Morgunblaðið - 23.03.1986, Side 56

Af dönsku skáldkonunni
KAREN BLIXEN
Hún var skírð Karen
Christantze, fjöl-
skyldan kallaði hana
Tanne, fyrsta skálda-
nafn hennar var
Osceola, Afríkubúar
kölluðu hana ísak (sá
sem hlær), í augum
einkaritara síns var hún stríðshrossið
Khamar, bókmenntafólk þekkti hana undir
nöfnum eins og Pellegrina, Amiane eða
Scheherazade, en á grafreit hennar stend-
ur Karen Blixen. Flestum nægir aðeins eitt
nafn, en skáldkonan, barónessan og
bóndakonan Karen bar öll þessi með tign.
Nafn Karenar Blixen hefur legið í láginni
síðustu árin, eöa frá því hún lést í hárri
elli 1962, en það hefur verið á hvers manns
vörum útí heimi síðan um áramót. Þá va:
tekin til sýninga kvikmyndin »Out of
Africa", sem fjallar um Karen Blixen og
dvöl hennar í Afríku, líf hennar með Bror
og stutt en ógleymanleg kynni af breska
sjarmörnum Denys Finch-Hatton. Myndin
varfrumsýnd í Laugarásbíói i gær.
I.
og lífi hennar með Denys Finch-Hatton í Afríku
sem nú hefm- verið kvikmyndað með Meryl Streep
og Robert Redford
Karan Blixan alna og Afrfkubúar
þakkrtu hana.
Karan Bllxan á afri árum.
Karen Blixen var tíu ára þegar faðir
hennar Wilhelm fyrirfór sér árið 1895.
Wilhelm hafði sagt Karen frá reynslu sinni
í herleiðöngrum og frásagnir hans örvuðu
hugmyndaflug dótturinnar. Sögur af fólki
og villtum dýrum í fjarlægum löndum heill-
uðu hana. Hún las bækur um indíána sem
faðir hennar mælti meö og löngu síðar
þegar hún settist að í Kenýa var hún stolt
* yfir því að finna til sömu samkenndar meö
Afríkubúum og faðir hennar hafði með
rauðskinnum.
Dauði Wilhelms hafði mikil áhrif á næst-
elstu dóttur hans, Karen, en móðir hennar,
Ingeborg, hélt búinu saman og andaðist í
hárri elli 1939. Karen sleit barnsskónum á
fjölskyldubýlinu Rungstedslundi á Norður-
Sjálandi. Ingeborg sá sjálf um menntun
barna sinna, en fyrstu skrefin utan heimilis-
ins tók Karen á leið til prestsins þegar leið
aðfermingu.
Bróðir hennar, Tómas, segir í bók sinni
„Tanne" að þegar á sjöunda ári hafi hugur
Karenar hneigst að skáldskap. Hún sagði
systkinum sínum ævintýri og sögur sem
hún ýmist las í bókum eða bjó til sjálf.
Hugur hennar hneigðist síðan að málaralist
og framundir tvítugt dreymdi hana um að
vera listmálari.
En allt er í heiminum hverfult. Eldheitir
fyrirlestrar Georges Brandes um Nietzsche
bárust Karen til eyrna og segir hún í bréfi
að Brandes hafi beint huga sínum aftur
að skáldskap. Hún byrjaði að lesa verk
eftir Shakespeare, Shelley og Heine.
Heimspeki Nietzsches endurómar í
verkum Karenar. Hún var uppreisnarmað-
urinn í fjölskyldunni. Hún hataðist við lífs-
skoðanir móður sinnar og yfirgangssömu
móðursystur sinnar Bess, sem sögðu að
fólk, sér í lagi konur, ættu ekki aö berast
á. Karen og Bess deildu ákaft í bréfum og
samtölum þartil sú síðarnefnda lést.
Karen kynntist Brandes meðan hún nam
við Konunglegu akademíuna. Hún sendi
t honum blóm þegar hann lá á sjúkrahúsi
og hann þakkaði fyrir sig með því að sækja
hana heim á býlið, en fjölskyldumeðlimir
tóku heimsóknina óstinnt upp, því Brandes
var flagari í þeirra augum. Reiði fjölskyld-
unnar sem og áhugaleysi fyrir sögum
hennar gerði Karen enn sterkari, ákveðnari
og þrjóskari.
Rétt rúmlega tvítug lenti Karen í fyrstu
ástarsorg sinni. Hún varð yfir sig hrifin af
Hans von Blixen-Finecke, fjarskyldum
ættingja sem bjó ríkmannlega í Svíþjóð.
En ást hennar var ekki endurgoldin og
vonbrigðin settu mót sitt á persónuleika
Karenar, að sögn Judith Thurman ævisögu-
ritara hennar. Akaflega niðurdregin ferðað-
ist hún með elstu systur sinni Eu til Frakk-
lands. En þegar hún sneri heim lét hún
uppi að hún hygðist giftast Bror, bróður
Hans. Fátt er vitað um fyrstu kynni þeirra
og fréttin um fyrirhugaða giftingu kom eins
og köld gusa framan í fjölskylduna. Móðir
Karenar og aðrir ættingjar voru mjög á
móti þessum ráðahag, töldu hann glap-
ræöi. Ingeborg og Bess litu á Bror sem
raupsaman, kærulausan en um fram allt
drykkfelldan iðjuleysingja. Síðar kom á
daginn að systurnar höföu sitthvað til síns
máls.
Það var sem sagt andúö fjölskyldunnar
sem vakti upp hugmyndir hjá Bror og Karen
um að flytjast burt frá Danmörku, helst í
aöra heimsálfu. Um þetta leyti kom frændi
Brors, Mogens Frijs greifi, úr löngum leið-
angri frá Austur-Afríku. Hann lýsti landinu
sem paradís á jörðu. Bror hugsaði sig ekki
tvisvar um. Hann lagði þegar af stað til
Afríku í þeim tilgangi að líta á aðstæður.
Svo vel leist honum á að hann keypti ekki
aðeins býli heldur stóra jörð. Á meðan bjó
Karen, eða Tanne eins og allir kölluðu
hana, sig undir giftinguna og fyrirhugaða
dvöl í framandi landi.
n.
„Ég átti jörð í Afríku við rætur Ngong-
fjallsins. Sjálfur miðbaugur jarðar lá um
hálendið tuttugu og fimm mílum norðar.
En land mitt var tvö þúsund metra yfir sjó.
Um miðjan daginn virtist reyndar stundum,
eins og maður hefði lyfzt hátt upp og
nærri sólu, en síðdegis og að kvöldinu var
heiðskírt og svalt, og næturnar voru kald-
ar.“ Þannig hefst frægasta bók Karenar
Blixen, „Jörð í Afríku“; bókin sem hún
skrifaði að dvöl sinni í Afríku lokinni.
Karen og Bror komu til Kenýa í janúar
1914. Þau giftu sig á öðrum degi. Englend-
ingar höfðu hreiðrað um sig á þessu land-
svæði. Þeir voru lítt hrifnir af Karen, töldu
hana útsendara Þjóðverja. Karen og Bror
byrjuðu að rækta kaffibaunir. Bror kunni
ekkert til verka, en Karen var útsjónarsöm
og stjórnaði býlinu.
Þegar ár var liðiö af dvöl þeirra í Afríku
tók að hrikta í stoðum hjónabandsins.
Karen komst að því að Bror gerði sér
dælt við innbornar konur. Hún veiktist
alvarlega um þetta leyti — löngu síðar
upplýsti læknir hennar að hún hafi sýkst
af sárasótt. Hans, bróðir Brors, sem
Karen hafði orðið hrifin af nokkrum árum
áður, fórst í flugslysi, kaffiræktin gekk illa
og Karen fékk fregnir af Tómasi bróður
sínum sem gekk í herinn og Eu systur sinni
sem átti von á fyrsta barni sínu; sjálf var
Karen óbyrja.
III.
Fjórða árið í Afríku markaði einhver
mikilvægustu tímamót í lífi Karenar Blixen;
hún kynntist Denys Finch-Hatton. Þau
hittust fyrst vorið 1918, en fátt er vitað
um fyrstu kynni þeirra. Bror drakk ósleiti-
lega, hann safnaöi skuldum, hélt partí vítt
og breitt um Nairobi og lét sig hverfa þegar
kom að skuldadögum. Karen var því alls
ekki óviðbúin nýjum ævintýrum utan hins
heilaga hjónabands.
Errol Trzebinski, ævisöguritari Denys
Finch-Hattons, leiðir að því getum að
Karen hafi þurft á sterkum, gáfuðum,
hugdjörfum og ekki síst ábyrgum karlmanni
að halda. Denys var allt þetta, nema hvað
hann taldi sig engum skuldbundinn.
Denys var af göfugum ættum. Faðir
hans var jarl af Nottingham, móðir hans
dóttir aðmíráls í breska sjóhernum. Denys
þyrsti í nýja lífsreynslu, hann gafst snemma
upp á iðjuleysinu heima fyrir, hann hataðist
við hermennskuna sem einkenndi þjóð
hans; allt þetta minnti Karen á föður sinn.
Denys kom fyrst til Afríku árið 1911, eða
þremur árum á undan Karen, og kom á fót
allra handa viðskiptasamböndum. Feröa-
lög, sem viðskipti hans kröfðust, voru
honum mjög að skapi.
Denys var Karen svo mikilvægur að hún
minnist varla á hann í bókum sínum, nema
þá á dulbúinn hátt. Aðeins tveir kaflar eru
helgaðir honum í frægustu bók hennar,
Jörð í Afríku. Hún talaði aldrei um fyrstu
kynni þeirra, en þó sögðu kunningjar þeirra
að þau hljóti að hafa gerst elskhugar innan
nokkurra mánaða. Karen var skáld í eðli
sínu og vissi að aðalatriðið má aldrei segja
með oröum; með þögninni tryggði hún
óendanleikann í skáldskap sínum.
Karen tók hjónaband sitt alvarlega enda
átti trúin sterk ítök í henni. En framkoma
Brors gekk fram af henni og ekki síður
nágrönnunum og ættingjum, sem Karen
reyndi þó að leyna sannleikanum af megni.
Karen fannst Bror niðurlægja sig og þegar
blóð veiöimannsins kom uppí henni lét hún
ekki kostagrip eins og Denys sleppa sér úr
greipum.
„Denys átti hvergi athvarf í Afríku nema
hjá okkur," segir hún í „Jörð í Afríku".
Hann bjó hjá henni milli veiðileiðangra og
viðskiptaerinda. „Þegar hann kom úr ferð-
um sínum, laukst staðurinn upp, hann
talaði eins og kaffiekran talar, þegar hún
blómgast í fyrstu regnskúrunum, rennvot,
angandi eins og krítarský."
Bror var enginn bjáni og hræsnari var
hann ekki. Hann vissi að Denys hélt við
Karen og var stoltur af. Þegar hann og
Denys, en þeir urðu hinir mestu mátar,
hittu fólk á förnum vegi, sagði Bror jafnan:
„Sælt veri fólkið, þetta er Denys Finch
Hatton, vinur minn og elshugi konu
minnar."
Denys var gæddur eiginleika sem var
ómetanlegur fyrir Karen; hann kunni að
hlusta á sögu. Denys var eini vinurinn
hennar í allri Afríku sem hvatti hana til að
skrifa. Hann var vel að sér í nýjustu straum-
um skáldskapar og listum almennt, hann
kenndi Karen latínu og að lesa biblíuna,
sem Denys leit meir á sem bókmenntalegt
afrek en trúarlegt, og grísku skáldin. Denys
var einnig músíkmaður, hann spilaði fyrir
hana verk eftir Stravinski, gaf henni
grammófón og plötur, sem varð Karen
uppspretta ununar og dásemda. „Hann
kom með nýja tegund lífs á staðinn," skrif-
aði Karen löngu síðar.
Hún skrifaði: „Fyrir atbeina Denys varð
ég aðnjótandi hinnar mestu og sérkenni-
legustu gleði, sem mér hlotnaðist þar
suður frá, óg flaug með honum yfir Afríku.
Þarna, þar sem eru fáir eða engir vegir,
og þar sem hægt er að lenda hvar sem
maður vill á sléttunni, verður flugið lifandi
og mikilvægur þáttur í lífinu, það upplýkur
heilum heimi. Denys hafði tekið Mölfluguna
með sér frá Englandi, hún gat lent á landi
mínu fárra mínútna leið frá húsinu og við
flugum nærri því daglega."
En hversu sem Karen dáði Denys var
ýmislegt í fari hans sem var henni ekki að
skapi. Var Denys maðurinn sem hún þarfn-
aðist, þegar öllu var á botninn hvolft? Því
hirðingjablóð rann í æðum hans, hann
ætlaði sér aldrei að kvænast, allt sem
skipti hann máli var olnbogarými til að
gera það sem hugurinn girntist. Afríka
heillaði hann, dró hann frá þægindum fjöl-
skyldunnar, hræsni og eilífðarstífni aðals-
ins sem hann hafði ímugust á. Denys leit
nefnilega á hjónabandið sem rammbyggt
búr, búr sem hann óttaðist alla sína tíö.
Denys var byggður sterkum vængjum,
vængjum sem báru hann milli bæja, landa,
álfa. Hann stóðst aldrei freistinguna að
bjóða birginn mestu hættum lífsins. Hann
flaug í vél sinni þótt öll skynsemi mælti
því gegn, hann nálgaðist fíla, gíraffa og Ijón
vopnaður einum riffli, og sneri heim bros-
mildur og hreifur. Þeir sem þekktu hann
best og unnu honum mest létu sér ekki
til hugar koma að setja honum skorður;
vissu af reynslu að slíkt var ekki mögulegt.
IV.
Karen var sífellt að veikjast af hinum og
þessum sjúkdómum alla sína hérvistar-
daga og var hún þá sond heim til Dan-
merkur en sneri aftur jafnharðan, áköf í
að rækta garðinn sinn. Bror virtist hafa
gleymt henni og skyldum sínum sem eigin-
maður. Fjölskyldan krafðist þess að Karen
rifti hjónabandssamningnum. Á þessum
árum var flókið mál að ganga gegnum
skilnað, kirkjan ríghélt munstrinu saman,
en þeim tókst loks aö fá skilnað árið 1925.
Ea, elsta systir hennar, lést eftir barnsburð
árið 1922, Karen og Tómas, sem dvaldi á
búgarðinum annað veifið, deildu um við trú-
mál (Karen var í nöp við Darwin meðal ann-
arra), stjórnmál (Karen sakaði Tómas um
að vera bolsévikka) og margt fleira. Karen