Morgunblaðið - 16.05.1987, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. MAÍ 1987

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 550 kr. á mánuöi innanlands. i lausasölu 50 kr. eintakiö.
Að orða
á íslensku
EVRÓPA Á MILLIAUSTURS OG VESTURS
N eyðarútgangnr
þýskra vmstrímaima
Um það bil hálft er liðið frá
því íslenska málfræðifé-
lagið efndi til ráðstefnu, sem bar
yfírskriftina: Að orða á íslensku.
Meginefni þeirra erinda sem þar
voru flutt birtist í fylgiblaði
Morgunblaðsins, Menning/listir,
í gær. Allir er unna íslenskri
tungu og vilja framgang hennar
sem mestan ættu að kynna sér
það rækilega, sem um var rætt
á þessari ráðstefnu málfræðing-
anna. Aldrei verður nægilega
oft ítrekað, að ræktun málsins
sjálfs, lestur þess og íhygli þeg-
ar það er fest á blað skipta
sköpum fyrir stöðu þess og
framtíð.
Með nýrri tækni í fjarskipt-
um, bættum samgöngum og
auknum samskiptum af öllu tagi
við aðrar þjóðir eykst áreitni á
íslenskuna. Engum er það betur
ljóst en blaðamönnum, sem
starfa við að þýða fréttir af er-
lendum atburðum á íslensku,
hve mikilvægt er, að vel sé stað-
ið að allri orðasmíð og auðskilin
og viðurkennd hugtök séu fyrir
hendi um flest það, er gerist
undir sólinnni. Fátt er til að
mynda fjarlægara lifi og störf-
um íslendinga en allt er lýtur
að vígbúnaði, hernaðartækni og
herfræði. Á hinn bóginn snýst
samtíminn að verulegu leyti um
þessa þætti og sú skoðun er í
hávegum höfð, að fjöregg mann-
kyns sé í höndum þeirra, sem
ráða yfír flóknustu og öflugustu
vopnunum. Við værum næsta
utangátta í veröldinni, ef ekki
hefðu verið smíðuð orð á
íslensku yfir flest það, sem hæst
ber í umræðum um þessi mál,
orð eins og fælingarmáttur, ógn-
aijafhvægi, stýriflaugar, geim-
vamir o.s.frv.
Jón Hilmar Jónsson, deildar-
stjóri við Orðabók Háskólans,
komst þannig að orði í erindi
sínu á ráðstefnunni: „Gildi orð-
asmíðar og nýyrðastarfsemi
verður naumast dregið í efa.
Um tilganginn hljóta menn að
mestu leyti að vera sammála:
að gera íslenskt mál svo þjált
og notadrjúgt sem verða má til
að tjá þá nýju þekkingu og
reynslu sem íslenska málnotend-
ur varðar um í nútímaþjóðfélagi.
Því umfangsmeiri og sérhæfðari
sem þessi starfsemi verður því
meiri ástæða er tii að hafa þetta
hugfast svo að orðasmíðin
hneigist ekki til að verða mark-
mið í sjálfu sér til yndisauka
þeim lærðu mönnum sem hana
stunda."
Með aukinni sérhæfíngu
verða fleiri svið tungunnar utan
seilingar hins almenna málnot-
anda. Hjá þessu verður ekki
komist en því ber að fagna, sem
fram kom á ráðstefnu málfræð-
inganna, hve mikil áhersla er
lögð á íðorðasmíð hjá mörgum
hópum. Allt það starf auðveldar
okkur að hugsa, skrifa og vinna
á íslensku, þótt ekki notum við
nema lítið brot af nýyrðunum,
sem þar verða til, í samtölum
eða venjulegum blaðagreinum.
Ráðstefna íslenska málfræði-
félagsins um að orða á íslensku
var sótt af sérfæðingum og
áhugamönnum um íslenska
tungu. Viðfangsefni ráðstefn-
unnar snertir á hinn bóginn
vegferð okkar allra sem íslend-
inga. Ef við gætum ekki orðað
á íslensku værum við ekki
íslensk þjóð.
Umbrot í
Evrópu
að fer ekki fram hjá neinum
sem fylgist með þróun al-
þjóðamála, að þar er margt í
deiglunni. Athyglin beinist mest
að viðræðum stórveldanna um
afvopnunarmál; þar er ekki
lengur rætt um að takmarka
ijölda kjarnorkuvopna heldur
beinlínis um að fækka þeim.
Sýnist samkomulag um fyrsta
skrefíð á þeirri braut vera á
næsta leiti.
Á vettvangi Evrópuþjóða er
ekki aðeins rætt um aukna sam-
vinnu þeirra innan Evrópu-
bandalagsins heldur einnig yfír
jámtjaldið á milli austurs og
vesturs. í Morgunblaðinu í dag,
hér við hliðina á forystugrein-
inni, eru birtar tvær greinar um
Evrópu á milli austurs og vest-
urs. Ánnars vegar ritar Otto von
Habsburg, sem situr á þingi
Evrópubandalagsins og er af-
komandi Austurríkiskeisara, um
„endurkomu Mið-Evrópu“, þann
dag þegar gert verður upp við
sovéska nýlenduveldið, sem
Iagði undir sig lönd í Mið-Evr-
ópu. Hins vegar andmælir
Michael Stuermer, vestur-þýsk-
ur sagnfræðingur, kenningunni
um uppgang Mið-Evrópu þvert
á skiptinguna milli austurs og
vesturs sem uppgjöf fyrir
Kremlveijum.
Hér verður ekki lagður dómur
á skoðanir þessara tveggja höf-
unda. Sem Evrópuþjóð og
þátttakendur í samstarfí vest-
rænna lýðræðisríkja er okkur á
hinn bóginn nauðsynlegt að
fylgjast með þessum umræðum
um framtíð álfu okkar.
EftirMichael
Stuermer
Skyldi vera líf eftir dauðann?
Mið-Evrópuhugmyndin, eða
„Mitteleuropa" virðist leiða rök
að því. Fyrir fímm árum var þetta
orð varla að finna nema í málfari
sagnfræðinga, en í dag hefur
„Mitteleuropa" mun víðari og ógn-
væplegri merkingu.
í Vestur-Þýskalandi og sér í
lagi í hinni klofnu Berlín nota
menntamenn á vinstri vængnum
þetta orð til þess að vekja ljúfsár-
an söknuð eftir hinni gömlu
Mið-Evrópu, sem þeir sjá í rós-
rauðu ljósi fortíðarinnar. Fram-
undan sjá þeir sameinað
Þýskaland, eitt og sjálfstætt og
laust úr hinu vestræna eyki. Það
sem torræðast við þessa draumsýn
er andúðin á öllu vestrænu, sem
að baki liggur. Helstu formælend-
ur Mið-Evrópuhugmyndarinnar
virðast ganga út frá því að hverfi
bandarískar hersveitir fra Evrópu
muni Rauði herinn sjálfkrafa
flytja tjöld sín upp á hásléttu
Asíu. Þegar litið er til hinnar við-
kvæmu stöðu afvopnunarvið-
ræðna risaveldanna er ljóst að
aukið vægi Mið-Evrópu vísar veg-
inn til þess að eftirmálar Seinni
heimstyijaldar verði að engu hafð-
ir þó svo að menn muni seint segja
það berum orðum.
Til þess að skilja hvað að baki
liggur er hollt að rekja uppruna
hugtaksins „Mitteleuropa". Und-
anfarin 140 ár hefur orðið nefni-
lega verið í leit að merkingu. Á
miðri nítjándu öld var átt við til-
raun Habsborgara til þess að gera
germönsku ríkin að efnahagslegri
heild, en þannig hugðust þeir vera
raunveruiegir valdhafar allra
ríkjanna. I byijun þessarar aldar
var Mið-Evrópuhugmyndin notuð
til þess að færa rök fyrir forystu-
hlutverki Þýskalands — ekki
Austurríkis. Árið 1915 reit Fried-
rich Naumann, þýskur klerkur og
stjórnmálamaður, bók sem nefnd-
ist „Mitteleuropa", en þar var
kynnt sú hugmynd að Þýskaland
skyldi í það minnsta ná milli Rínar
og Dónár. Hitler komst manna
næst því að búa til eina heild, sem
nefnst gæti Mið-Evrópa, en áður
en yfír lauk urðu herferðir hans
til þess að útiloka nær möguleik-
ann á öflugri Mið-Evrópu. Á
meðal margra annarra afleiðinga
valdatímabils Hitlers var skipting
Evrópu að hildinni lokinni.
Eitt af því sem án efa laðar
fólk að Mið-Evrópuhugmyndinni
er hversu óljós hún er. I Aust-
urríki er rætt um Mið-Evrópu sem
menningarsvæði, sem nái frá
Kraká í norðri til Trieste í suðri.
Frá Salzburg til Belgrað og Búda-
pest. Þessi skilgreining innifelur
ekki Þýskalöndin tvö í sér, enda
hentar það Austurríkismönnum
vel. Þeir líta á „Mitteleuropa" sem
land gáfumannaklíkna og kaffí-
húsa.
í Vestur-Þýskalandi er lagður
nokkru meiri pólítískur skilningur
í hugtakið. Sumir foringjar jafn-
aðarmanna og græningja samein-
ast í von sinni eftir pólítísku
kraftaverki þar sem Bandaríkja-
menn taka pokann sinn og fara
burt frá Þýskalandi og skömmu
síðar fari Rússamir til síns heima.
Þrátt fyrir að til séu ótalmörg til-
brigði við stefíð um Mið-Evrópu,
þá hefur hugmyndin þegar haft
töluverð áhrif svo sem þau að
sameina vinstrimenn í Mið-Evr-
ópu. (Franskir sósíalistar líta
hinsvegar til hugmyndarinnar
með hryllingi.) Einn af leiðtogum
þýskra jafnaðarmanna, Peter
Glotz, notar „Mitteleuropa" sem
kosningaslagorð og segir það vera
einu leið Þjóðveija frá „firringu"
og öðru sem því fylgir að vera
„amerísk nýlenda", en Glotz dreg-
ur gjaman upp mynd af grodda-
fengnum bandarískum kúrekum,
sem níðast á viðkvæmum evrópsk-
um sálum. Stefnuskrá Glotz
minnir um margt á það sem kall-
að var austro-marxismi, en það
var einkennilegt og strangt guð-
spjall, sem sett fram fyrir löngu
síðan í þeirri von sem ekki rættist
að það megnaði að halda saman
þeim þjóðum sem byggðu Aust-
urríska keisaraveldið.
Orðagjálfur Glotz um Mið-
Evrópu er í raun hluti and-vest-
rænnar hneigingar sem lengi
hefur gætt á vinstri væng Jafnað-
armannaflokksins. Sem dæmi má
geta ræðuhalda jafnaðarmanna
þegar þess var minnst árið 1945
að 40 ár voru liðin frá stríðslok-
um. Þá margítrekuðu jafnaðar-
menn það að helsta skylda
flokksins væri að stríða gegn fé-
lagslegum grundvelli fasismans
og var átt við Sambandslýðveldið
og kannski öllu frekar þann hátt
sem er á efnahagsmálum og vill
svo til að er einnig ríkjandi í
Bandaríkjunum.
En það hefur fleira gerst en
orðin tóm. Þegar jafnaðarmenn
hófu hinar vægast sagt óvenju-
legu viðræður sínar við Kommún-
istaflokk Austur-Þýskalands (til
þess að í orði kveðnu væri ekki
rætt við þarlend stjómvöld) var
markmiðið að skapa margum-
rædda Mið-Evrópu. 1985 luku
leiðtogar jafnaðarmanna við gerð
samkomulags — á tímabili gengu
þeir svo langt að kalla það upp-
kast að sáttmála — við austur-
þýska kommúnistaflokkinn um
efnavopn. Árið eftir var gengið
frá svipuðu samkomulagi um und-
irbúning kjamorkuvopnalauss
svæðis í hjarta Evrópu. Talsmenn
Jafnaðarmannaflokksins halda því
fram að þess háttar utanríkis-
pólítík á vegum stjómarandstöðu-
flokks sé réttlætanlegur þáttur
kosningabaráttu, til þess fallinn
að minna kjósendur á slökun-
artímabilið þegar Willy Brandt var
kanzlari Vestur-Þýskalands.
Þessar viðræður ristu þó mun
dýpra en jafnaðarmenn vildu vera
láta. Ekki einu sinni franskir og
ítalskir kommúnistar gengu svo
langt í verstu firosthörkum Kalda
stríðsins. Líkt og breski Verka-
mannaflokkurinn hefur Jafnaðar-
mannaflokkurinn þýski þá
opinberu stefnu að landið skuli
vera í Atlantshafsbandalaginu, en
stefna flokksins grefur sífellt und-
an vamaráætlunum bandalagsins
á meginlandi Evrópu.
Sigur Kristilegara demókrata,
flokks Helmuts Kohl, í janúar sl.
þýðir að jafnaðarmenn þurfa a.m.
k. ekki bráð að hafa áhyggjur af
því að efna loforðin sem þeir gáfu
austur-þýskum. Núverandi stjóm
mið- og hægrimanna virðist traust
í sessi og almennt hafa banda-
menn Vestur-Þjóðveija ekki
áhyggjur af þessum málum og
velta ekki einu sinni vöngum yfír
öðmm þáttum Mið-Evrópuhug-
myndarinnar. En jafnvel þótt að
Jafnaðarmannaflokkurinn endur-
heimti ekki stjómartaumana í
þessari lotu þá spegluðu úrslitin
óheillavænlega þróun. Fylgi
græningja jókst verulega og í
sama mæli valþröng jafnaðar-
manna, en þeir þurfa að fara að
gera upp við sig hvort þeir eigi
að snúast til vamar gegn græn-
ingjum eða reyna að lifa í sátt
og samlyndi við þá.
Að vissu marki verður ekki hjá
komist því að líta á Mið-Evrópu-
hugmyndina sem raunvemlega
hugarfarsbreytingu meðal þeirra
sem gefa þessum málum gaum.
Hún siglir í kjölfar þeirrar breyt-
ingar sem varð á áhrifum
Bandaríkjanna í Evrópu — bæði
á menningar- og pólítíska sviðinu
— í kjölfar Víetnam-stríðsins og
Watergate. Það frelsi, auðlegð og
þjóðfélagsjöfnuður sem fjóðveijar
Við Berlínarmúrinn er tviskipting
njóta er ekki lengur talið árangur
styrkrar stjómar og kjamorkufæl-
ingar. Þeir Þjóðveijar, sem ekki
muna hörmungar stríðsins og fá-
tæktina fyrstu árin eftir það, líta
á velmegunina sem sjálfgefínn
rétt hvers og eins, sem ekki verði
frá honum tekinn. Mið-Evrópu-
hugmyndin er neyðarútgangur
margra frá Atlantshafsbandalag-
inu og samfélagi vestrænna þjóða.
Öðmm er hún ávísun á heimsslit.
Staðfesting
bandalagsins
Austan múrs hefur hugtakið
„Mitteleuropa" nokkuð aðra
merkingu. Orðsendingar frá aust-
ur-þýsku kirkjunni og öðram
gefur til kynna að litið sé á hug-
myndina sem svar við gjaldþroti
kommúnismans, loforð um betri
tíma og lausn frá eymd og helsi.
En fyrir bæði Þýskalöndin er
Mið-Evrópuhugmyndin samt sem
áður blandin sjálfseyðingarhvöt.
Hún felur í sér að Þýskaland
muni sjálfviljugt skera á allar