Morgunblaðið - 31.08.1986, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 1986
Frá heræfingum Atlantshafsbandalagsins í Norður-Noregi.
Hlutverk Kanadamanna
í vörnum norðursvæða
Atlantshafsbandalagsíns
KANADÍSKAR hersveitir taka þátt í æfingum herja Atlantshafs-
bandalagsins, NATO, í Noregi, sem hófust á dögunum. Er fyrst og
fremst um að ræða svonefnt CAST-stórfylki (Canadian, Air, Sea,
Transportable Brigade). Samtímis því að æfingamar í Noregi voru
undirbúnar hófst í Kanada umræða um hvaða hlutverki ríkið eigi
að gegna í vömum Evrópu og norðurhluta varnarlínu NATO. Þetta
er umræða sem ekki aðeins varðar Noreg heldur öll Norðurlönd.
Ein athyglisverðasta röksemdin
gegn því að fastákveða fyrirfram
að kanadískum hersveitum verði
beitt í Norður-Noregi er sú skoðun
að vamir Norður-Svíþjóðar séu lé-
legar og því sé mikil hætta á að
kanadísku herflokkamir verði um-
kringdir af sovéskum herflokkum
sem sæki fram yfír Norrland-hérað
í Svíþjóð. Þessi röksemdafærsla
sýnir að minnsta kosti að vamar-
mál Norðmanna, Svía og Kanada-
manna skarast með athyglisverðum
hætti.
Fyrst skulum við þó athuga hlut-
verk Kanadamanna í stærra
samhengi.
Skynsemi
í fljótu bragði kann það að virð-
ast skynsamlegt að Kanadamenn
velti því fyrir sér hvemig þeir geti
gert framlag sitt til evrópskra vama
notadrýgra. Margir velta nú þessum
málum fyrir sér i Ottawa. Markmið-
ið hlýtur að vera að komast að
niðurstöðu sem Kanadamenn eru
sjálfir sáttir við, þannig að framlag
þeirra komi að notum og hægt verði
að treysta á það.
Það virðist athyglisverð hug-
mynd að endurskipuleggja hersveit-
irnar og birgðastöðvamar í Evrópu
og hugsanlega koma þeim fyrir í
Skotlandi með það í huga að
kanadísku sveitimar gegni sérstöku
hlutverki við vamir norðursvæða
Evrópu. Ekki virðist jafn skynsam-
legt að koma þeim fyrir í Slésvík-
Holtsetalandi ef ætlunin er að und-
irbúa að sveitunum verði beitt með
sveigjanlegum hætti af yfirher-
stjóm NATO á norðursvæðinu á
ýmsum stöðum í Vestur-Skand-
inavíu. Hafi sveitimar aðsetur í
Slésvík-Holtsetalandi getur
atburðarásin þvingað þær til að
hreyfa sig hvergi ef til hættu-
ástands eða stríðs kemur. Það getur
verið mjög skynsamlegt en tak-
markar möguleikana á að sveitimar
geti nýst til vamar Skandinavíu.
Fyrirfram ákveðið
hlutverk
Sumir munu álíta endurskipu-
lagningu kanadfsku sveitanna í
Skótlandi hættulega þar sem hún
hrófli við fyrra skipulagi á vömum
Norður-Noregs. Þetta gæti að
minnsta kosti orðið til þess að skuld-
bindingar þær, sem Kanadamenn
hafa þegar tekið á sig gagnvart
Noregi í tengslum við Átlantshafs-
samstarfíð, verði minna virði.
En þetta skiptir nánast engu
máii. Það er ekki víst að það sé í
öllum tilvikum öruggast að ákveðn-
ar hersveitir séu fyrirfram ætlaðar
sérstökum svæðum. Við það glatast
nefnilega nauðsynlegur sveigjan-
leiki sem getur verið skilyrðið fyrir
því að ná lokatakmarkinu: að sigra
í stríðinu. Togstreita hefur ávallt
ríkt milli þeirra sem bera ábyrgð á
vömum afmarkaðs svæðis og vilja
tryggja að brugðist verði við árás
þar, og þeirra sem eiga að sjá um
vamir heildarsvæðisins og vilja því
vera frjálsir að því að meta hvar
þörfín er mest hverju sinni.
Ef hætt verður að fastákveða
sveitunum hlutverk i vömum Norð-
ur-Noregs verða afleiðingamar
óhjákvæmilega staðbundnir veik-
leikar í vömunum, en þetta verður
að vega og meta gagnvart kostun-
um við að endurskipuleggja.
Síðustu árin hefur gengið hægt að
endurbæta kanadísku birgðastöðv-
amar í Norður-Noregi. En sú
staðreynd að allt kanadíska stór-
fylkið kemur nú til æfínga í Noregi
bendir samt til þess að skuldbind-
ingar þess séu teknar alvarlega.
Möguleg endurskipulagning
kanadísku sveitanna í Skotlandi
með varnarlínuna á norðurslóðum
í huga getur aukið vamarmáttinn
vemlega. Þetta myndi einnig
merkja að kanadískum hermönnum
í Lahr í Vestur-Þýskalandi yrði
einnig ætluð þátttaka norðurfrá.
Kanadísku sveitimar em vel út-
búnar og em því herafli sem treysta
mætti á.
Aukning
Markmiðið með með því að senda
liðsauka til Noregs ef hættuástand
skapast er tvíþætt: í fyrsta lagi að
auka varnarmáttinn, í öðm lagi að
gefa til kynna að ekki verði hikað
við að stigmagna átökin.
Kanadísku sveitimar, sem em
mjög sterkar, geta auðveldlega
sinnt fyrra markmiðinu. Varðandi
það seinna mun sú staðreynd, að
um útlendar hersveitir er að ræða,
gefa skýrt til kynna að stríð gegn
Noregi merki einnig stríð við banda-
menn Norðmanna.
Möguleikinn á slíkri stigmögnun
minnkar líkumar á átökum. Kan-
adamenn hafa f þessu tilviki nokkra
sérstöðu. Þeir styrkja vamir Evrópu
þótt land þeirra sé ekki í Evrópu,
en jafnframt eykur þátttaka þeirra
líkumar á kjamorkustríði ekki jafn-
mikið og þátttaka bandarískra
sveita myndi í rauninni gera.
Ástæðan er sú að Kanadamenn
ráða ekki yfir kjamorkuvopnum.
Þeir vilja taka að sér að styrkja
varnimar á friðartímum og sýna
þannig að þeir em reiðubúnir að
taka áhættu. Með þessu eiga þeir
sinn þátt í að vinna fælingarstefn-
unni gagn án þess að framlag þeirra
geti með nokkm móti talist ögmn.
Blæbrig’ði
Frá sjónarhóli norskrar vamar-
málastefnu hlýtur að vera áhuga-
vert að hafa möguleikann á að kalla
til aðstoðar liðsauka af margvísleg-
um toga frá ýmsum þjóðum til að
bregðast við hættuástandi. Fyrir
utan Kanadamenn koma til greina
Bretar og Hollendingar. Það er
ekki víst að það sé neitt sáluhjálpar-
atriði að fá Bandaríkjahermenn á
staðinn strax eða til þeirra land-
svæða sem mest myndi mæða á
samkvæmt hemaðaráætlunum.
Reyndar er þetta tekið með í reikn-
inginn í áætlununum.
Viðbrögð Sovétmanna urðu af
ýmsu tagi fyrir nokkmm ámm þeg-
ar mikil umræða varð um birgða-
stöðvamar, en erfitt er að meta
hversu víðtækar ályktanir má draga
af þeim. Þeim stendur meiri ógn
af bandarískum hersveitum en
kanadískum. Þetta merkir að hægt
er að láta sveitirnar gegna ólíkum
hlutverkum í þágu blæbrigðaríkrar
vamarstefnu. Birgðastöðvum
Bandaríkjamanna var komið fyrir í
Þrændalögum en byrjað að koma á
fót slíkum stöðvum fyrir Kanada-
menn í Troms; þetta sýnir að menn
gerðu sér grein fyrir blæbrigða-
muninum.
Ófullnægjandi
Takmarkaðar birgðastöðvar, sem
settar hafa verið á laggimar fyrir
kanadískar sveitir, fullnægja aðeins
þörfum eins herfylkis að nokkm og
eru þannig langt frá því að duga
öllu stórfylkinu.
I reynd yrði því beiting stórfylkis-
ins algjörlega komin undir sjóflutn-
ingum sem taka að minnsta kosti
mánuð ef allur undirbúningur er í
lagi. Þetta er ein af ástæðum þess
að eftir að hafa í mörg ár látið
bráðabirgðaráðstafanir duga fara
kanadískir stjómmálamenn nú í
saumana á allri vamaráætluninni
og forsendum hennar. Sem stendur
hafa hvorki Kanadamenn né Norð-
menn efni á að endurbæta birgða-
stöðvarnar svo að um muni.
Pólitísk ákvörðun
Þar sem ekki hefur verið fjár-
hagslega kleift að koma upp full-
nægjandi birgðastöðvum hefur
verið reynt að tryggja að pólitísk
ákvörðun verði tekin nægilega fljótt
um að kalla sveitirnar til Noregs,
áður en það verði of seint. Yfír-
stjóm Kanadahers óttast að
minnsta kosti of seinar ákvarðanir
af pólitískri hálfu.
Þessar áhyggjur verður að taka
alvarlega. Einhver erfiðasta ák-
vörðun sem norsk stjómvöld geta
þurft að taka í vamarmálum er
hvenær tími sé kominn til að kalla
á aðstoð bandamanna. Flestir
myndu álíta að verstu mögulegu
mistökin yrðu þau að biðja of seint
um hjálp. En það er einnig áhyggju-
efni að slík ákvörðun gæti verið
tekin of snemma. Þar með gæti svo
farið að hættuástand, sem annars
hefði liðið hjá, myndi þess í stað
stigmagnast.
Yrði kanadísku sveitunum komið
fyrir í Skotlandi hefði það þann
kost að flutningur þeirra til Noregs
tæki langtum skemmri tíma en sigl-
ingin frá Norður-Ameríku.
Nýja ríkisstjómin í Noregi hefur
greinilega ekkert á móti slíkri end-
urskipulagningu; hún álítur að þessi
ráðstöfun muni ekki valda vand-
ræðum varðandi stefnuna í málefn-
um birgðastöðvanna og heldur ekki
auka á spennu.
Yfirráð á hafinu
Annað áhyggjuefni, sem greini-
lega verður vart hjá kanadískum
heryfirvöldum, er óttinn við að
NATO geti ekki haldið yfirráðum
sínum í Norðurhöfum og því geti
orðið erfiðleikum bundið að flytja
kanadísku sveitimar á brott. Bregð-
ast verður við áhyggjum af þessu
tagi. Ef sú hugmynd nær fótfestu
að kanadíska stórfylkið verði sent
fyrst á vettvang og verði sent burt
af svæðinu strax og aðstæður leyfí
munu margir telja að gildi þess í
varnarviðbúnaðinum minnki.
Það er ljóst að Kanadamenn taka
áhættu með því að gefa kost á
hersveitum til vama á norðursvæð-
inu. En samt munu þeir að líkindum
halda því áfram, þrátt fyrir áhætt-
una, þar sem það er í samræmi við
hagsmuni landsins að taka þátt í
ráðstöfunum NATO til að koma í
veg fyrir stríð.
Það er útbreidd skoðun og vafa-
laust á rökum reist að missi NATO
yfírráðin á hafinu milli Noregs og
Islands muni reynast margfalt erf-
iðara en ella að veija Noreg.
Á hinn bóginn munu fullkomnar
hervamir á landi í Noregi líka eiga
þátt í að sigra í baráttunni um yfír-
ráð á hafinu. Með því að vera til
ráðstöfunar í Noregi ættu
kanadísku hersveitimar sjálfar þátt
í að uppfylla skilyrðin sem þeirra
eigin heiyfírvöld vilja að séu fyrir
hendi til þess að áhættan sé sem
minnst.
Norður-Svíþjóð
Þriðja og óvæntasta áhyggju-
efnið varðandi þátttöku Kanada-
manna í vömum á norðurslóðum
er að hersveitir þeirra geti króast
inni vegna árása fjandmanna um
Norður-Svíþjóð.
n Svíar velta þessu vandamáli
einnig fyrir sér. Til allrar hamingju,
segja Norðmenn. Það hefur mikla
þýðingu fyrir varnir Norður-Noregs
ef hægt er að reikna með að við-
búnaður hinna hlutlausu Svía geti
með öryggi hindrað að Norrland
verði stökkpallur til árása á Noreg.
En þetta skiptir Svía sömuleiðis
miklu máli þar sem nyrsti hluti
landsins er í meiri hættu en aðrir
landshlutar. Fullnægjandi vamir á
þessu svæði geta komið í veg fyrir
að Svíþjóð verði þátttakandi í hugs-
anlegum hemaðarátökum. Hlut-
leysisbrot geta aftur á móti leitt til
þess að landið dragist inn í átök
sem með tímanum yrðu sífellt af-
drifaríkari fyrir landið. Sérhver
sænsk ríkisstjóm mun beijast gegn
slíkri þróun með öllum ráðum.
Hins vegar verður að gera ráð
fyrir að það sé líka í þágu sænskra
hagsmuna að vamir Norður-Noregs
séu svo sterkar að ekki sé árenni-
legt að reyna árás þar. Með þessum
hætti fara hagsmunir Noregs,
Svíþjóðar og Kanada því saman.
Ekki virðist ríkja fullur skilning-
ur á þessum aðstæðum. Það gæti
því .verið nauðsynlegt fyrir ýmis
yfírvöld í löndunum þremur að
kynna þetta betur hlutaðeigandi
aðilum. Sem stendur eru það eink-
um bandamenn Norðmanna í
Kanada sem velta fyrir sér nýju
hlutverki í vömum norðursvæðanna
og rétt er að ýta undir þær umræð-
ur með haldbærum röksemdum og
réttu mati á aðstæðum.
Höfundur er sérfræðingur í
öryggis- og afvopnunarmálum
hjá Norsku utanríkismála-
stofnuninni og ritstjóri tíma-
ritsins Intemasjonal Politikk.
Eftir Arne Olav
Brundtland