Morgunblaðið - 15.12.1985, Side 27

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR15. DESEMBER1985
27

verður hvergi að léttfengnum
flottheitum.
Vel væri hægt að telja Þorvald
Skúlason og Jón Stefánsson um
sumt mestu andstæður Kjarvals í
íslenzkri myndlist, þótt báðir þess-
ir málarar byggju yfir ríkulegum
artistiskum kenndum. Menn hríf-
ast gjarnan af artistanum fyrir
það, hve allt er lifandi og létt í
verkum hans, hann höfðar sjaldn-
ast til hyldýpis hugsunarinnar og
þjáningarinnar, þótt verk artist-
ans séu sjaldan yfirborðskennd,
heldur til hins skarpasta ljóss,
lifandi og skáldlegra hugsýna,
innilegs léttleika og djúprar,
fölskvalausrar tilfinningar fyrir
grómögnum lífsins.
Það er mikið atriði á tíma sið-
ferðilegrar upplausnar og lífsleiða
að virkja hrifninguna og gera fólk
móttækilegt fyrir því að geta yfir-
leitt hrifist af nokkru öðru en til-
búinni múgmennsku — niðursoð-
inni andlegri fæðu.
Menn viðhafa gjarnan ýmis
nöfn, er þeir lýsa hinum ýmsu
þáttum í list Kjarvals, t.d. mynd-
skáld yfir myndir, er þeir sjá í
skáldlegt innsæi, mér líkar raunar
ekki þetta orð yfir myndlistar-
mann, en þó er það svo, að það er
einmitt í mörgum slíkum myndum
að artistinn kemur gleggst fram
hjá listamanninum, og það er ein-
mitt það, sem gefur þeim gildi að
mínu mati, en ekki þær skáldlegu
sýnir, sem þar koma fram.
Það er einnig oft, sem þessar
undarlegu verur, sem prýða slikar
myndir, verði til að efla og styrkja
burðargrindina, línurnar í þeim
samtvinnast öðrum þáttum mál-
verksins, en svo kemur einnig
fyrir, að þær virka framandi í
myndheildinni, og þar kemur
gleggst fram hættan, sem fylgir
artistanum, sem sniðgekk Kjarval
ekki frekar en aðra mikla artista.
Öll þau margbrotnu öfl, sem eru
ríkjandi í lífi nútímamannsins, svo
sem rafmagn, útvarpsbylgjur,
stormsveipir í lofti eða titringur,
er fer um gólf og veggi (víbrasjón-
ir), sér hann ekki, en hann veit
um þau og finnur til þeirra. Þetta
eru sem sagt ekki sýnileg, áþreif-
anleg form, en þó fyrirbæri, sem
veita sér í gegnum mannsins æðar.
Málarinn vill, að menn skynji
þetta í verkum sínum, en ekki
einungis húð eða yfirborð hlutar-
ins, sem málverkið er af. Þegar
feldur kattarins er strokinn hægt
og blíðlega, tekur hann að mala —
það er svipað samband við það,
sem innra fyrir býr, hið innra
gangverk, sem málarinn höfðar
til, aðeins mun altækara, leikið á
fleiri strengi tilfinninganna. Svo
sem sagt hefur verið „þá kemur
ljósið innan frá, hver ávöxtur er
lampi, hver fiskur, sem dreginn
er upp úr vatninu, er sjálflýs-
andi...
Fáein strik í artistísku málverki
Kjarvals geta verið töfrum slung-
in, hvort sem í hlut á teikning í
túski með lifandi og næmum blæ-
brigðum milli hins hvíta svarta
eða í litum á lérefti, — tilfinning
málarans er framlenging handar-
innar og höndin framlenging sál-
arinnar. Hin þjálfuðu skynrænu
skilaboð, sem höndin fær og fram-
kvæmir, þegar teiknað er, eru jafn
mikilvæg og það, sem augað nem-
ur. Dregið saman í hnotskurn má
segja, að Kjarval hafi haft býsna
teygjanlega hönd.
A köflum hefur Kjarval þraut-
unnið myndir sínar, smáflötur er
settur við hlið smáflatar, í óendan-
legri mergð, þar til myndheildinni
er náð.
Hér er um að ræða einn merki-
legasta eiginleika listamannsins,
og er við virðum fyrir okkur þessar
myndir, undrumst við, hve töfr-
andi ferskar þær eru þrátt fyrir
alla þessa miklu vinnu, þrautseigju
og bróderí, því svo er sem hann
hafi hrist þær fram úr erminni,
en með þeim fyrirvara, að þetta
er gert með „l’art" — listrænni
skynjan og er einungis í meðfæri
mikils málara, sem er sér þess að
fullu meðvitandi, að gróandinn í
náttúrunni verður að endurspegl-
ast í málverkinu — þessi undar-
lega margslungna kvika í kyrrð
auðnarinnar, í lofti og gróandi
moldarinnar, þrengja sér inn í
innstu afkima skoðandans.
Þegar Kjarval málaði, var hon-
um fátt óviðkomandi — til að finna
til samkenndar og upplifa og þjást
með landinu stóð hann, hvernig
sem viðraði, úti í náttúrunni og
vann samsemd sína með Iandslag-
inu og lífi öllu í olíuborinn dúk
sinn — skorðaði trönur sínar
ámóta fast í jarðveginn og hann
skorðaði landið á léreftið, og landið
og Kjarval urðu eitt. Úr eigindum
himins og jarðar óf hann marg-
slungna þræði, þar fann hann
Kolfinnu sína og gaf okkur öllum
hlutdeild í þeirri miklu ást. Eins
og regnboginn vefur sín himin-
klæði, rauð, blá, gul og græn, óf
Kjarval af palletti sínu glitvefi —
frásögn af einmanleika sínum og
óstýrilátri lífsgleði yfir á striga
sinn.
Kjarval er orðinn hlutur, sem
íslendingar virðast skilja án tafar,
líkt og sumir tónlistarmenn nema
Mozart við fyrstu kynni, en verða
að erfiða til að tileinka sér önnur
tónskáld. Kjarval er hlutur, sem
íslendingar geta ekki komist hjá
að skilja, því að hann hefur verið
alveg rökræn, ósjálfráð tjáning og
lýsing á þeim tíma er hann lifði.
III
Kjarval var sem fyrr segir art-
isti út og í gegn, jafnt í lífi og
starfi, leikari af guðs náð í vett-
vangi dagsins, skrifaði bækur og
orti ljóð, var óborganlegur húmor-
isti til orðs og æðis. Hann var einn
þeirra, sem var gefin sú dýrmæta
náðargáfa að geta æst sig upp líkt
og slangan er æst upp af hendi
töframannsins, og því kom svo
margt óvænt og óborganlegt frá
honum á öllum sviðum. Hann var
oft hugsandi, en aldrei kaldur og
sljór.
Eitt vita fáir og það er, að hann
gat einnig skrifað listrýni, og mun
hafa verið sá fyrsti, er skrifaði í
íslenzkt blað af nokkurri sérfræði-
legri þekkingu og raunsæi.
Kjarval var þá námsmaður í
Kaupmannahöfn og skrifaði grein
um norska listsýningu á Charlott-
enborg og birtist greinin 8. apríl
1916 í Isafold 27. tbl., bls. 2.
Hér opinberar Kjarval ekki ein-
ungis ríka hæfileika til að lifa sig
inn í listaverk annarra, heldur og
einstæða hrifnæmi, glöggskyggni
og ófreska framsýni.
Hið unga og ferska var honum
hugleikið og þau nöfn er hann
nefnir af sextíu og fjórum málur-
um og níu myndhöggvurum lýsa
mikilli skarpskyggni.
Það voru tveir málarar, er
Kjarval hreifst mest af, og tek ég
skrif hans orðrétt upp hér: „Margir
eru þeir fleiri sem ég hef fest
hugann við á mínum mörgu ferð-
um gegnum sýningarsalina — ég
læt nægja að nefna tvo til, sem
hafa dregið mig til sín einna sterk-
ast, enda þótt þeir séu hvor öðrum
ólíkir. Annar er Harald Solberg
(Harald Solberg 1869—1935) fædd-
ur 1869. Málverk hans eru alveg
útaf fyrir sig, og líkjast engu sem
ég áður hefi séð á myndum, hann
málar helgiblæ náttúrunnar með
hrífandi rómantískum einföldum
litum. Það er aðdáun mannssálar-
innar fyrir hinni hátiðlegu alvöru
og kyrrð náttúrunnar, sem hann
hefur málað. Og hann hefir áreið-
anlega hitt naglann á höfuðið.
Maður verður betri við að horfa á
myndir hans, hann er svo þögull
og sterkur, og svo góður — hann
vekur barnið upp í þeirri sál sem
skilur hann — og dregur það mót-
þróalaust til sinnar upprunalegu
móður, náttúrunnar, úti í hinni
djúpu hlustandi einveru. Maður
man allt í einu eftir hátíðisdögun-
um heima á Fróni, og sérstaklega
Nýjársmorgni með léttu frosti í
hálfbirtingunni þegar tunglið er
að hverfa bak við heimafjallið.
Hann Solberg er einstakur sem
málari, næstum merkilegt að ís-
land skuli ekki eiga marga alveg
eins og hann. Hinn, sá einasti sem
ég hefi tíma til að segja svolítið
um, er Munch — Edvard Munch,
hinn norski málarajötunn, og það
er engin furða þó að Norðmenn
standi framarlega í listum á
heimsmarkaðinum í augnablikinu,
: þar sem þeir hafa slikan mann' í
viðbót við sína eldri listkrafta. Ég
ætla mér ekki að fara að lýsa neinu
af Munchs listaverkum, heldur
aðeins virðingarfyllst dáðst að
honum. Hann getur skapað svo
1 mörg stór verk enn, með sinni
víðtæku þekkingu á listinni, og
hann hefur háð svo mörg stríðin
í sínum innra manni, og unnið
sigur ofan á sigur — sem glöggt
má sjá á verkum hans — að hann
hefir alla þá möguleika sem lista-
maður getur átt til að skapa eitt
verkið öðru sterkara og fegurra.
Og það er þess vegna að maður
trúir hinni svokölluðu yngri lista-
. stefnu — eftir að hafa séð Munch
: — svo einfaldan í sinni meistara-
legu fjölbreytni (variation). Og
maður byrjar að trúa því, að fram-
tíðin eigi í skauti sinu óunnin lönd,
sem listin ein getur unnið og að
mögulegt sé að skapa jafn göfuga
og góða list í framtíðinni sem nú-
tíðarfyrirmyndina. Hellas forn-
'menjar (antiken) og þá seinni
guðsandabarna, Rafaello,
Rembrandt og Murillo. En á öðru
sviði í annarri frígerðri mynd, þar
sem samlífið milli þjóðar og lista-
manns er betur vakandi en nokkru
sinni áður, þar sem þjóðirnar finna
vakandi en ekki í draumamóki,
lífsþrótt sinn, og margfalda sköp-
unarþrá, sem er listarinnar innsta
eðli.
IV
Ungur maður, sem tjáir sig af
slíkri innsýni og fölskvalausri,
upphafinni hrifningu, hlaut að
verða að málara og það af hárri
gráðu, — stíllinn í greininni
minnir stundum á Jónas Hall-
grímsson.
Einhvern veginn dettur mér í
hug kafli úr Grasaferð Jónasar,
sem gæti lýst í fáum orðum heilli
sýningu Kjarvals og raunar öllum
lífsferli hans:
„Veðrið var blítt og hreint, en
ekki sá til sólar, því skýjadrög
voru um himininn, og hrannaði
austurloptið. Það var eins og sveit-
in hefði sniðið sér stakk eptir
veðrinu: allt var svo kyrrt og blítt
yfir að líta, túnin græn og glóuðu
í fíflum og sóleyjum; engjarnar
líka grænar, en þó nokkuð ljós-
bleikari, og sumstaðar hvítir fífu-
blettir, táhreinir, eins og nýfallinn
snjór. Búsmalinn dreifði sér um
haga og hlíðar, og ekkert var að
heyra, nema einstaka lækjarbunu
og árniðinn í dalnum, eða þá
stundum fugla, sem flugu kvak-
andi i loptinu, ellegar sátu á ein-
hverri hæð og sungu sjer til gam-
ans í morgunkyrrðinni. Lengra í
burtu var að sjá fagurblá fjöll með
sólskins-blettum, og þar breiddi
nokkurskonar gleðiblær yfir allt
hitt, eins og þegar vonin skín yfir
rósama lífstund góðs manns" ...
Póst- og síma-
málastofnun:
18 ný frí-
merki á
næsta ári
TEKIN hefur verið ákvörðun um
eftirtaldar frímerkjaútgáfur á næsta
ári:
1. Frímerki með íslenskum fuglum
samtals fjögur verðgildi, 6 kr.
Maríuerla, 10 kr. Grafönd, 12
kr. Smyrill og Álka 50 kr. Út-
gáfudagur 19. mars 1986.
2. Evrópufrímerki í tveimur verð-
gildum 10 kr. og 12 kr. Þau eru
að þessu sinni helguð umhverf-
isvernd og er myndefni íslensku
Evrópufrímerkjanna sótt í
þjóðgarðana að Skaftá og Jök-
ulsárgljúfrum. Útgáfudagur er
5. maí 1986.
3. Norðurlandafrímerki í tveimur
verðgildum 10 kr. og 12 kr. og
er sameiginlegt myndefni
þeirra að þessu sinni tengt vina-
bæjahreyfingunni. Myndefni
íslensku Norðurlandafrímerkj-
anna verður frá Seyðisfirði og
Stykkishólmi. Útgáfudagur 27.
maí 1986.
4. Frímerki í tilefni aldarafmælis
Landsbanka íslands i tveimur
verðgildum 13 kr. og 500 kr.
Útgáfudagur 2. julí 1986.
5. Fjögur frímerki í tilefni tveggja
alda afmælis Reykjavíkur. Út-
gáfudagur 18. ágúst 1986.
6. Tvö frímerki í tilefni af því að
80 ár verða liðin frá því síminn
kom til landsins og að símakerfi
landsins verður allt orðið sjalf-
virkt. Útgáfudagur 29. septem-
ber 1986.
7. Smáörk (blokk) á Degi frímerk-
isins, 9. október 1986.
8. Jólafrímerki í tveimur verðgild-
um. Þau teiknar að þessu sinni
Björg Þorsteinsdóttir. Útgáfu-
dagur 13. nóvember 1986.
FrétUtilkynniug.
HÁR- OG SNYRTISTOFAN
BjóÖum uppá alla hársnyrtingu
fyrir dömur, herra og börn.
Kwik-slim-fótaaögeröir,
andlitsböö og snyrtingar.
Nýbýlavegi 14, Kópavogi,
sími 46633.
Opnunartímar:
mánudaga—miövikud. 9—18,
fimmtudaga 9—20,
föstudaga9—19,
laugardaga 10—4.
Hver kýs ekki
„Gott útlit“
ÞÓRDÍS, ÞORGERÐUR OG DAGBJÖRT