Morgunblaðið - 17.08.1986, Page 23

Morgunblaðið - 17.08.1986, Page 23
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 1986 23 Við sögu Reykjavíkur áður en staðurinn hlaut kaup- staðarréttindi verður að sjálfsögðu ekki skilið án þess að nefna þátt Skúla Magnússonar. Bygging verksmiðjuhúsanna við Aðalstræti hófst 1752 og var það upphafið að þeirri Reykjavík sem við þekkjum í dag. í „inn- réttingunum" skyldi einkum unnið að ullarvinnslu. Starfsemin gekk sæmilega í fyrstu, en svo fór eftir tiltölulegan skamman tíma, að hún fór út um þúfur og lágu til þess margar orsakir. Skúli fógeti beitti sér einnig fyrir skipu- legum útgerðarrekstri á íslandi og hófst hann einnig 1752. Um var að ræða félagsút- gerð og stóð hún í a.m.k. 12 sumur, en lagðist svo af. Áður höfðu menn eingöngu sótt sjóinn á opnum bátum og varð svo aft- ur eftir að tilraun Skúla fór út um þúfur og leið um öld þar til þilfarsskipaútgerð hófst að nýju frá Reykjavík. Þegar staðsetning „innréttinganna" var ráðin var Reykjavík tekin fram yfir Hafnar- fjörð, sem tillögur höfðu áður hljóðað um. Eflaust hafa hagkvæmnissjónarmið ráðið, góð skilyrði frá náttúrunnar hendi og rót- gróinn verslunarstaður í hlaðvarpanum. Sennilega hefur það einnig ráðið einhveiju, að jörðin Reykjavík var þá orðin konungs- eign. Þótt „innréttingar" Skúla Magnússonar yrðu ekki langlífar höfðu þær þó miklar afleiðingar. Fram til þessa höfðu engir bæir og varla þorp, sem heitið getur, mynd- ast á Islandi, gagnstætt því sem var í nágrannalöndunum. Með stofnun „innrétt- inganna" myndaðist í Reykjavík fyrsti bærinn á landinu, að vísu fámennur og eflaust ósjálegur, en með það vaxtarmegn, að á fáum áratugum gerðist hann algjör miðstöð andlegs og veraldlegs valds á landinu. Reynslan af einokunarversluninni, og það ólag sem á henni var, hefur eflaust verið kveikjan að því, að settar voru fram ákveðn- ar hugmyndir um stofnun kaupstaða á íslandi. Meðal hugmynda sem þá komu fram — en áður en „innréttingarnar" voru stofn- aðar, var að setja á stofn 5 kaupstaði á íslandi, en aðrir verslunarstaðir yrðu lagðir niður. 5 kaupstaði á íslandi, en aðrir verslun- arstaðir yrðu lagðir niður. Stjómin ætti að sjá um byggingu á allt að 10 húsum í hverj- um kaupstaðanna og þangað skyldu helstu embættismenn flytja. Með þessu ætti að hefjast blómleg útgerð og verksmiðjur að rísa og ekki myndi skorta mannafla, því að ijöldi fólks í sveitum væri meira eða minna iðjulaus. Eftir þessum hugmyndum áttu kaupstaðimir að vera Hafnarfjörður, sem best væri til þess fallinn að verða höfuðstað- ur, Grundarfjörður, Akureyri, ísafjörður og Reyðarfjörður. Leggja átti niður verslun t.d. á Eyrarbakka, í Keflavík, Grindavík og Hólminum í Reykjavík, en þar mátti þó hafa vörugeymsluhús ef nauðsyn krefði. „Þar fornar súlur flutu á land/ við fjarðarsund og eyjaband,/ þeir reistu Reykjavík." Einar Benediktsson (Reykjavík þjóðminning- ardaginn 1897). Ef þessar hugmyndir hefðu náð fram að ganga byggjum við væntanlega í dag á Stór-Hafnarfjarðarsvæðinu. Með konungsúrskurði 18. ágúst 1786 voru gerðar miklar breytingar á stjórnar- fari á íslandi. Úrskurðarins hefur einkum verið minnst fyrir það, að einokunarverslun- in var afnumin og verslunin gefín fijáls öllum þegnum Danakonungs. En úrskurður- inn fjallaði um margt fleira, er að efnahags- málum sneri og var í raun stórhuga áætlun um viðreisn efnahags- og atvinnulífs á ís- landi. Hann var í samræmi við nýja stjórnar- stefnu í Danmörku, þar sem horfið var frá „merkantílismanum" eða kaupskaparstefnu, en markaðsbúskapur tekinn upp í staðinn. Eitt af því, sem tilskipunin kvað á um er stofnun 6 kaupstaða á íslandi og var til- gangur þess ákvæðis að efla handverk, verslun og sjávarútveg og laða að erlenda menn, sem fært gætu nýja tækniþekkingu inn í landið. Þessir kaupstaðir voru Reykjavík, Grundarfjörður, ísafjörður, Ak: ureyri, Eskifjörður og Vestmannaeyjar. í konunglegri tilskipun um „fríheit kaupstað- anna“, sem gefin var út 17. nóvember 1786 var nánar kveðið á um réttarstöðu kaupstað- anna og íbúa þeirra. Er þar m.a. getið um trúfrelsi allra kristinna borgara, rétt til þess að fá ókeypis húslóðir, skattfríðindi o.fl., sem allt var gert til að laða fólk að kaupstöð- unum. Stofnun kaupstaða hafði gefíst vel í hinu dansk-norska ríki, en skömmu eftir stofnun íslensku kaupstaðanna dróst ríkið inn í Napóleónsstytjaldarinnar og lenti Frakk- lands megin í þeim átökum. Settu Bretar þá hafnbann á danskar og norskar hafnir og spruttu af því miklir erfíðleikar, sem komu í veg fyrir vöxt íslensku kaupstað- anna. Á þeim tíma eða 1808 kom hingað breskur sjóræningi að nafni Gilpin, sem rændi hér ríkiskassanum, Jarðarbókarsjóðn- um svonefnda, en í honum voru þá 37.000 ríkisdalir. Ári síðar kom svo hingað Jörgen Jörgensen, danskur sævíkingur í þjónustu Englendinga, eins og frægt er orðið. Það varð úr, að kaupstaðarréttindi annarra staða en Reykjavíkur voru felld niður árið 1836, enda höfðu vonir um vöxt þeirra brugðist. Þegar Reykjavík fékk kaupstaðarréttindi voru íbúar taldir 167. Kaupstaðarlóð Reykjavíkur var upphaflega aðeins núver- andi miðbær, Kvosin í þrengri merkingu — þ.e. frá Tjörn niður að sjó. Að vestan náði lóðin nokkuð upp í brekkuna vestan Aðal- strætis — þar sem nú stendur Gijótaþorp — og að austan takmarkaðist lóðin af Lækn- um. Hafa ber í huga, að Tjörnin náði þá lengra til norðurs en nú er og sjávarfjara var þar sem nú er Hafnarstræti.' Land Reykjavíkur var því ekki stórt í upphafi, en hefur síðan verið stækkað í nokkrum áföngum. Enn eru þó í gildi lög frá 1903, sem takmarka austurmörk kaupstaðarlóðar- innar við Rauðarárstíg og er því verslun austan Rauðarárstígs ólögleg. aupstaðarréttindunum fylgdi ekki sjálfsstjórn, en þess var getið í tilskipun- inni frá 17. nóvember 1786, að Reykvíkingar skyldu fá „eigin staðaryfirvöld" þeg- ar þörf krefði. Árið 1803 varð Reykjavík sérstakt lögsagnarumdæmi og árið 1806 var 25 ára gamall danskur lögfræðingur, Rasmus Frydendberg að nafni, skipaður bæjarfógeti í Reykjavík og jafnframt land- fógeti. Bæjarfógetinn var jafnframt fram- kvæmdastjóri kaupstaðarins. Skömmu eftir að hann tók til starfa var haldinn fyrsti almenni borgarafundurinn í Reykjavík, en á slíkum fundum voru síðan kjörnir menn í trúnaðarstöður í kaupstaðnum og rædd ýmis hagsmunamál bæjarins. Ekki var þó nein regla á þessu fundarhaldi, heldur voru fundir haldnir eftir því sem tilefni gafst. Um áramótin 1821—1822 gerðist það þó, að haldinn var borgarafundur um fjárstjórn bæjarfógeta og hinn 3. janúar 1822 var samþykkt sú tillaga bæjarfógeta, að kosnir yrðu 2 svonefndir „matsborgarar", sem jafna skyldu gjöldum á bæjarmenn svo og sérstakur „bæjargjaldkeri“. Árið 1828 eru kosnir svonefndir „kjör- borgarar" í Reykjavík, sem vera skyldu bæjarfógeta til ráðuneytis um bæjarmál og árið eftir voru þeim falin störf matsborg- aranna. * Þessi skipan hélst til ársins 1836, en þá var komið á fót sérstakri bæjarstjóm í Reykjavík. Það var gert hinn 4. nóvember þegar Krieger stiftamtmaður gaf út „erind- isbréf fyrir bæjarfulltrúana í Reykjavík". Skv. því skyldu þeir vera fjórir, en auk þeirra átti bæjarfógeti sæti í bæjarstjórn- inni. Þrír bæjarfulltrúanna voru kjörnir úr hópi borgaranna og af þeim, en það voru einkum iðnaðar- og verslunarmenn. Einn bæjarfulltrúi var kjörinn úr hópi tómt- húsmanna og af þeim. Á þessu ári höldum við því bæði upp á 200 ára afmæli kaupstaðarréttinda og 150 ára afmæli sveitarstjórnar í Reykjavík. Völd bæjarstjómar voru í fyrstu harla litil, en við þau var aukið smám saman. Árið 1846 var bæjarfulltrúum fjöigað í sex og með hinni almennu sveitarstjómartilskip- un 4. maí 1872, þegar sjálfsstjóm sveitarfé- laga var endurreist hér á landi, fékk bæjarstjómin vemlega aukið vald til ákvörð- unar um málefni kaupstaðarins. Bæjarstjórnin hófst þá handa um ýmiss konar framfarir í bænum, enda fór nú alda framfara um landið og til Reykjavíkur bár- ust nýir straumar í menningar- og atvinnu- málum. Nú fóru að tíðkast bæjarstjórnarkosning- ar í þeirri mynd, sem við þekkjum og árið 1908 var bæjarfulltrúum fjölgað í 15. Ekki var, fremur en síðar, skortur á frambjóðend- um, en fram komu 18 listar. Tíu listanna hlutu að vísu engan mann kjörinn, en sá listi, sem hlaut flesta kjöma eða 4 var sér- stakur kvennalisti, en þá fengu konur einnig kosningarétt til sveitarstjórna. Kvennalisti á kvennaáratug var því ekki nýtt fyrirbæri. Heimastjórn, upphaf togaraútgerðar, hafnargerð og stórfelldir flutningar lands- manna frá stijálbýli til þéttbýlis ollu síðan aldahvörfum í þróun Reykjavíkur. Bæjarfógetinn lét af framkvæmdastjóm kaupstaðarins árið 1908 og var þá stofnað embætti borgarstjóra. Fyrsti borgarstjóri Reykjavíkur var Páll Einarsson áður sýslu- maður, sem gegndi starfinu til 1914. Þá tók við Knud Ziemsen verkfræðingur og var hann borgarstjóri til ársloka 1932. Þá tók við starfinu Jón Þorláksson verkfræðingur og áður forsætisráðherra, en hans naut við í skamman tíma því hann lést árið 1935. Pétur Halldórsson bóksali var síðan borgar- stjóri til 1940. Þá varð borgarstjóri Bjarni Benediktsson lagaprófessor, en eftir að hann tók við ráðherraembætti í ríkisstjórn 1947 hafa eftirtaldir menn verið borgarstjórar í Reykjavík: Gunnar Thoroddsen 1947—1959, Auður Auðuns í eitt ár ásamt Geir Hall- grímssyni sem var borgarstjóri 1959—1972, Birgir ísl. Gunnarsson 1972—1978, Egill Skúli Ingibergsson 1978—1982 og Davíð Oddsson frá 1982. Alls em þetta 11 einstakl- ingar, þar af hafa 7 haft lögfræðimenntun, 3 vom verkfræðingar og 1 var bóksali að atvinnu. Lengra ætla ég ekki að rekja sögu Reykjavíkur, hvorki um atvinnumál, stækk- un lögsagnammdæmisins sem í upphafí hefur sennilega verið um 5—6 ha en er nú talið um 11.400 ha, eða þróun í stjóm borg- armála. Eins og ég nefndi áður vom íbúar 167 fyrir 200 ámm. Hinn 18. ágúst 1886 var minnst 100 ára afmælis Reykjavíkur. Einn ræðumanna þótti þá bjartsýnn úr hófi, þegar hann lét þau orð falla, að eftir 100 ár yrðu íbúar Reykjavíkur sennilega ekki færri en 10.000. Nú em hér um 90.000 íbúar og ræðumaðurinn reyndist því svart- sýnn í meira lagi. Ég ætla ekki að reyna að spá um íbúafjölda Reykjavíkur eftir eina öld. Góðir fundarmenn. Ég hef i þessum samtíningi stuðst við og endursagt ýmsar heimildir og eflaust mörgu sleppt, sem vert hefði verið að nefna — en viljandi reynt einnig að vera ekki of nákvæmur, því hvomgt vil ég, þreyta áheyr- endur um of eða gefa villandi í skyn, að ég viti meira um málefnið en raun er. Sjálf- ur hafði ég gaman af því að rifja söguna dálítið upp.“

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.