Morgunblaðið - 15.12.1985, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR15. DESEMBER1985
„Færeyskan
á í vök
að verjast“
— segir Jóhan Hendrik Poulsen,
lektor og oröabókarritstjóri við
Foroyamálsdeild Fróðskaparseturs
Foroyja
Samkvæmt heima-
stjórnarlögum er
færeyska viður-
Keifríd sem aðalmál í landinu, en
Færeyingar verða að vera vel að
sér í dönsku, sem er jafngild
færeyskunni í öllum opinberum
málum. Fram til ársins 1938 var
ekki leyfilegt að kenna á fær-
eysku í skólum landsins, þó
nokkrir kennarar kenndu alltaf
á móðurmáli sínu. Þrátt fyrir
þessa stöðugu nálægð dönskunn-
ar var færeyskan alltaf talmál
þjóðarinnar og hélt einkennum
sínum. Þetta má án efa að miklu
leyti þakka því að kvæði og aðrar
þjóðlegar hefðir gengu á milli
kynslóða. En færeyskan á í vök
að verjast og við verðum að vera
á varðbergi." Þetta eru orð Jó-
hans Hendriks Poulsen, lektors
og orðabókarritstjóra við
Faroyamálsdeild Fróðskaparset-
urs Feroya, en hann flutti í síð-
ustu viku tvo fyrirlestra í boði
heimspekideildar Háskóla ís-
lands, Félags íslenskra fræða og
íslenska málfræðifélagsins. Fyr-
irlestrarnir fjölluðu um fær-
eyska málrækt og færeysk
mannanöfn og voru fluttir á ís-
lensku, en Jóhan Hendrik lagði
stund á íslensku við Háskóla
íslands á árunum 1960-1962.
Hann var fenginn til að segja
frá málræktarstarfi í Færeyjum
og stöðu færeyskunnar.
„Við siðaskiptin féll færeyska
niður sem ritmál. Biblían, sálmar
og aðrir trúartextar voru ekki
þýddir yfir á færeysku og smám
saman tóku danskir prestar við
af færeyskum. Brátt voru allir
textar skrifaðir á dönsku, jafnvel
persónuleg sendibréf. Færeying-
ar gátu ekki skrifað sitt eigið
mál. Það er lítið til af ritum frá
því fyrir siðaskipti, en þau sem
til eru sýna að málið var líkt því
máli sem talað var í Noregi og á
íslandi á sama tíma. Frá siða-
skiptum var danska þannig rit-
mál í Færeyjum og það var ekki
fyrr en um 1770 sem maður að
nafni Jens Christian Svabo
(1746-1824) byrjaði að safna
orðum úr færeysku talmáli.
Þetta gerði hann e.t.v. fyrir áhrif
frá Islendingum, sem hann
kynntist í Kaupmannahöfn, og
voru miklir áhugamenn um
verndun tungunnar," segir Jóhan
Hendrik er hann rekur málsög-
una.
„Jens Christian Svabo safnaði
fyrst og fremst kvæðum og orð-
um úr mæltu máli. Hann bjó til
nokkur orðabókarhandrit þar
sem færeysku orðin eru þýdd
yfir á dönsku og latínu, en einnig
er víða vitnað í íslensku. Svabo
trúði því ekki að færeysk tunga
myndi lifa af og skrifaði einhvers
staðar að hún væri gerspillt og
svo menguð að ekki væri hægt
að bjarga henni nema ef leitað
væri til íslenskra handrita til
þess að finna þar það sem tapast
hafði úr orðaforðanum. Þetta
taldi hann samt sem áður vera
óframkvæmanlegt í rauninni, því
fólkið myndi án efa hafna þess-
um orðum. Svabo segir í ritum
sínum að hann hafi unnið þetta
verk til að fólk gæti í framtíðinni
séð hvernig færeysk tunga hefði
verið.
Það var svo hundrað árum
síðar sem Færeyingar gerðu það
sem Svabo hafði fundist óhugs-
andi að hægt yrði að hrinda í
framkvæmd. Þetta byrjaði fyrir
alvöru þegar fyrsta færeyska
blaðið, Foringatíðindi, fór að
koma út árið 1890. Aðstandendur
blaðsins höfðu það að aðalmark-
miði sínu að fá færeyskuna aftur
í kirkju, þing, skóla og í raun
alla staði í þjóðfélaginu."
Færeyskt ritmál búið til
Jóhan Hendrik segir frá því
að í millitíðinni hafi það gerst
að maður að nafni V.U. Hamm-
Jóhan Hendrik Poulsen við Norræna húsið í Reykjavík
ershaimb (1819-1909) hafi búið
til færeyskt ritmál. „Þetta gerði
hann með aðstoð Jóns Sigurðs-
sonar, forseta, en þeir voru þá I
Kaupmannahöfn. Færeyska er
vestur-norrænt mál, náskylt ís-
lensku og nokkrum mállýskum á
vesturströnd Noregs. Þó tals-
verður munur sé á íslensku tal-
máli og færeysku, er það ritmál
sem Hammershaimb á heiðurinn
af nokkuð líkt íslensku ritmáli
og hefur jafnan þótt eðlilegt að
leita orða í íslenskunni, sem og
nýnorsku. Þetta er ein leið til að
þróa nútímafæreysku. Við tökum
þá ekki endilega orð beint úr
íslensku, heldur getur íslenska
orðið hjálpað okkur við að finna
rétta orðið í færeysku. Aðalleiðin
er að sjálfsögðu að búa til nýyrði
úr okkar eigin orðaforða. Forn
orð eru þá oft endurvakin og fá
þá stundum nýja merkingu."
Jóhan Hendrik segir að fær-
eyskan eigi í vanda vegna er-
lendra máláhrifa. Til dæmis séu
ekki allar kennslubækur á fær-
eysku í efri bekkjum grunnskól-
anna. Þar eru notaðar danskar
bækur, en nemendur í færey-
skum skólum læra dönsku frá
þriðja námsári og kunna hana
því vel. „Það hefur alltaf verið
mín skoðun að það sé nauðsyn-
legt fyrir Færeyinga að kunna
dönskuna vel — og það hefur
lengi verið aðaltilgangur fær-
eyskrar málræktar að benda á
mörkin milli dönsku og fær-
Hér eru til fróðleiks nokkur
nýyrði úr færeysku:
Orð mynduö á Orö fengin úr íslensku
færeyskum grunni eða gerö aö ísl. fyrirm.
kollvelting: bylting Tekni :tækni
snyril: gormur umhvervi: umhverfi
mýl: sameind, mólekúl sáttmáli: samningur
flogfar: flugvél fjeimióil: fjölmiöill
flogbóltur: biak legfroöi: lögfræöi
kykna: fruma verkfreöi: verkfraaöi tyrla: þyrla
eysku. Til þess að fólk greini
þarna á milli verður það að
þekkja dönskuna vel.“
„En þessi barátta er ekki auð-
veld. Það er til dæmis lítið gefið
út af færeyskum barna- og ungl-
ingabókum. Þeir fordómar eru
ríkjandi að færeyskar barna- og
unglingabækur séu leiðinlegar.
Erlendar bækur líta betur út og
sömu sögu er að segja um öll
erlendu blöðin með teiknimynda-
sögum og þvíumlíku. Það er ólíku
saman að jafna að koma inn í
færeyska bókabúð eða íslenska.
í Færeyjum eru færeysku bæk-
urnar úti í horni og lítið ber á
þeim á meðan þær erlendu skipa
heiðurssess. Við erum fámenn
þjóð og höfum því miður ekki
efni á að þýða erlendar bók-
menntir í neinum mæli. Það má
því kannski segja að við séum
eins konar þróunarland á þessu
sviði. Það er lán að ekki fór fyrir
færeyskri tungu eins og systur-
tungu hennar á Hjaltlandi, en
hún dó út á 18. öld.“
Danskt efni yfirgnæfandi
í sjónvarpinu
Tvö ár eru frá stofnun sjón-
varps í Færeyjum. „Það hefur
hvorki peninga, getu né mann-
skap til að texta allar myndir
sem eru sendar út. Danskt efni
er þar yfirgnæfandi, eða erlent
efni með dönskum texta. Það
versta við þetta er að fólki finnst
þetta alveg eðlilegt. Við verðum
að herða sóknina á þessu sviði
sem öðrum og halda vel á mál-
um.“
„Annars er óhætt að segja að
mikill þorri manna í Færeyjum
er vakandi fyrir tungunni. Frá
árinu 1969 hef ég verið með hálf-
tíma langan þátt um færeysku i
útvarpinu tvisvar í mánuði og
hef orðið var við mikinn áhuga
meðal fólks. Það er fjöldinn allur
sem svarar fyrirspurnum mínum
og ekki eru þeir færri sem leita
ráða.“
„Okkur sem vinnum að eflingu
færeyskrar tungu hafði lengi
dreymt um fá því framgengt að
sett yrði á laggirnar færeysk
málnefnd. Þetta varð svo að
veruleika á þessu ári þegar stofn-
uð var fimm manna nefnd, sniðin
eftir öðrum málnefndum á Norð-
urlöndum. Tilgangurinn með
nefndinni er að gefa almenningi,
opinberum stofnunum, fjölmiðl-
um og fleirum ráð og upplýsingar
um færeyskt mál. Sem dæmi um
starfsemi málnefndarinnar má
taka fundi sem haldnir eru með
blaðamönnum einu sinni í mán-
uði þar sem rædd eru mál sem
komið hafa upp þann mánuðinn
og tengjast færeyskunni. Mál-
nefndarmenn segja frá þeim vill-
um og ambögum sem þeir hafa
rekist á í blöðunum, en þetta eru
ekki neinar kennslustundir held-
ur vinsamlegar samræður sem
hafa gefist mjög vel. Þarna geta
blaðamennirnir einnig komið
með fyrirspurnir og við kynnt
þeim nýyrði og borið undir þá
ákveðin atriði."
„það er skoðun okkar að það
sé nauðsynlegt að búa til nýyrði
á ákveðnum sviðum, við erum
t.d. nýbúnir að kynna lista með
nýyrðum sem tengjast tölvu-
tækninni. Á þessum vettvangi er
mikið um orð af erlendum upp-
runa, en nýyrðunum hefur verið
vel tekið af flestum. Að sjálf-
sögðu voru menn ekki á einu máli
um þetta fyrst í stað, en svo
hafa þeir sem vinna með tölvur
gert þennan nýja orðaforða að
sínum. Færeyska orðið yfir tölvu
er telda. Það er af sama stofni
og íslenska orðið, en myndað á
annan hátt, sem samræmist
betur færeyskunni. Það er okkar
reynsla að best sé að sá orðunum
smátt og smátt meðal þeirra sem
eiga að nota þau og þá kemur
þetta fljótt,“ segir Jóhan Hend-
rik Poulsen og bætir því við að
lokum að hann sé þrátt fyrir allt
bjartsýnn á að færeyskan muni
lifa allar þrengingar af.
Viðtal:
Elísabet Jónasdóttir
Mynd:
Ragnar Axelsson
Kanaríeyjar -Tenerife—Gran Kanari
Orugg sólskinsparadís í skammdeginu.
Enska ströndin - Ameríska ströndin -
Las Palmas- Puerto de la Cruz
Dagflug báöar leiöir.
Fullkomin þjónusta
Beint leiguflug, verð frá kr. 29.840,- ^enskur^rarstjóri.
Jólaferö 18. des., 22 dagar. 8. janúar 4 vikur á 3 vikna verði.
4. febr. og 26. febr., 22 dagar. Páskaferð 19. mars, 14 dagar.
Þiö veljið um dvöl I íbúöum, án matar, eöa á fjögurra og fimm
stjörnu hótelum meö morgunmat og kvöldmat,
á eftirsóttustu stöðum Kanaríeyja.
Fjölbreyttar skemmti- og skoðunarferðir.
Sjórinn, sólskiniðogskemmtanalíflöeinsog fólk villhafaþaö.
Aðrar ferðir okkar:
Jólaferð: Landið helga, Egyptaland,
London, 18. des. -19 dagar.
Kanaríeyjar, brottför alla þriðjudaga, 2, 3
eða 4 vikur.
Malta, vetrardvöl.
Viku- og helgarferðir til Evrópuborga
FLUDFERDIR
SDLRRFLUC
Vesturgötu 17, simar 10061,15331 og 22100