Morgunblaðið - 07.01.1987, Blaðsíða 39

einhvers staðar hafa einhverjir út-
sjónarsamir áhrifamenn látið sér
detta í hug að þynna út áhrifastyrk
íslenskra bænda í SÍS-samsteyp-
unni, samvinnufyrirtækjum bænda.
Eins og öllum ætti að vera kunnugt
geta einstaklingar ekki orðið aðilar
að SÍS. Bændur eru ekki einstakl-
ingar heldur einstaklingar í at-
vinnurekstri. Hér á vel við
orðatiltæki heimsvaldasinna, „að
deila og drottna11. Stórhuga bændur
og mikilmenni hafa því sofnað dá-
svefni á aðalfundi einhvers staðar,
einhvem tímann, þegar SÍS-stjórn-
in gerði kaupfélögum kleift að gera
einstaklinga að fullgildum, at-
kvæðabærum meðlimum í rekstri
kaupfélaga til jafns við atkvæði
bænda í kaupfélagabákninu. Þessi
dásvefn íslenskra bænda er að
verða bændum og þjóðinni örlaga-
ríkur í dag, 1986.
Hlutaféiög bænda
Það er mikill munur á samvinnu-
fyrirtæki sem miðlar arði af land-
búnaðarrekstri til félagsmanna
sinna (43 þúsund í SÍS) eða hlutafé-
lags sem einnig í góðæri greiðir
hluthöfum sínum arð í hlutfalli við
hlutafjárupphæð bréfanna en um
þessar arðgreiðslur vita fæstir
nema hluthafamir og því síður ut-
anaðkomandi félagsmenn og aðilar
í SÍS.
Það er því í hæsta máta dular-
full ábyrgðartilfinning stjómar SÍS
gagvart samfélagsmönnum sínum,
43 þúsundum, er stjómin stofnar
hlutafélög með gróðapeningum
samlagsmanna sambandsins.
Hlutafélagið Reginn hf. sem stofn-
að var 1953 af stjóm SÍS til að
selja íslenskar landbúnaðarafurðir
til vamarliðsins á Keflavíkurflug-
velli er gott dæmi. Þegar gróði
Regins var orðinn óhóflega mikill
stofnaði Reginn hf. annað brask-
hlutafélag með peningum samlags-
manna í félagi SÍS til að þjóna
vamarliðinu á Keflavíkurflugvelli.
Það hlutafélag SÍS heitir íslenskir
aðalverktakar hf. Verkefni þessa
hlutafélags samlagsmanna í Sam-
bandi íslenskra samvinnufélaga er
ekki að selja íslenskar landbúnaðar-
afurðir heldur byggingabrask,
skotfærageymslur og flugskýli fyrir
drápsvélar. Áhrif félagsmanna í
Sambandi íslenskra samvinnufé-
laga þar era engin því að fulltrúi
stjómar SÍS í Regin hf. er nær ein-
ráður í félaginu ásamt öðrurn
stjómarmönnum sem stjóm SIS
velur. Samlagsmenn (bændur) í SÍS
hafa hér engin áhrif frekar en ég
og aðrir íslendingar og því síður
43 þúsund félagsmenn SÍS á ís-
lenska aðalverktaka hf. Þegar svo
hlutafélög SÍS fara að stofna önnur
hlutafélög með peningum samlags-
manna SIS þá er Samband íslenskra
samvinnufélaga komið langt út fyr-
ir grundvallarhugmyndir stór-
bænda frá árinu 1882.
Hlutafélög hlutafélaga SÍS og
hlutafé hlutafélaga hlutafélaga SÍS
skipta hundruðum milljóna króna
sem betur hefði verið varið til að
lækka afurðaverð landbúnaðaraf-
urða til einstæðra mæðra, verka-
manna og opinberra starfsmanna.
A
Abyrgð
Eitt sinn í opinberu viðtali sagði
forstjóri SÍS að Sambandið mótaði
ekki stefnur í landbúnaði, það gerði
Stéttarsamband bænda. Nú vill svo
til að f hvert sinn sem bændur senda
landbúnaðarráðuneytinu erindis-
bréf þá kemur svarið frá Sambandi
íslenskra samvinnufélaga. Það
kæmi mér ekki á óvart að tillögur
bændaþings færu sömu leið.
Staða íslenskra bænda og al-
mennings í þessu samfélagi er í
hæsta máta varhugaverð. Bændum
er kennt um hátt verðlag afurða
en þeir svara fyrir sig og kenna
um afætum, milliliðum og versiun-
arbraski í Reykjavík. Bændur
virðast ekki sjá stöðu sína, vandann
og hættumar sem framundan eru
(offramleiðsla) eða sölutregðu land-
búnaðarafurða bænda er mætt með
niðurgreiðslum íslenskra skatt-
greiðenda og kjósenda. Þessar
niðurgreiðslur renna nær undan-
tekningarlaust til samvinnufyrir-
tækja bænda í samsteypu
'Sambands íslenskra samvinnufé-
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. JANUAR 1987
laga, draumafyrirtækis bænda, sem
þeir hafa enga stjóm á eða í leng-
ur. Á meðan SIS fær peninga
skattgreiðenda þegjandi og hljóða-
laust að kröfu bænda segir enginn
neitt.
Nú á að mæta sölutregðu
íslenskra landbúnaðarafurða með
niðurskurði á stofni sauða- og kúa-
bænda og mun þessi hugmynd
runnin undan riijum óánægðra
neytenda og kjósenda sem kvarta
undan háu búvöruverði þrátt fyrir
niðurgreiðslur til landbúnaðarfram-
leiðslunnar sem em ákaflega
óvinsælar af kjósendum.
En hver er staða bænda nú 1986.
Meðaltekjur 3.600 sauðfjárbænda
eru 725.000.- kr. á ári á bú. Meðal-
tekjur 1.900 kúabænda era
1.732.000,- kr. á bú, en meðaltekj-
ur blandaðra búa era 1.228.000.-
kr. á bú. Varla gefa þessar meðal-
talstölur tilefni til að ætla að hér
séu um annað að ræða en kot-
búskap miðað við rekstrarverðlag í
dag en rekstur kúabúa er veralega
hærri en sauðfjárbúa.
Það er skoðun mín að þessi
klaufalega samdráttarstefna í land-
búnaði geti haft alvarlegar, ófyrir-
sjáanlegar afleiðingar fyrir verð á
afurðum og kjöram bænda og þar
með neysluvöraverð til neytenda
auk þess að hækka ýmsa þjónustu-
þætti í dreifbýli nú og í næstu
framtíð. Veralegur samdráttur í
sauða- og kúabúskap vegna sölu-
tregðu gerir fátæka bændur gjald-
þrota auk þess að grafa undan
rekstraröryggi stærri býla og gerir
þau að kotbýlum. Ef þúsundir
bænda verða að flosna upp á ver-
gang og hætta búrekstri er ég
hræddur um að það eigi eftir að
hafa keðjuverkandi áhrif á dreif-
býlið. Rekstur kaupfélaga út um
landið dregst saman og þau fækka
fólki og það aftur kemur niður á
ýmsum þjónustuþáttum. Þetta allt
hefur síðan þau áhrif að rekstur
þeirra búa sem eftir era verður
margfalt dýrari og ekki lækkar af-
urðaverð við það. Nei, lausnina á
vanda íslenskra bænda er að finna
í því skipulagi eða ofskipulagi sem
hefur þróast út frá hugmyndum
stórbænda frá árinu 1882.
Upplausn
Ef einhver fyrirtæki hafa brask-
að í afætu- og milliliðastarfsemi á
Islandi þá era það samvinnufyrir-
tæki bændanna og Samband
íslenskra samvinnufélaga. Hjá SÍS
og öðram samvinnufyrirtækjum
bænda störfuðu 1984 8.918 starfs-
menn á ársgrandvelli þar af 7.392
í afurða- og söludreifingu kaup-
félaga íslenskra landbúnaðarafurða
frá rúmlega 5.500 bændum í sauða-
og kúabúskap. Heildarvelta sam-
vinnufyrirtækja bænda óg SÍS-
fyrirtækjanna var 1984, kr.
32.119.- milljónir á árinu. Ef heild-
arveltan er sú sama fyrir 1985 og
1986, en verðlag hækkar að meðal-
tali um 20% fyrir hvert árið, þá
má gera ráð fyrir að heildarvelta
samvinnufyrirtækja bænda og SÍS
í árslok 1986 verði um 44.966.-
milljónir. Þáttur bænda í þeim
rekstri er 1986 7,6% en verður ef
svo fer sem horfír 5% 1987 og 3%
1988 og allt niður í D/2% árið 1989.
Samvinnufyrirtæki bænda og Sam-
band íslenskra samvinnufélaga era
með líf og limi bænda og þjóðarinn-
ar á sinni könnu í gegnum verslun-
arhefðir og rekstrarábyrgðir frá
árinu 1882.
Fjárfestinga-
klúður bænda
Á móti 44.966.- milljóna rekstri
samvinnufyrirtækja koma svo
heildarrekstrartekjur kúa- og sauð-
fjárbænda upp á ca. 5.900.- milljón-
ir 1986. Það er skoðun mín að lausn
á vanda íslenskra bænda og al-
mennings sé að fínna í afætu-,
milliliða og verslunarbraski Sam-
bands íslenskra samvinnufélaga og
samvinnufyrirtækja bænda. Það
var upphaflegi tilgangur sambands-
ins frá 1882 að miðla tekjuafgangi
af rekstrarsölu samvinnufyrirtækja
til bænda til að auka hagkvæmni í
rekstri landbúnaðar á íslandi. Hefur
það skeð? Hver hefur byggt kaup-
félögin í Reykjavík? Hver hefur
byggt verslanir Sláturfélags Suður-
lands í Reykjavík? Hver hefur byggt
nýja mjólkurstöð í Reykjavík? Hver
hefur byggt nýja Osta- og smjör-
sölu í Reykjavík? Hver byggði
Miklagarð? Hver byggði aðstöðu
SÍS í Sundahöfn í Reykjavík? Hver
er að byggja afurðasölu í Laugar-
nesi í Reylqavík? Hver hefur borgað
fyrir uppbyggingu Sambands
íslenskra Samvinnufélaga á íslandi
og hverjir hafa orðið þar grófast
útundan ef ekki bændur sem grann-
inn lögðu að sambandinu? Hver er
Hervætt atvinnulíf
undir væng stórveldis
eftír Jóhann Björnsson
Ekki er það að ástæðulausu að
árið 1986 sem senn er á enda hafí
orðið fyrir valinu sem alþjóðlegt
friðarár. Með þessu ári friðarins era
aðildarríki Sameinuðu þjóðanna
sem og aðrir sem láta friðarmál til
sín taka hvattir til að leggja sitt
af mörkum til að vinna að friði í
heiminum.
Á meðan þessi hvatning um frið
er borin á torg af Sameinuðu þjóð-
unum er ekki hægt annað en að
hryggjast yfir slæmum móttökum
þessarar tillögu.
Hér á landi hefur ekkert gerst
af hálfu stjómvalda til handa friðar-
málum, enda ófriðarstjómvöld hin
mestu. Þvert á móti virðist allt reynt
að gera til þess að vera sem mest
undirgefin erlendu herveldi, hvort
sem það er á alþjóðavettvangi eða
hér innanlands.
Hér eram við komin að aivarleg-
um kjama íslenskrar stjómar-
stefnu, það er að segja atvinnulífi
á Suðumesjum og áhrif hervæðing-
ar á það.
Hér á áram áður vora Suðumes-
in öflugur útgerðarstaður þar sem
sjórinn var sóttur af miklum móð.
Svo er ekki lengur. Atvinnurústir
frá fyrri áram sem bera með sér
merki um að innlent atvinnulíf hafi
einhvem tímann átt fífíl sinn fegri
má finna víðsvegar.
í Keflavík til dæmis hefur fjöldi
fiskvinnslufyrirtækja lagt upp laup-
ana og lítið sem ekkert er gert til
þess að bjarga því sem bjargað
verður.
Lausnin á þessum vanda atvinnu-
lífsins er einhæf, auknir róðrar á
mið dollarans á Miðnesheiði.
Þessi dollarafíkn, þjónusta og
undirgefni við herinn er stærsta
vandamál atvinnulífsins á Suður-
nesjum.
Hvers vegna? Fáum við ekki
næga atvinnu hjá hemum? Og er
það ekki bara gott og gilt?
Vissulega viljum við öll hafa
næga atvinnu, en heimurinn er
stærri en gaddavírsgirðing her-
mangsins og vigbúnaðarins nær til.
Herinn hefur þau áhrif á innlent
atvinnulíf að í samkeppninni um
vinnuafl standa innlendir atvinnu-
vegir höllum fæti og kemur ekki á
óvart að þeir geti ekki blómstrað
sem skyldi í návígi hermangsins.
Á vellinum er atvinna stöðugri
og reglubundnari en mörg önnur á
þessu svæði, þannig að fólk telur
það fysilegra að vera í vinnu við
erlenda hernaðarappbyggingu.
Forsvarsmenn vamarmáladeild-
ar á Keflavíkurflugvelli hafa m.a.
þakkað það tilkomu Fjölbrautaskóla
Suðumesja hve auðveldara hefur
verið að fá betur menntað fólk en
áður var, en þess era fjölmörg
dæmi að iðnnemar yfírgefí sinn
vinnustað og fari í fang hersins
strax að loknu námi. Ekki getur
það kallast ýkja góð nýting á vinnu-
afli til innlendra atvinnuvega.
Vígbúnaður og hemaðarfram-
kvæmdir á Suðumesjum hafa nú
þegar gengið svo langt að þær era
komnar fram úr öllu hófí. Atvinn-
ulífíð er orðið svo samofíð hemaðar-
framkvæmdunum að hvað gerist
þegar sprengiheldu flugskýlin, olíu-
stöðin í Helgúvík og fleira er tilbúið?
Er ekki svo að mikið vill meira?
Verður ekki hrópað á enn frekari
hemaðarframkvæmdir og stóraukin
umsvif til að komast hjá atvinnu-
leysi?
Stjómvöld hafa ekki markað
neina stefnu um hve langt skuli
ganga í hervæðingu landsins, hve-
nær skuli segja hingað og ekki
lengra. Þeir félagar Steingrímur
Hermannsson og Þorsteinn Pálsson
og flokksbræður þeirra hafa engan
áhuga á því að setja eitthvert„þak“
yfír umsvif erlends hers hér á landi.
Það er auðséð að á bakvið þá
standa gróðapungamir sem hagn-
ast hve mest á hemaðaruppbygg-
ingunni.
Sömu sögu er að segja um Jón
Baldvin Hannibalsson sem lýgur því
leynt og ljóst að hann sé jafnaðar-
maður vinstra megin við miðju.
Um Kvennalistann þarf vart að
fjölyrða, hann þorir ekki að taka
skýra afstöðu í þessu máli.
Herjað á Norðurland
Ekki er hemaðarappbyggingin á
Suðumesjum nægjanleg til að svala
vígbúnaðarþorsta valdhafa. Nú skal
Jóhann Björnsson
heijað á Norðurland með byggingu
„varaflugvallar" á Sauðárkróki fyr-
ir Keflavíkurflugvöll. Okkur er að
sjálfsögðu sagt að þetta sé til að
bæta flugöryggi íslands en svo er
þó ekki í raun. Það sem NATO
ætlar að byggja er ekkert annað
en herflugvöllur, enda ekki að undra
þar sem NATO er lítið annað en
alræmt bandalag herskárra herfor-
ingja og auðugra hergagnafram-
leiðenda svo og þeirra sem á annan
hátt hljóta þann vafasama heiður
að hagnast á hemaðarappbyggingu
og vígbúnaðarkapphlaupi.
Það þarf engan að undra að
stjómarflokkamir gangi erinda er-
lendra afla hér á landi, þeir eiga
ekki til minnsta vott af félags-
hyggju og láta gróðahyggjuna
stjóma sér. í slíkum herbúðum er
ekki spurt hvaðan peningamir
koma.
Þetta mannvirki sem og öll þau
mannvirki sem fá ijárveitingu úr
sjóðum NATO lúta stjóm hemaðar-
bandalagsins á ófriðartímum.
En það er misjafnt hvemig menn
svo skilgreina ófriðartíma. Eins og
alþjóð er kunnugt um skilgreinir
NATO ófriðartíma á þann hátt að
það hafa ríkt nægjanlegir ófrið-
artímar til að herinn sé hér enn frá
því 1951 og auki sífellt umsvif sín
og ítök í íslensku atvinnu- og efna-
hagslífí.
39
að stofna alls konar hlutafélög út
um allt land?
Ég fæ ekki séð að vöraverð til
bænda sé nokkuð lægra en til okk-
ar allra hinna hér í Reykjavík enda
koma bændur orðið suður til að
versla. Ef SÍS og samvinnufyrir-
tæki bænda endurskoðuðu stöðu
sína og rekstur fyrir 1987 og 1988 —
og leggðu fram 5% spamaðaráætl-
un þá myndi það geta þýtt um það
bil 2.248,- milljónir króna í lægra
vöraverði til neytenda íslenskra
landbúnaðarafurða eða sem sam-
svarar allri þeirri tekjupphæð sem
sauðfjárbændur fá fyrir þrældóm
sinn í þjónustu fyrir SÍS og sam-
vinnufyrirtæki bænda.
Sögulok
Vandamál íslenskra bænda og
almennings er hátt vöraverð á land-
búnaðarvöram sem skapar sölu-
tregðu varanna. Hátt vöraverð
landbúnaðarvara má rekja til offjár-
festinga og fyrirtækjabrasks
Sambands íslenskra samvinnufé-
laga og samvinnufyrirtækja bænda
sem notar arðinn af rekstri og við-
skiptum við láglaunafólk til stein-
steypu, brasks og glingurinnflutn-
ings til Reykjavíkur og nágrennis
í stað þess að koma upp aukinni
hagræðingu í rekstri og þjónustu
þeirri sem hugsuð var árið 1882
almenningi til heilla. Sauðkindin
jarmar í síðasta sinn í sláturhúsinu.
Höfundar er ungur Reykvíkingur.
Nú má búast við því að atvinnu-
líf á Norðurlandi lendi í sömu
klónum á stórveldinu og atvinnulíf
á Suðumesjum er í ef ekkert verður
að gert.
Herinn heim?
Sá möguleiki að herinn verði
kallaður heim viðvöranarlaust er
fyrir hendi. Okkur kann að þykja
það ijarlægt og fáránlegt að Banda-
ríkjamenn sjálfír færa að draga í
land í Evrópu og kalla eitthvað af
herafla sínum heim.
En þetta er staðreynd sem getur
gerst, því á ýmsum stöðum í valda-
kerfí Bandaríkjanna hafa komið
fram þær raddir að útgjöld til her-
mála í Evrópu séu of mikil og nær
væri að nota eitthvað af þessu fjár-
magni á heimaslóðum.
Ef í slíkt færi stæðu stjómvöld
hér á landi svo sannarlega með allt
niður um sig. Þau stjómvöld sem
ekki hafa áhuga né getu til að hafa
afskipti af atvinnulífí á Suðumesj-
um, heldur hafa í gegnum tíðina
látið bandaríska herveldið sjá um
atvinnulífíð.
Hvar stæðum við Suðumesja-
menn atvinnulega séð ef herinn
færi af landi brott á skömmum
tíma? Ætli við þyrftum ekki að
leggjast í sömu förin og „Varið
land“ gerði á sínum tíma og grát-
biðja stórveldið um áframhaldandi
hemám. Slíkt framferði getur varla
talist heillavænlegt fyrir þjóð sem
telur sig sjálfstæða.
í slíkum grátkór lægi ekki á liði
þeirra stjómmálamanna sem
hnepptir era í hagsmunahramm
hemámsins með forystumennina
Steingrím, Þorstein og Jón Baldvin
í broddi fylkingar.
Þetta er það ástand sem fólk
hefur kosið yfír sig, hemámsandi
svo fjöldi fólks er reiðubúinn til að
stofna sjálfum sér, þjóð sinni og
umhverfí í þá hættu að verða
tortímt fyrir fjárhagslegan stundar-
hag.
Sagan hefur sýnt okkur að
vígbúnaðarkapphlaup og hemaðar-
uppbygging hefur aðeins endað á
einn veg: Með stríði.
Eitt mikilvægasta verkefnið nú í
íslensku þjóðfélagi er að losa at-
vinulíf á Suðumesjum úr hrammi
hersins og fara strax að nýta þá
innlendu möguleika sem fyrir hendi
era til farsælli og nytsamari at-
vinnuuppbyggingar.
Höfundur er fjölbrautaskólanemi
íKeflavik og varaformaður í
stfóm Alþýðubandalagsfélags
Kefla víkur og Njarðvíkur.