Morgunblaðið - 15.12.1985, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR15. DESEMBER1985
Fyrirboði jóla nútímans, auglýsingaflóðið,
tekur að dynja á fólki í lok nóvember. I
desember eru menn á arki fram og aftur um
bæinn, álútir strita þeir móti köldum vetrar-
vindum með hugann fullan af vangaveltum
um hvort peningarnir nægi til að gefa þessum
þetta og hinum hitt. Auglýsingamyndum
bregður fyrir, skemmtilegir hlutir, gagnlegir
hlutir, glæsilegir hlutir, sumt er hægt að
kaupa út á krítarkort. Ekki má gleyma að-
ventuljósum og krönsum, enskum jólakökum
hráblautum af sherrýi og alls kyns smákök-
um og svo eru það fötin, í einhverju verður
fólk að vera um hátíðina. Tískan í dag er
harður húsbóndi og krefst snöggra umskipta.
í bjarma blikkandi neonljósa sem ná ámóta
vegalengd út í myrkrið og gjallandi hljómar
popptónlistar sem berast út um opnar dyr á
hljómplötuverslun verður sú hugsun áleitin
að ef til vill leitum við lagt yfir skammt,
einfaldleikinn sé á hröðu undanhaldi.
Fyrir hugskotssjónum mínum sé ég hálffúið
prik liggja í umkomuleysi á hlaðinu fyrir
utan eyðilegt prestsetur á eyju vestur á
Breiðafirði. Göt höfðu verið söguð í prikiö
og í sumum þeirra voru enn litlar þverspýtur.
I»að héngu á þessum gráfölu og fúnu spýtum
tætlur af brúnleitu lyngi, sem fyrir óralöngu
hefur borið ber í íslenskum móum undir
hlýrri síðsumarsól.
Ég sá þessar rytjur af heimasmíðuðu jólatré
liggja fyrir utan Klausturhóla í Flatey í fyrra-
vor, hljóðan vitnisburð um jólahald þeirra
sem eitt sinn bjuggu í þessu gamla prests-
húsi, þar sem nú gnauða vindar við holar
gluggatóftir og ryðbrunnar járnplötur.
Voru jólin þeirra mikið frábrugðin okkar
jólum? Og hvernig voru jólin hjá þeim sem
bjuggu á eyjunum þar í kring, t.d. Svefneyj-
um, Hvallátrum og Hergilsey?
TEXTI: GUÐRÚN GUÐLAUGSDÓTTIR
Dagbjört Þórðardóttir 18 ára í vist í Reykjavík.
Jólí Hergilsev
Rætt við Dagbjörtu, dóttur Þórðar Benjamínssonar,
síðasta ábúandans á eynni
í Reykjavík búa nokkur af börn-
um síöasta ábúandans í Hergilsey,
Þórðar Benjamínssonar, sem nú
er nýlega látinn.
„Veturinn í Hergilsey var lang-
ur. Það var lítið ljós í skammdeg-
inu nema olíulampar, rafmagn
kom árið 1937 frá vindrafstöð, til
ljósa, það var geysilega mikill
munur."
Það er Dagbjört Þórðardóttir
hjúkrunarfræðingur, ein dætra
Þórðar Benjamínssonar, sem hefur
orðið. 1 breiðleitu og svipmiklu
andliti hennar fá augun hlýjan
glampa þegar hún rifjar upp löngu
liðin ár er hún var barn við Breiða-
fjörðinn.
„Hergilsey er lítil eyja og í
vondum veðrum gengur sjór yfir
eyjuna og á veturna voru veður oft
slæm. En ég minnist líka góðu
dagana, þegar snjór var yfir öllu
og stillur, þá var fagurt að sjá til
lands. Á slíkum dögum vorum við
systkinin oft að draga hvort annað
á sleða sem pabbi smíðaði. Ég var
þriðja elst í stórum systkinahópi.
Ég var hálfs þriðja árs þegar ég
kom í Hergilsey. Ég fæddist að
Granda í Arnarfirði árið 1921.
Pabbi var ekki vanur eyjabú-
skapnum. Hann fór barn úr Flatey
og ólst upp á Auðshaugi á Hjarðar-
nesi. Eftir að hann giftist móður
minni, Þorbjörgu Sigurðardóttur,
árið 1918, settust þau að í Hvammi
hjá foreldrum hennar um tíma,
þaðan fóru þau til Arnarfjarðar,
en þar fiskaðist illa þau árin og
þá fluttum við út í Hergilsey.
Pabbi fékk ekki ábúð þar fyrsta
árið en fór strax á sjóinn. Við
fengum til að byrja með inni hjá
Árna Einarssyni og Guðbjörgu
Jónsdóttur í Suðurbæ. Þau bjuggu
á móti Snæbimi Kristjánssyni á
Hergilsey. Fljótlega fluttum við í
Neðstabæ en nokkru seinna fluttu
Árni og Guðbjörg í Sauðeyjar og
þá fengum við Suðurbæ til ábúðar.
Þar man ég fyrst eftir mér.
Bær Snæbjarnar var alltaf ka.ll-
aður Efstibær. það var stórt timb-
urhús en fjarskalega kalt á vetr-
um. Hjá okkur í Suðurbæ var
hlýrra enda var bærinn að hluta
til byggður úr torfi oggrjóti.
Við höfðum tvö herbergi uppi
og þrjú herbergi og rúmgott eldhús
niðri. Það var icynt með kolum,
mó ojg öðru-som til féll og seinna
var sett miðstöð í húsið útfrá elda-
vélinni.
í eldhúsinu var miðstöð heimil-
islífsins. Við vorum oft átta til tíu
í heimili, alls urðum við systkinin
sextán, en þau eldri voru farin að
heiman þegar þau yngstu fæddust.
Jólin í Hergilsey voru að ýmsu
leyti töluvert frábrugðin þeim jól-
um sem við þekkjum núna. Viku
fyrir jól fór mamma að baka, hún
bakaði alltaf þrjár sortir af smá-
kökum, jólaköku og kleinur og svo
fjórlaga randatertu. Hún bakaði
ekki laufabrauð en hún bakaði
alltaf hveitikökur steiktar í feiti,
svokallaða parta. Amma mín í
Flatey bakaði hinsvegar alltaf
laufabrauð.
Það va fastur liður að borða
skötu á Þorláksmessu. Venjulega
slátraði pabbi kind daginn fyrir
Þorláksmessu. Á aðfangadag
klukkan þrjú var borðuð kjötsúpa
en haft súkkulaði og kökur um
kvöldið, þegar pabbi var kominn
frá að sinna skepnunum, mamma
búin að mjólka og búið var að lesa
jólaguðspjallið.
Það voru afskaplega litlar jóla-
gjafir. Við fengum alltaf einhver
ný föt, við stelpurnar kjóla eða
svuntur sem mamma hafði saum-
að. Við áttum alitaf góð spariföt
systkinin. Við fengum líka kerti
og saman fengum við oft tvenn
spil. Við reyndum svo að geyma
spilin eins vel og við gátum. Ég
man ekki til að mamma eða pabbi
fengju neinar jólagjafir.
Við máttum ekki spila fyrr en á
jóladag og á annan í jólum. Á jóla-
dag borðuðum við hangikjöt, svo
fórum við, allir krakkarnir í Her-
giisey, í jólaleiki og einhver full-
orðin með. Við vorum, þegar ég
var lítil stelpa eitthvað um tíu
talsins, krakkarnir í eyjunni. Við
fórum í feluleiki og slíkt, þetta
voru innileikir, óskaplega spenn-
andi fannst okkur.
Áramót
Á gamlárskvöld var ailtaf
brenna, þá var brennt drasli sem
borið hafði verið uppá Kríuhól.
Þaðn sást bálið frá öllum bæjun-
um.
Við trúðum á álfa og huldufólk
og það var mikið af slíku í eynni.
Ég sá aldrei neitt en sumir, t.d.
þeir sem smöluðu inn í Hróaldsey,
fundu jafnvel pönnukökulykt við
Grástein, stóran stein sem þar var.
Þessu lík voru jólin og áramótin
á eyjunum í kring, nema í Flatey
þar var meira um að vera. Þar var
svo margt fólk sem heimsótti hvert
annað og svo voru haldnar þar
jólaskemmtanir í skólanum, en við
krakkarnir í Hergilsey fórum aldr-
ei neitt um jólin. Það þótti ekki
gerandi að vera að fara slíkt í
háskammdeginu. Þá voru bátarnir
líka minni en seinna varð.
Ég var ein áramót hjá ömmu
minni í Flatey, Guðríði Sigurðar-
sínum kassa en amma eldaði há-
degismatinn.
Heimasmíðað jólatré
Við höfðum alltaf heimasmíðað
jólatré sem pabbi smíðaði. Þegar
ég var smákrakki sendi frændi
okkar í Reykjavík okkur jólaskraut
til að setja á tréð. Pabbi hugsaði
venjulega fyrir því í síðustu leitum
að koma með lyng og einiberja-
greinar sem hann svo batt á spýtu-
tréð. Okkur systkinunum fannst
þetta voðalega fallegt tré þegar
búið var að skreyta það með mislit-
um kúlum og fuglum og kramar-
húsum. Við bjuggum svo til jóla-
körfur úr mislitu bréfi. Það var
líka til englahár sem sett var á
tréð. Það var passað vel uppá jóla-
skrautið að geyma það, því það
áttum við öll árin í Hergilsey.
Klemmur voru settar á greinar
trésins og kerti í. Svo var kveikt
á kertunum á aðfangadagskvöld,
en bara þá, því eldhættan var svo
mikil.
Við gengum í kringum jólatréð
og það voru sungnir jólasálmarnir.
Heima hjá okkur var ekkert hljóð-
færi en mamma hafði yndi af söng
og söng mikið við vinnuna og við
Fjölskyldan í Vesturbúðum í Flatey í sumar sem leið. Frá vinstri:
Þórður Benjamínsson, Þorbjörg Sigurðardóttir, Valborg Elísabet Þórð-
ardóttir, Björg Þórðardóttir, Dagbjört Þórðardóttir og Vigfús Egilsson.
Ljósm. Benedikt Jónsson
Dagbjört og nokkur af systkinum nennar í
Hergilsey f.v. efri röð: lagbjört, Björg,
Higurður. Næsta röð: Benjamín, 'írla Guð-
rnundsdóttir, .\ri, Vuður ag Sigríður "irefna
fremst
dóttur sem bjó í innsta húsinu á
eyjunni, Einarshusi.
Hún hafði fyrir sið að skammta
sínu heimilisfólki mat í kassa fyrir
jólin, sem það gat svo farið í eftir
vild.
í hverjum kassa var hangikjöt,
lundabaggi, smjör og harðfiskur
(íða Júðuriklingur. Ég fékk einnig
lítinn kassa með mat í þessi ára-
inót og þótti þetta mikið ólíkt því
sem ég var vön að heiman frá mér.
Á kvöldin borðaði svo hver úr
krakkarnir sungum líka.
Mamma var ung stúlka í vist á
Auðshaugi hjá Valborgu Elísabetu
Þorkelsdóttur og Sigurði Pálssyni.
Valborg var glaðlynd og vinsæl
kona, hún samdi vísur og ljóð um
börnin sín og iög við, sem mamma
var seinna að nyngja fyrir okkur
krakkana heima í Hergilsey.
Á Auðshaugi lærði mamma líka
liandavinnu, útsaum og íatasaum.
Mamma saumaði og prjónaði allt
-á sitt heimilisfóil:. M var lieldur