Morgunblaðið - 09.06.1985, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. JÚNÍ 1985
Bókin var gagnorð og ítarleg ákæra á þá
ömurlegu fásinnu að þurfa að búa undir
kommúnisma — og einnig á lífið yfirleitt
við aðstæður þar sem svik og hatur fá að
naga sálina. Handritið var sent til bóka-
útgáfunnar Editions Gallimard í París —
og hlaut fljótlega alþjóðlegt iof. Eftir inn-
rás Sovétríkjanna í Tékkóslóvakíu missti
Kundera embætti sitt sem prófessor við
kvikmyndagerðarstofnunina í Prag og
bækur hans voru bannaðar. Smám saman
urðu aðstæður hans honum óbærilegar og
hann var hrakinn burt úr ættlandi sínu.
Bækurnar sem streymdu út til vest-
rænna lesenda næstu árin lystu tilfinning-
um og sálarástandi hans. I „Life is Else-
where", sem út kom í Bandaríkjunum 1974,
kemur fram kaldhæðnisleg könnun á af-
leiðingum byltingarkenndra og skáldlegra
öfga. „Laughable Ones“ (1974) og „The
Farewell Party" (1976) lofsyngja kynlífið,
og tvinna saman bæði gáska og samúð. Og
í „The Farewell Party" heyrist nýr tónn
þegar ein aðalpersónan, Jakob, ákveður að
yfirgefa ættjörðina sem hefur verið her-
tekin, kemur hann til ókunns lands, lands
útlegðarinnar. Þetta var að sjálfsögðu
sama sjónarsviðið og blasti við Kundera
sjálfum þegar hann yfirgaf Tékkóslóvakíu
árið 1975, og þetta var það fyrsta sem ég
spurði hann um í viðtali okkar.
í nærri 10 ár, frá því þú varst 46 ára,
hefur þú búið í Frakklandi. Finnst þér þú
vera flóttamaður, Frakki, Tékki, eða að-
eins Evrópubúi án sérstaks þjóðernis?
„Þegar þýzku menntamennirnir yfirgáfu
heimaland sitt og héldu til Ameríku á
fjórða áratugnum voru þeir sannfærðir
um að þeir gætu seinna snúið aftur heim
til Þýzkalands. Þeim fannst þeir aðeins
þurfa að vera búsettir erlendis um stund-
arsakir. Ég ber hins vegar enga von í
brjósti um að geta snúið aftur. Búseta mín
í Frakklandi er til frambúðar, og ég er því
ekki neinn flóttamaður. Frakkland er nú
mitt eina ættland.
Mér finnst heldur ekki að ég hafi verið
flæmdur burt. Tékkóslóvakía var hluti
hins vestræna heims. í dag er landið hluti
heimsveldisins í austri. Mér fyndist ég
vera mun rótiausari í Prag en í París."
En þú skrifar enn á tékknesku?
„Ég skrifa ritgerðir mínar á frönsku, en
skáldsögurnar á tékknesku, því lífsreynsla
mín og hugmyndaflug eru sprottin frá Bæ-
heimi, frá Prag.“
Það var Milos Forman sem var jafnvel á
undan þér til að kynna Tékkóslóvakíu fyrir
almenningi á Vesturlöndum með kvik-
myndum á borð við „The Fireman’s Ball“.
„Vissulega, hann er ímynd þess sem ég
nefni andann frá Prag — hann og hinir
tékknesku kvikmyndagerðarmennirnir,
Ivan Passer og Jan Nemec. Þegar Milos
kemur til Parísar, kemur hann öllum á
óvart.
Hvernig getur svona frægur kvikmynda-
gerðarmaður verið svona alþýðlegur? í
París, þar sem jafnvel afgreiðslustúlka í
Galeries Lafayette kann ekki að koma eðli-
lega fram, getur látleysi Formans verkað
ögrandi."
Hvernig útskýrir þú „andann frá Prag“?
„„Kastalinn" eftir Kafka og „Góði dát-
inn Schweik" eftir Jaroslav Hasek eru
uppfullar af þessum anda. Einstökum
skilningi á raunveruleikanum. Sjónarmið-
Hættan sem steðjar
að okkur er
alræðisheimsveldið
um almennings. Sagan skoðuð neðan frá.
Ögrandi einfaldleika. Kímni samfara
endalausri svartsýni.
Taka má sem dæmi Tékka sem sækir um
leyfi til að flytjast úr landi. Opinberi
starfsmaðurinn spyr hann: „Hvert viltu
lae^l
ÍM ér líkar mjög
vel við Tol-
stoy. Hann
fellur mun
ur inn í nútímann en
Dostoyevsky. Tolstoy
varð hugsanlega fyrstur
til að skilja hið fárán-
lega í hegðan mannsins.
Hlutverk heimskunnar
— en umfram allt það
óskýranlega í ósjálfráð-
um gjörðum mannsins
sem hann ræður ekki
við.
fara?“ „Það skiptir engu máli,“ svarar
maðurinn. Honum er rétt hnattlíkan.
„Vildir þú gjöra svo vel að velja." Maður-
inn virðir hnattlíkanið fyrir sér, snýr því
hægt og segir svo: „Eigið þér annað hnatt-
líkan?““
Fyrir utan rætur þínar í Prag, hvaða
önnur bókmenntaáhrif hafa mótað þig?
„Fyrst af öllu rithöfundarnir Rabelais
og Diderot. í mínum augum er upphafs-
maðurinn, konungur franskra bókmennta,
Rabelais. Og Diderot flytur anda Rabelais
inn á átjándu öldina í bók sinni „Jacques le
Fataliste". Það má ekki láta blekkjast af
því að Diderot var heimspekingur. Það er
ekki unnt að líta á bókina sem einhverja
heimspekilega umfjöllun. Hún er leikur
með hæðni. Frjálsasta skáldsaga sem
skrifuð hefur verið. Frelsið gert að skáld-
sögu. Ég hef nýlega fært söguna í leikbún-
ing. Susan Sontak setti leikritið upp í
Cambridge, Massachusetts undir heitinu
„Jacques and His Master“.“
Aðrar rætur þínar?
„Mið-Évrópu-skáldsagan frá þessari öld,
Kafka, Robert Musil, Hermann Broch,
Witold Gombrovicz. Þessir rithöfundar
eru dásamlega tortryggnir á það sem
André Malraux nefnir „lýrískar tálmynd-
ir“. Tortryggnir á tálmyndir varðandi
framfarir, tortryggnir á smjaður vonar-
innar. Ég er sammála þeim um að harma
hnignunina á Vesturlöndum. Það er ekki
viðkvæmur tregi. Hann er kaldhæðnisleg-
ur. Og þriðja rót mín: nútímaskáldskapur í
Tékkóslóvakíu. Hann hafði mjög þrosk-
andi áhrif á ímyndunarafl mitt.“
Var Jaroslav Seifert meðal þeirra nú-
tímaskálda sem höfðu áhrif á þig. Átti
hann skilin Nóbelsverðlaunin sem hann
hlaut 1984?
„Hann verðskuldaði þau sannarlega.
Sagt er að hann hafi fyrst verið tilnefndur
til Nóbelsverðlauna 1968, en dómnefndin
var forsjál; hún óttaðist að ef hún veitti
honum verðlaunin mætti líta á það sem
samúðaryfirlýsingu í garð lands sem ný-
lega hafði verið hernumið.
Verðlaunin komu of seint. Of seint fyrir
tékknesku þjóðina, sem hafði verið auð-
mýkt. Of seint fyrir tékkneska ljóðlist,
sem hafði staðið á hátindi löngu fyrr. Of
seint fyrir Seifert, sem er 83 ára. Sagt er
að þegar sænski sendiherrann kom að
sjúkrarúmi hans til að segja honum frá
verðlaunaveitingunni, hafi Seifert horft á
hann lengi. Loks sagði hann dapur í
bragði: „En hvað hef ég núna að gera við
allt þetta fé?““
Hvað um rússneskar bókmenntir?
Snerta þær þig enn, eða hafa pólitísku at-
burðirnir frá 1968 vakið hjá þér andúð á
þeim?
„Mér líkar mjög vel við Tolstoy. Hann
fellur mun betur inn í nútímann en Dosto-
yevsky. Tolstoy varð hugsanlega fyrstur til
að skilja hið fáránlega i hegðan mannsins.
Hlutverk heimskunnar — en umfram allt
það óskýranlega í ósjálfráðum gjörðum
mannsins sem hann ræður ekki við.
Lestu aftur kaflann næst á undan láti
Önnu Karenínu. Hvers vegna fyrirfór hún
sér án þess að vilja það í raun og veru? Til
að finna ástæðurnar, sem eru fáránlegar
og óljósar, bregður Tolstoy upp mynd af
straumunum i vitund Önnu. Hún er í
hestvagni; götumyndirnar blandast í huga
hennar órökréttum og sundurleitum
þankabrotum. Sá sem fyrstur kom fram
með eintal sálarinnar var ekki Joyce, held-
ur Tolstoy á þessum fáu blaðsíðum úr
Önnu Karenínu. Það er sjaldan viður-
kennt. Vegna þess að sögur Tolstoy eru illa
þýddar. Eg las eitt sinn þennan kafla í
franskri þýðingu. Ég varð undrandi. Það
sem í upprunalega textanum er órökrétt
og sundurleitt verður rökrétt og skynsam-
legt í frönsku þýðingunni. Eins og ef síð-
asti kaflinn í „Ulysses" eftir James Joyce
væri endursaminn — rökréttum greinar-
merkjum bætt. inn í langt eintal Molly
Bloom.
Því miður, þýðendurnir okkar svíkja
okkur. Þeir þora ekki að þýða það sem er
frábrugðið í texta okkar — þetta óvenju-
lega, frumlega. Þeir óttast að gagnrýnend-
urnir saki þá um slæma þýðingu. Til að
vernda sjálfa sig, gera þeir lítið úr okkur.
Þú getur ekki ímyndað þér hve miklum
tíma ég hef varið til að leiðrétta þýðingar
á bókum mínum."
Þú talar af hlýhug um föður þinn í „The
Book of Laughter and Forgetting".
Faðir minn var píanóleikari. Hann hafði
mikið dálæti á nútímatónlist — á Strav-
insky, Bartók, Schoenberg, Janacek. Hann
barðist ákaft fyrir því að Leos Janacek
hlyti viðurkenningu sem listamaður. Jan-
acek er heillandi nútímatónskáld, óvið-
jafnanlegur, og honum verður hvergi skip-
að í flokk með öðrum. Ópera hans „From
the House of the Dead“, sem er um þrælk-
unarbúðir og byggð á skáldsögu Dosto-
yevskys, er stórbrotin framtíðarsýn, eins
og „The Trial" eftir Kafka eða „Guernica"
eftir Picasso.
Þessa erfiðu tónlist lék faðir minn í svo
til mannlausum tónleikasölum. Sem
drengur fyrirleit ég það fólk sem vildi ekki
hlusta á Stravinsky, en klappaði Tchai-
kovsky og Mozart lof í lófa. Ég er enn jafn
heillaður af nútímalist; þetta er tryggð
mín við föður minn. En ég neitaði að feta í
fótspor hans sem tónlistarmaður. Ég
kunni að meta tónlist, en mér líkaði ekki
við tónlistarmenn. Mér varð flökurt við
tilhugsunina um að eyða lífi mínu meðal
tónlistarmanna.
Þegar konan mín og ég yfirgáfum
Tékkóslóvakíu, gátum við aðeins tekið ör-
fáar bækur með okkur. Meðal þeirra var
„The Centaur” eftir John Updike, bók sem
snerti mig djúpt — þjáningarfull ást á
föðurnum, sem hefur verið lítillækkaður
og bugaður."
í „The Book of Laughter and Forgett-
ing“ tengir þú minninguna um föður þinn
Flugleiðir hefja áætlunarflug
til Bergen í Vestur-Noregi
FLUGLEIÐIR hófu áætlunarflug til
Bergen í Vestur-Noregi I. júní sl., en
þangað hefur ekki verið flogið reglu-
bundið frá fslandi um árabil. f
sumar verður flogið til Bergen á
hverjum laugardegi og hugsanlega
verður flogið þangað allan ársins
hring síðar meir, ef flugið gengur að
óskum.
Markaðsrannsóknir Flugleiða
hafa leitt í ljós að grundvöllur
hefur skapast fyrir því að taka
upp beint áætlunarflug til Bergen.
Bæði munu farþegaflutningar á
flugleiðinni milli fslands og Nor-
egs vera að síaukast og einnig
munu Bandaríkjamenn hafa mik-
inn áhuga á því að nota sér þann
möguleika að fljúga með Flugleið-
um til Bergen með viðkomu á ís-
Svipmynd frá Bergen.
MorgunblaðiS/Júlfus
landi. Þá hafa fulltrúar ferðamála
í Bergen sýnt fluginu mikinn
áhuga og er fjöldi ferða til og frá
Bergen þegar bókaður, að sögn
Sæmundar Guðvinssonar, blaða-
fulltrúa Flugleiða.
Sumarhús í Harðangursfirði
f tengslum við áætlunarflugið,
bjóða Flugleiðir farþegum sínum
upp á ýmisskonar ferðaþjónustu.
Hægt er að leigja bíl í Bergen en
skilja hann eftir I Osló og fljúga
þaðan beint heim. Slíkur „ferða-
pakki“, flug og bfll, kostar frá kr.
14.926 á mann og er þá miðað við
vikutíma.
Þá bjóða Flugleiðir upp á dvöl í
sumarhúsum í Harðangursfirði
sem liggur skammt fyrir sunnan
Bergen, og er talinn eitt vinsæl-
asta og þekktasta ferðamanna-
svæðið í Vestur-Noregi. Flug og
gisting í slíku húsi f viku kostar
frá kr. 15.347. á mann. Flugleiðir
hafa einnig gert sérsamninga við
nokkur hótel í Bergen, fyrir far-
þega félagsins.