Morgunblaðið - 09.06.1985, Blaðsíða 1

pJnr^wnMaMlsi
PRENTSMIDJA MORGUNBLAÐSINS SUNNUDAGUR 9. JÚNÍ1985
BLAÐ
EFTIR OLGU CARLISLE
Parísarrökkrið breiðir skugga yfír andlit hans; aðeins augun
eru áberandi, djúpblá. Hann talar rólega, á fágaðri frönsku
með sterkum slavneskum hreim. „Eingöngu bókmenntaverk
sem opinbera ókunna hlið mannlegrar tilveru eiga rétt á sér,“
segir hann í viðtalinu sem hér fer á eftir. „Hlutverk rithöfund-
ar er ekki að boða sannleikann, heldur að fínna sannleika.“
A níunda áratugnum hefur Milan Kundera, sem nú er 56 ára,
fært ættlandi sínu, Tékkóslóvakíu, það sem Gabriel García
Márquez færði Suður-Ameríku á sjöunda áratugnum og Aleks-
andr Solzhenitsyn færði Rússlandi á áttunda áratugnum.
Hann hefur vakið athygli lesenda á Vesturlöndum á Austur-
Evrópu, og hann hefur gert það á skilningsríkan og aðlaðandi
hátt. 1‘örf hans fyrir sannleika og það innra frelsi sem þarf til
að þekkja sannleikann, vitundin um að í leit að sannleikanum
getum við þurft aö sætta okkur við dauðann — þetta eru þeir
þættir í verkum hans sem hafa fært honum hylli gagnrýnenda
og bókmenntaverðlaunin í Jerúsalem sem kennd eru við frelsi
mannsins í þjóðfélaginu, sem hann tók við
fyrir þremur vikum.
Inýjustu skáldsötíum sínum, „The
Book of Laughter and Forgett-
íng“ (1980) og „The Unbearable
Lightness of Being", sem kom út
í fyrra, fjallar Kundera um hrun
siðmenningarinnar nú á tímum.
Á bak við tilfinninguna um að-
steðjandi ógnum kemur greini-
lega fram hættan á kjarnorkustyrjöld.
Kundera fjallar um þessa hættu í líking-
um, með áberandi áherzlu á fáránleikann.
Kundera hefur verið búsettur í Frakk-
landi frá árinu 1975, og eins og samlandi
hans, Óskarsverðlaunakvikmyndaleik-
stjórinn Milos Forman, sem hefur aðlagað
sig lífinu á Vesturlöndum, hefur Kundera
verið nægilega afkastamikill til að af-
sanna þá kenningu að rithöfundar sem eru
rifnir upp frá ættjörðinni glati andagift
sinni. f hverri bókinni á fætur annarri
birtast lesendunum ástríður, gamansemi
og vænir skammtar af ásthneigð. Kundera
hefur tekizt að sýna Tékkólslóvakíu æsku
sinnar sem landi lifandi goðsagna og
ástríðna.
Eðli verka hans skýra á viss-
an hátt hvers vegna honum er
svo meinilla við alla hnýsni í
einkalíf sitt. Enginn goðsagna-
höfundur eða seiðmagnari vill
láta fletta ofan af sér. í nýlegu
blaðaviðtaii skýrði rithöfund-
urinn Philip Roth frá því að
Kundera hefði eitt sinn sagt
við sig: „Þegar ég var lítill
drengur í stuttbuxum, dreymdi
mig um undraáburð sem gæti
gert mig ósýnilegan. Svo óx ég
úr grasi, hóf að skrifa og vildi
komast langt á þeirri braut. Nú
þegar ég hef hlotið viðurkenn-
ingu langar mig til að eignast
áburðinn sem gæti gert mig
ósýnilegan."
Eins og við var að búast var
lítil hrifning í rödd Kundera
þegar ég hringdi til hans í
París frá San Francisco og bað
um viðtal. Þá barst mér hjálp
úr óvæntri átt — minningunni
um afa minn, rússneska alda-
mótaleikskáldið Leonid And-
reyev. Sameiginlegir vinir
höfðu varað mig við því að
undirokunin sem Sovétríkin
höfðu beitt í heimalandi hans
hefði gert Kundera tortrygg-
inn á Rússa — alla Rússa —
svo mér fannst ég mega til að
minnast á rússneskan uppruna
minn.
Búseta mín í Frakklandi
til frambúðar
Mér finnst heldur ekki að ég hafi verið
flæmdur burt. Tékkóslóvakía var hluti
hins vestræna heims. í dag er landið
hluti heimsveldisins í austri. Mér fynd-
ist ég vera mun rótlausari í Prag en í
París.
Kundera svaraði því til að í æsku hefði
hann lesið og dáð verk afa míns. ísinn var
brotinn, og ákveðið hvenær við skyldum
hittast. En í bréfi sem ég fékk frá honum
skömmu síðar skrifaði hann: „Ég verð að
vara við erfiðu lunderni mínu. Mér er
ómögulegt að tala um sjálfan mig, um líf
mitt og sálarástand, ég er nærri því sjúk-
lega þagmælskur, og get ekkert gert við
því. Ef það er á nokkurn hátt mögulegt,
vildi ég gjarnan ræða um bókmenntir."
Milan Kundera og kona hans, Vera, búa
við kyrrláta hliðargötu út frá Montparn-
asse; þetta er lítil uppgerð risíbúð með
útsýni yfir gráleit þök Parísar. Það sem
gefur setustofunni líf eru nútíma súrreal-
ísk málverk á veggjum. Sum eru eftir
tékkneska listamenn; hin eru eftir Kund-
era sjálfan — stærðarhöfuð í fjölskrúðug-
um litum og hendur með löngum fingrum,
eins og hendur Kundera.
Vera Kundera er dökkhærð og lagleg,
hárið stuttklippt, grarnvaxin í bláum
gallabuxum. Hún ber fram vín handa
okkur og afhýðir kívíávexti handa okkur
af mikilli list. Á meðan á viðtalinu stendur
tek ég eftir því hve mikils gestgjafi minn
metur lystisemdir Parísarlífsins — þæg-
indin við að verzla í Bon Marché, fjarrænu
ávextirnir í búðinni á horninu, listasýn-
ingarnar sem haldnar eru allt árið. En
meðan á viðtaiinu stendur er Vera önnum
kafin í næsta herbergi við vélritun og að
svara upphringingum erlendis frá. Frægð-
in hefur náð til Kundera, og það er hún
sem verður að sjá um beiðnir sem koma
frá evrópskum sjónvarpsstöðvum og full-
trúum leikhúsa og kvikmyndavera.
Kundera er hár og grannur, klæddur
gamalli blárri peysu, og situr afslappaður
í hægindastól. Hann er bersýnilega sáttur
við sjálfan sig — bien dans sa peau, svo
notað sé franska orðatiltækið sem hann
velti mikið fyrir sér í „The Unbearable
Lightness of Being". Spurningar hans voru
mér hvatning til að segja frá bernsku
minni sem flóttamaður í París. Og dálæti
mínu á Prag, sem á rætur að rekja til þess
tíma þegar landflótta rússneska skáldkon-
an Marina Tsvetayeva var vön að heim-
sækja okkur á kvöldin og lesa upp fyrir
okkur úr ljóðum sinum. Eitt ljóðanna, sem
aldrei líður mér úr minni, var ávarp til
myndastyttu einnar á brú yfir fljótið Vlta-
va (Moldau), riddara sem heldur vörð um
Prag:
Pale Knight, you are the guardian,
Of the splashing river,
Of the passing years,
Watching ríngs and treaties ■
Smashed against the stone
Embankment.
There have been so many broken
In the last
Four hundred years.
Þetta var árið 1936 eða 1937, og jafnvel
strax þá var Prag of stutt frá Þýzkalandi
nasismans — og frá Rússlandi kommún-
ismans einnig. Það var ógjörlegt að
ímynda sér öll þau gífurlegu svikræði og
samningsrof, sem framundan voru á
næsta leiti.
Kundera tók þátt í „vorinu í Prag“ árið
1968, sem gaf fyrirheit um sósíalisma með
mannlegu svipmóti, en var brotið niður
undir beltum sovézkra skriðdreka. Einn af
merkari atburðum þessa timabils var út-
gáfa á fyrstu skáldsögu hans, „The Joke“, í
Prag.