Morgunblaðið - 01.06.1985, Blaðsíða 41

41
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. JÚNl 1985
^ 06 tCAJlUH*/ ÓSKRM: TÍM6UR-. ■ á
'A&Þ TVo PÚSUKV OA S£)C. -0
kvA%j» tiX tjL+*yhj2+t‘t>+. 'ýra. *
borgfirzkra ætta og stórbrotinn að
allri gerð. Hann hafði frumteikn-
að og smíðað stærsta straum-
breytinn sem þá var til í heimi hér
og var stolt og prýði Ameríkana á
heimssýningunni miklu í St. Louis
1904, þar sem Hjörtur hlaut gull-
medalíu fyrir afrekið. Auk þess
hlaut Hjörtur annað gull á sýn-
ingunni í San Francisco 1915.
Hann fékk staðfest yfir eitt
hundrað einkaleyfa á uppfinning-
um sínum hjá einkaleyfastofnun-
inni í Washington DC. Þá var
Hjörtur, þessi mikli lærimeistari
Eiríks, sæmdur heiðursnafnbótum
við ótal marga ameríska háskóla.
Doktorsnafnbót hlaut Hjörtur við
Háskóla Sslands 1930. Þó að
Hjörtur biði Eiríki eignaraðild að
iðjuveri sínu í Chicago eftir nokk-
urra ára farsæla samleið og vin-
áttu héldu Eiríki engin bönd
vegna yfirþyrmandi heimþrár. Ef
Eiríkur beit eitthvað í sig varð
honum ekki haggað, eins og títt er
um marga með ólseigt og áberandi
fslendingseðli. Slík þrjóska og
þrákelkni er ríkjandi í fari fleiri
eyjaskeggja en íslendinga á norð-
lægum slóðum.
Rétt fyrir fyrra stríð gekk Ei-
ríkur að eiga vestur-íslenzka af-
bragðskonu frá North-Dakota í
Bandaríkjunum. Hún Tiét Valgerð-
ur Halldórsdóttir Ármann af Ás-
garðsætt í Árnessýslu. Hún var sú
björkin er fegurst bar limið og
laufkrónu, sem hann unni mest og
bezt, sannkölluð „Lady of the
wood“. Hún lézt um áttrætt. Þrjár
elztu dæturnar eru fæddar vestan
hafs. Eiríkur hélt glaður og
ánægður heim til gamla Fróns eft-
ir margra ára útivist með unga
eiginkonu og ungar dætur í lok
fyrri heimsstyrjaldar þremur ár-
um fyrir vígslu Rafveitunnar í
Reykjavík. Það var frostaveturinn
mikla 1918 þegar menn léku sér að
því að fara á skautum inn með
sundum og upp á Skaga. Aðkoman
var ekki beinlínis hlýleg og aðlað-
andi. Þá herjaði Spánska veikin
með sama miskunnarleysi og
Svarti dauði forðum. Því var
heimkoman ófögur og ófýsileg
fyrir mæðgurnar, sem litu nú
draumalandið í fyrsta skipti.
Aldrei æðraðist Valgerður, sem
komin var af bjargálna dugnaðar-
fólki þar vestra, og því viðbrigðin
ærin. Líf sitt helgaði hún börnun-
um og dætrum prýddum eigin-
manni. I nógu var að stússa og
snúast. Brátt urðu börnin átta
talsins, sjö dætur í röð og einn
sonur. Öll einstakt mannkosta-
fólk, þar sem enga vanmetakind er
að finna. Þau systkini öll hafa
numið nytsöm og lifandi störf,
mestmegnis erlendis. Þau eru
þessi í aldursröð: Margrét píanó-
leikari og kennari við Tónlistar-
skólann í Reykjavík, ekkja Þórar-
ins Björnssonar, skólameistara.
Hlín garðyrkjukona, gift Karli
Brand fulltrúa. Bergljót vefkona
og kennari, gift Eiði Hermunds-
syni trésmið. Unnur kaupkona,
gift hæstvirtum undirrituðum. Þá
er Bergþóra, matreiðslu- og fram-
reiðslukona, gift Níelsi Svane bif-
vélavirkja. Valgerður, gift Michael
Warrener tæknifræðingi í Kent á
Englandi. Auður kennari, gift
Andrési Gunnarssyni rafvéla-
virkja. Loks er Hjörtur ullariðn-
fræðingur, forstjóri Iðnaðardeild-
ar Sambandsins, kvæntur Þor-
gerði Árnadóttur.
Eiríkur var fæddur á Uppsölum
í Svarfaðardal 1. júní 1885, sonur
Hjartar bónda Guðmundssonar
hreppstjóra Jónssonar í Syðri-
Grenivík í Grímsey. Séra Jón
Norðmann á Barði í Fljótum, sem
sagður var laundóttursonur séra
Jóns á Bægisá segir í Grímseyjar-
lýsingu sinni, að heimili Guð-
mundar föðurafa Eiríks hafi verið
eitt helzta menningarsetrið á eyj-
unni. Synir hans þáðu fílabeins-
töfl af prófessor Willard Fiske,
þeim ameríska Grímseyjaraðdá-
anda og íslandsvini, fyrir tilþrif í
þeirri göfugu mennt, skáklistinni.
Ingvar bróðir Hjartar þótti slyng-
astur skákmaður þeirra eyjar-
skeggja. Kona Guðmundar hrepp-
stjóra og föðuramma Eiríks var
Ingibjörg Jónsdóttir Gunnarsson-
ar í Brennisteinshúsinu á Húsa-
vík, þaðan sem áður fyrr var flutt-
ur út brennisteinn úr Námaskarði
við Mývatn í „Svolstykker" og
„Krudt“.
Hjörtur faðir Eiríks ólst upp frá
ungum aldri við utanverðan Eyja-
fjörð undir miklum og hrikalegum
fjöllum og gekk að eiga Ijósa og
lokkaprúða svarfdælska heima-
sætu, Margréti Eiríksdóttur á
Uppsölum, Pálssonar í Pottagerði
(Pyttagerði) í Skagafirði, Þor-
steinssonar skálds á Reykjavöll-
um, bróður Sveins læknis Pálsson-
ar, sem fyrstur manna í heimi hér
uppgötvaði hreyfing skriðjökla og
•-'■yggði sér þar með ódauðlegt
nafn í sköpunarsögu heimsins.
Móðurætt Eiríks tengdaföður
míns einkenndist af óbugandi og
ódrepandi langlífi. Því hefur aldr-
ei hvarflað að mér að ég yrði nema
einkvæntur. Espolín segir frá ein-
um forföður Eiríks, sem varð
rúmlega hundrað ára og gekk að
slætti síðasta sumarið sitt og sló
þá stundum á hnjákollunum. Það
er mikil blessun og ómældur
styrkur værukærum og metnaðar-
lausum listamanni að vera kvænt-
ur konu af slíku elju- og seiglu-
kyni. Móðuramma Eiríks, Margrét
Gunnlaugsdóttir á Skugga-
björgum í Skagafirði, varð níutíu
og tveggja ára. Heimilisvinurinn,
Bólu-Hjálmar, orti blessunarvísur
um hana og það heimili og alla
niðja Skuggabjargahjóna. Þar var
Hjálmar alltaf aufúsugestur.
Kvæðið heitir: „Gisting á Skugga-
björgum 1849“ á bls 158 í Ljóð-
mælum Bólu-Hjálmars nr. 1 út-
gefnum í Reykjavík 1915—1919 af
dóttursyni skáldsins, Hjálmari
Lárussyni myndskera, undir um-
sjá Dr. Jóns forna. Meðal annarra
perla kvæðisins til heimasætunn-
ar eru þessar: „Dóttir bónda dá-
væn mér í dyrum mætti,/ vel mér
gisting vífið játti,/ vissi hún
hverju lofa mátti ... Heilsan verði
húsi því frá hæða stilli,/ enginn
sjáist auðnu galli,/ arfur sá til
niðja falli.“
Móður Eiríks, Margréti Eiríks-
dóttur frá Uppsölum, skorti
nokkrar vikur i nírætt er hún dó
hér syðra á heimili Malínar dóttur
sinnar á Hafrafelli við Múlaveg.
Margrét var góð kona og greind,
ættfróð, glaðsinna og feitlagin.
Hún reykti kritarpípu svo lítið bar
á til hinzta dags: Reykjarpípuna
faldi sú gamla á dömulega vísu
undir pilsfaldinum. Eiríkur Páls-
son faðir hennar og afi Eiríks
Hjartarsonar var skáldmæltur
skemmtimaður eins og margir
Skagfirðingar, sem orti þannig um
sjálfan sig þegar granni hans og
góðvinur, Arngrímur málari, fékk
hann til að sitja fyrir í portretgerð
norður í Svarfaðardal: „Eiríkur á
Uppsölum/ á sér fáa maka,/ mont
er í þeim manninum/ mynd lét af
sér taka“. Faðir Eiríks á Uppsöl-
um, Páll í Pottagerði, þótti maður
hraðkvæður. Eitt sinn kvaðst
hann á við Sigurð Breiðfjörð. I lok
þeirrar viðureignar kvað rímna-
skáldið fræga: „Nú með list og
gáfnagnótt/ að góðu kenndur/ þú
hefir fyrstur sigur sótt/ í Sigga
hendur."
Bróðir Eiríks, Gamalíel, lézt
fyrir nokkrum árum á Hrafnistu á
tíræðisaldri, gamall og ástsæll
bóndi og réttarkóngur, sem söng
og hvein í svo heyra mátti um
hálfan Svarfaðardal í röggsamri
stjórn á réttardag. Eftirlifandi af
Uppsalasystkinum, sem öllum lá
lágt rómur nema Gamalíel, er
Malín. Hún verður 95 ára 11. júní
næstkomandi, nú vistkona á
Hrafnistu, einhver dömulegasta
og andlega sprækasta vistmann-
eskjan þar í sveit, hæversk og
prúð í framgöngu og ræktuð af
lestri góðra bóka. Hún getur enn-
þá brugðið fyrir sig bundnu máli
og fer oft létt með. Hún er sú kon-
an, sem mér hefir þótt hvað vænst
um á langri samleið á lestargangi
lífsins. Hin systkinin voru Una og
Páll, sem bæði létust öldruð. Bróð-
irinn ívar lézt ungur í umferðar-
slysi í Kanada frá eiginkonu og
börnum. Niðjar hans eru allir þar
vestra. Auk framangreindra
systkina gat Hjörtur bóndi dætur
tvær við sömu kaupakonunni utan
hjónabands. Slík hliðarspor skilja
þeir bezt, sem hafa verið einir í
heyskap á útengjum með þrýst-
inni og þokkafullri kaupakonu um
sumarfagra tíð. Helga hét önnur
dóttirin, látin fyrir löngu, en hin
er Sigrún, háöldruð ekkja, lengst
af búsett í Glerárþorpi við Eyja-
fjörð, nú vistkona á elliheimili
fyrir norðan. Hjörtur gamli brá
síðar búi og flutti með fjölskyldu
sína til Akureyrar, þar sem hann
vann lengst af hjá gömlum og góð-
um vini sínum, Einari Pálssypi,
spítalahaldara staðarins, en hann
var faðir Matthíasar heitins Ein-
arssonar yfirlæknis í Reykjavík.
Einhver snjall amerískur öldr-
unarsérfræðingur var eitt sinn
beðinn um haldgott ráð til langlíf-
is, sem vitaskuld er ekki alltaf að
sama skapi eftirsóknarvert: „Vís-
indin þekkja aðeins eitt ráð og það
er að velja sér langlífa foreldra,
formæður og áa,“ svaraði kaninn,
sem vissi hvað hann söng. Eiríkur
var svo heppinn, að hljóta ótal
góða kosti ættkvísla sinna í vöggu-
gjöf, en sleppa að mestu við brest-
ina. Allt stuðlaði slíkt að gera
hann að þeim gæfumanni, sem
hann var. Þannig hafði hann líka
meðfætt skyn til að velja sér góða
konu að lífsförunaut. Ekki var
hann gallalaus sjálfur frekar en
við flestir mennskir menn. Margir
kostir hans voru svo miklir, að
þeir yfirgnæfðu og skyggðu á gall-
ana, svo að þeir voru naumast
eygðir í fljótu bragði í björtu og
drengilegu fari hans. Við, sem við-
urkennum og sjáum okkar ætt-
lægu veilur og brotalamir, skiljum
slíkt manna bezt. Hann var ráð-
ríkur og einráður, en stjórnaði vel
og mér er óhætt að fullyrða, að
gömlum rafvirkjanemum hans og
sveinum í iðninni var undantekn-
ingalítið mjög hlýtt til hans. Sum-
um þótti blátt áfram vænt um Ei-
rík, þennan sérlundaða og sjarm-
erandi dugnaðarfork, sem brauzt
áfram úr fátækt og fásinni til að
nema þau fræði, sem ollu hvað
mestri tæknibyltingu á morgni
þessarar aldar.
Til að bóka fleiri áberandi
bresti í ári þessa háttlofaða af-
mælisbarns eða hundraðs-ærings
þá var hann afleitur bílstjóri.
Bitnaði það verst bæði á farþegum
og þjóðvegum. Það fékk undirrit-
aður heldur betur að reyna er hnn
skrapp tvívegis með honum norð-
ur. Þá ók sá jeppaglaöi tengda-
pabbi í loftköstum eins og bandóð-
ur „rallý“-kappi með sama fít-
ónskrafti og ofsahraða, hvort sem
brunað var yfir hyldýpis vegar-
hvörf eða rennisléttan malarveg.
Hugur hans fló ávallt langt á und-
an hraðfleygum jeppanum, norður
í svarfdælska skógarreitinn. Við
þeyttumst eins og tveir tennisbolt-
ar upp undir þak jeppans eða
niður á gólf á víxl, og ekkert stoð-
aði að kvarta eða kveina þegar
gamla „brýnið" sat undir stýri.
Ennþá skil ég ekkert í, að við
'skyldum hvorugur hálsbrotna eða
rófubrotna í þeim svaðilförum.
Fáir skiluðu jafn frjóu og fal-
legu dagsverki, lifandi sköpun,
sem heldur áfram að dafna og
gróa í trjástofnum og lifandi lund-
um norðan lands og sunnan. Von-
andi öðlast sprotar og græölingar
af ættstofni hans og meiði ein-
hverja af mörgum kostum þess
góða drengs og sáðmanns, sem
minnst verður með einlægu þakk-
læti i dag.
Nú hefir sá aldni ættarhöfðingi
öðlazt öruggan svefnfrið fyrir
hvellum og háværum tengdasyni í
himnesku skjóli bílheldra rifs-
berjarunna. Hvíli hann áfram um
eilífa nótt á beði í bjarkasal, bónd-
inn í Laugardal!
Örlygur Sigurðsson
Ungt fólk með hlutverk á móti í Borgarfirði:
Verður með sálnavinn-
andi starf í sumar
Borgarnrði, 28. maí.
UM hvítasunnuhelgina var á
Varmalandi haldið fjölskyldumót,
sem samtökin „Ungt fólk með
hlutverk" stóðu fyrir. Komu um 90
manns á mótið. Stóð mótið frá
föstudegi og fram á mánudag.
M.a. aðstoðaði fólkið við messu í
Stafholti. Yfirskrift mótsins var
„Þú breyttir grát mínum í gleði-
dans“.
Per E. Stig frá Noregi var
ræðumaður mótsins. Hann
starfar í Danmörk, þar sem
haldið verður 6 þúsund manna
mót í sumar, er nokkrir íslend-
ingar fara á. Verður mótið nokk-
urs konar undirbúningur fyrir
menn til þess að fara til hinna
ýmsu borga i Evrópu til sálna-
vinnandi starfs.
Koma m.a. 12 manns frá Nor-
egi og Færeyjum til íslands í
sumar og verður þessi hópur
með starfsemi í Reykjavík og á
einhverjum samkomustaðnum
um verslunarmannahelgina.
Ungt fólk með hlutverk hefur
verið með hálfsmánaðarlegar
samkomur á fimmtudagskvöld-
um í Fríkirkjunni í vetur og
verða þær eitthvað fram á
sumarið. Fyrirhuguð eru tvö
fjölskyldumót í ágúst. Verður
annað þeirra á Austurlandi og
hitt á Suðvesturlandi. Á þau mót
kemur fyrirlesari frá Hollandi,
sem hefur sérhæft sig í samtöl-
um og fjölskylduráðgjöf.
Sagði Ragnar Karlsson úr
Keflavík að mótið hefði verið góð
uppörvun eftir veturinn, því fólk
þyrfti undirbúning fyrir sumar-
ið, þegar það oft á tíðum færi
hvert í sína áttina. Mótsgestir
voru flestir frá Reykjavík.
Keflavík og Ólafsvík.
Á kvöldvökunum var mikið sungið.
*