf.
En hann lét sig ekki muna um slfka auka-
getu í önnum sínum öðrum, þar sem hann
sló sannarlega ekki slöku við. Þótt virðast
megi, að ágirnd hafi verið undirrótin að
málaferlum hans, má ekki gleyma því, að
hann þóttist i réttlætis nafni þurfa að
hnekkja ranglátum dómum og lögleysum
og veita afa sínum uppreisn æru. Og veg-
lyndur var hann við smælingja, vægur við
landsseta stólsins, höfðingi í garð náms-
manna og presta. Hann afhenti 6 stóls-
jarðir fátækum prestum til leigulausrar
ábúðar og rýrði með því tekjur sínar ekki
lítið. Guðbrandur var konungssinni og
konunghollur svo að mörgum hefur þótt til
lýta. En konungseinveldi var hin pólitíska
framfarahugsjón samtímans, sem stefndi
til fullnaðarsigurs. Guðbrandur var mót-
aður af þeirri hugmyndafræði. Hann fann
ekki, að það rækist á hagsmuni lands síns.
Og þjóðhollur var hann. Þegar hann mælir
með Oddi Einarssyni til biskupskjörs í
Skálholtsbiskupsdæmi, segir hann m.a., að
sá sem „það æðsta embætti hefur“ þurfi að
vera svo vel lærður, að það sé „til sæmdar
og heiðurs .ogsvo hjá útlenskum þjóð-
um“, hann þarf að hafa „mennt og lærdóm
Guðs orð að kenna og svo mörgum lastskrif-
um svar að gefa, sem út eru gengnar um vort
föðurland eður ganga kunna“. Guðbrandur
þoldi ekki rógskrif útlendra manna um
land og þjóð. Hann vildi kynna menningu
Islendinga erlendis og studdi frænda sinn,
Arngrím prest Jónsson, til þess að gefa út
merkar bækur á latínu í því skyni.
Guðbrandur lét til sín taka um verslun-
armál landsins. Hann útvegaði stólnum
verslunarleyfi, keypti skip með öðrum til
millilandasiglinga, en það skip fórst í
fyrstu ferð og þar með fór það fyrirtæki
um koll.
Rækt móðurmálsins
Þjóðhollusta stýrði öðrum þræði gerðum
Guðbrands í útgáfumálum, en afköst hans
á þvi sviði einu nægja til þess að skipa
honum í hóp mestu afreksmanna allra
tíma og er þá ekki miðað við ísland eitt.
Vitaskuld var stefnumark hans fyrst og
fremst að útbreiða Guðs orð til sáluhjálp-
ar. En jafnframt vildi hann, eins og hann
kemst að orði, vinna „móðurmáli voru til
sæmdar og fegurðar, sem i sjálfu sér er
bæði Ijóst og fagurt og ekki þarf í þessu
efni úr öðrum tungumálum orð til láns að
taka eða brákað mál né bögur þiggja“.
Sjálfur hafði hann mikið vald á tungunni.
Hygg ég að ummæli sr. Jóns Halldórsson-
ar í Hítardal standist vel. Hann líkir Guð-
brandi við Martein Lúther hvað stilsmáta
snertir og segir: „Svo hafði og herra Guð-
brandur öðlast þá gáfu af Guði framar
öðrum landsmönnum vorum að vera orð-
hittinn og gagnorður, skýr og skorinyrtur í
hans útleggingum, bókum og skrifi með
þekkjanlegri, þó fordildarlausri, orðsnilli."
Ekki var það hagnaðar vegna sem Guð-
brandur gaf út bækur. Menn voru óvanir
bókum og það átti langt i land að íslend-
ingum lærðist að kaupa bækur til jóla-
gjafa. Guðbrandur varð fyrir vonbrigðum
af viðbrögðum og stórtjóni. Hann fór held-
ur ekki varhluta af aðfinnslum og nuddi.
Það var nartað i Sálmabókina hans og
annað, sem hann gerði best. Hann segir
um slíkt, að Islendingum sé löngum tam-
ast að „öfunda og í verra máta virða ann-
arra erfiði en gera ekkert sjálfir".
Þó að stundum gæti þreytu í skrifum
hans og hann hafi við orð að gefa prent-
verkið frá sér og láta aðra ólúnari „taka
við dansi", gefst hann ekki upp. „Ég fer,“
segir hann, „sem málshátturinn hljóðar:
Þangað er klárinn fúsastur sem hann er
kvaldastur, ég keppi við að hafa ómak en
fæ ekki nema öfund og óþökk ... og skal
ekki þetta óþakklæti mig beygja meðan
lifi.“
Hann er sjötugur þegar hann ræðst í að
gefa út Vísnabókina miklu, þó að hann
verði að játa í formála hennar, að „bækl-
ingar“ hans liggi á Hólum og fúni niður,
„nema það sem ég gef i burt“. En formál-
anum lýkur hann með þessum orðum: „Sé
almáttugum Guði lof og þakkargjörð fyrir
allar sínar gáfur andlegar og líkamlegar."
Undir það má þjóðin hans taka, þegar
hún minnist hans á biblíuári.
Það eru varla ýkjur, sem sagt hefur ver-
ið um Guðbrand biskup, að hann hafi verið
margra manna maki. Biskupsstjórn hans í
þrengri merkingu, búrekstur hans á Hól-
um og á útibúum stólsins, yfirstjórn skól-
ans á biskupssetrinu, afskipti hans af al-
mennum landsmálum, langvinnar og harð-
ar stórdeilur og málarekstur, ritstörfin og
bókaútgáfan — umsvif hans og atorka á
hverju einu þessara sviða mega teljast
meira en sæmileg kraftaraun einum
manni. En bókagerðina ber þó yfir allt hitt
og þar gnæfir Biblían stórum hæst. Séra
Matthías mun fara nærri um það, hvað
Guðbrandur mátti hugsa síðast á bana-
sæng sinni, þegar hann horfði yfir líf sitt.
Matthías leggur honum þessi orð í munn:
Eitt stórverk gafstu mér, Guð, af náð,
að gjöra með kröftunum ungu:
Nú geymir að eilífu ísaláð
þitt orð á lifandi tungu.