Morgunblaðið - 16.05.1987, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. MAÍ 1987
37
SKULDADAGAR SOVÉSKA
NÝLENDU VELDISIN S
taugar til umheimsins, gera það
sem Frakkar kalla „auto-decoup-
lage“. Þetta er nýjasta útgáfan
af því sem Henry Kissinger og
Zbigniew Brzezinski nefndu
„sjálfs-Finnlandiseringu" fyrir
réttum 10 árum.
Þetta gæti ekki verið í þágu
Vestur-Þýkalands, Vesturlanda
eða Atlantsbandalagsins. Þvert á
móti á stefna Vestur-Þýskalands
að vera sú að styrkja bandalagið
og staðfesta veru sína í því enn
frekar. Utanríkisstefna Vestur-
Þýskalands á að byggjast á hinni
gífurlegu velgengni vestræns
þjóðskipulags hvort heldur er
pólítísk og efnahagsleg, þeim
þrótti sem einkennir vestræna
menningu og hæfileika Vestur-
landa til þess að vera ákveðin, en
um leið opin gagnvart Austan-
tjaldsríkjunum. Þetta var kjami
þess sem leiðtogar Atlantshafs-
bandalagsins töldu að yrði því
heillavænlegast fyrir tuttugu
árum og lýstu í Harmel-skýrsl-
unni.
Slökunarstefnan eins og hún
var skilgreind á sjöunda áratugn-
um á efitt uppdráttar nú orðið.
Ný tegund slökunar er besta svar-
ið við Mið-Evrópuhugmyndinni;
slökun sem byggist á raunsæjum
hugmyndum um það hvað Evrópa
getur orðið og verður að vera. Þar
er um að ræða raunverulegt svar
við hugmyndinni. Bæði þeim
freistingum, sem felast í vest-
rænni uppgjöf í trausti þess að
Kremlarherrar reynist sannir
íþróttamenn, sem og þeim vonum
sem bærast í bijóstum manna í
Varsjá og Búdapest. Prag og
Austur-Berlín. An nýrrar ákveð-
innar vestur-þýskrar stefnu hættir
Sambandslýðveldið á að gefa mun
meira en það þarf á öllum sviðum
— menningarlegu, pólítísku og
hemaðarlegu. Það væri í senn
fáránlegt og sorglegt ef Þjóðverj-
ar guggnuðu á sannfæringu sinni,
einmitt þegar hnignun marx-
ismans verður augljós og Sovét-
menn játa að þeim hafí mistekist.
Höfundur er sagnfræðingTjr við
Erlangen-háskóla. Hann ritar
reglulega greinar í vestur-þýsk
blöð og tímarit um samskipti Aust-
urs og Vesturs.
Eftir Otto von
Habsburg
Tunga og merking orða skiptir nú
reginmáli í hugsjónabaráttu stjórn-
málanna. Hver sá sem getur fengið
andstæðing sinn til þess að nota
orðfæri sitt hefur unnið hálfan sig-
ur. Nú á dögum notum við iðulega
orðfæri marxista, en orðsiíjafræði-
legar breytingar í samræmi við
pólítískar hneigðir hverju sinni eru
áhugamönnum um stjórnmál verð-
ugt viðfangsefni.
Sovétríkin unnu einn stærsta sig-
ur sinn á þessum vígvelli orða eftir
fundinn í Jöltu, þegar kommúnist-
um tókst að fá hinn fijálsa heim
til þess að skipta Evrópu í Austur-
og Vestur-Evrópu og ekkert þar á
milli. Þetta jók mönnum andlega
leti því ávallt er auðveldara að ein-
falda flókinn veruleika heldur en
að taka á vandanum. Með þessari
hræðilegu einföldun gáfu Vestur-
landabúar Sovétmönnum lönd eins
og Tékkó-Slóvakíu og Ungveija-
land í huganum, þrátt fyrir að Vín,
sem álitin er vestræn borg, sé aust-
ar en Prag. Þetta leiðir hugann að
öðru hugtaki, sem reynst hefur
mjög áhrifaríkt í pólítískum skiln-
ingi þó svo að ekki verði færð nein
rök fyrir því. „Þriðji heimurinn".
Það fyrirbæri er ekki til. Lönd og
þjóðir á yfírborði hnattkúlunnar eru
svo mismunandi að út í hött er að
setja meirihluta þeirra undir einn
hatt. Það er eftirtektarvert að ein-
ungis Kínveijar hafa andæft þessu
rugli, sem Sameinuðu þjóðirnar
hafa öðrum fremur útbreitt. A Vest-
urlöndum hefur hugtakið valdið
ranghugmyndum, sem fjöld rangra
ákvarðana og ályktana hefur verið
byggð á.
Þessi ósjálfráða skipting Evrópu
í austur og vestur varð næstum því
til þess að hugtakið „Mið-Evrópa“
dó út. f ályktunum þings Evrópu-
bandalagsins er þessu hugtaki
yfirleitt sleppt þó svo að þingmenn-
imir ættu að vita betur. Að
undanförnu hefur ástandið að vísu
batnað að þessu leyti, en langt er
enn í land.
Hugtakið „Mið-Evrópa“ varð fyr-
ir töluverðu áfalli þegar Dónárdalur
var margklofinn eftir Fyrri heims-
styijöld. Sú sameiningarvitund sem
eftir var hvarf nær alveg þegar
Rauði herinn hernam mið- og aust-
urhémð Þýskalands og beið átekta
við dyrastaf Vínarbúa. Pólítískar
afleiðingar þessa vom Rússum
mjög að skapi. Skipting Evrópu á
fundinum í Jöltu var af þessum
sökum álitin endanleg af mörgum,
jafnvel þó svo að Evrópubúar hefðu
átt að gera sér frekari grein fyrir
því vegna nándarinnar við svæði
það sem um ræddi: Mið-Evrópu.
Það er nú fyrst sem einhver
breyting hefur á orðið, en það gerð-
ist þegar kvamast fór úr hinu
kommúníska heimsveldi Kremlar-
bænda. Það vom Júgóslavar sem
mddu brautina og er orsakarinnar
eflaust að leita til þeirra kringum-
stæðna, sem ríktu á Balkanskaga
þegar Tító stofnaði ríki sitt. í flest-
um ríkjum Mið-Evrópu var
kommúnismi framandleg stefna —
eins konar ok, er hið sovéska her-
námslið lét landsmenn ganga undir.
Aðeins í tveimur löndum eftir stríð
komst kommúnismi á fyrir tilstilli
innfæddra. Annað var Júgóslavía,
þar sem Tító komst til valda —
aðallega með aðstoð Breta frekar
en Rússa — og hitt var Albanía.
Jafnframt vom það þessi lönd, sem
fyrst tóku stefnu óháð Sovétríkjun-
um, þó í ólíkar áttir væri.
Skriður komst aftur á hugmynd-
ina um Mið-Evrópu þegar nokkur
Austantjaldsríkjanna reyndu að
ráða ráðum sínum sjálf með mism-
iklum árangri. Auk áðumefndra
ástæðna gegndu Sovétríkin ekki
forystuhlutverki sínu innan „aust-
ur-blokkarinnar“ sem fyrr vegna
margvíslegra innri vandamála. Sov-
étríkin urðu einnig fyrir barðinu á
„kjarnorkuvopnalömun" þeirri sem
Bandaríkin em sögð hafa þjáðst af
til skamms tíma. Vegna hins gífur-
lega kjarnorkuherafla á kostnað
þess hefðbundna glötuðu risaveldin
pólítískum sveigjanleika. Menn
stunda ekki fiðrildaveiðar með vél-
byssu. Vissulega er hefðbundinn
herafli Sovétmanna framúrskar-
andi, en hættan á stigmögnun
hefðbundinna átaka í átt til kjam-
orkustríðs er enn haldgóð hand-
bremsa á herskáa valdamenn innan
Kremlarmúra.
I þessu samhengi skyldu menn
einnig hafa aðra staðreynd hug-
fasta: Með einstaka undantekning-
um em jafnvel sanntrúaðir
kommúnistar í Mið-Evrópu óá-
nægðir með núverandi skipan mála.
Þeir hafa megna andúð á hersetu
Sovétmanna og finnst þau takmörk,
sem Brezhnev-kenningin setur eig-
in fullveldi, vera mjög óþolandi, en
þrátt fyrir blíðleg orð og önnur vina-
hót, þá lifir Mið-Evrópa og hrærist
í skugga þeirrar kenningar. Að
sjálfsögðu vilja kommúnistar allt til
þess vinna að halda völdum, en
þeim líkar ekki þær takmarkanir
sem núverandi nýlendukerfí setur
þeim.
Þessi þróun hefur orðið hraðari
að undanförnu vegna þess að eitt
helsta vopn stalínstímabilsins, þ.e.
a.s. algjör einokun og miðstýring
fréttamiðlunar, er smám saman að
renna valdhöfum úr greipum. Marg-
ir hafa orðið til þess að hrósa
Mikhail Gorbachev fyrir „glasnost",
eða aukna hreinskilni yfirvalda, en
færri virðast gera sér grein fyrir
að hér er einungis um pólítíska
kænsku að ræða. Tækniframfarir á
sviði útsendinga og viðtöku hafa
orðið til þess að truflanir á frétta-
sendingum að vestan eru nú til lítils.
Þess vegna hefur Gorbachev breytt
um aðferðir. Þar sem ekki er lengur
hægt að einangra Austantjalds-
þjóðimar þá hefur það ráð verið
tekið að sjóða saman eigin útgáfu
af þeim fréttum, sem ekki er hægt
að halda frá lýðnum. Að telja
„glasnost" vera þróun í frelsisátt
er rangt. Sovétríkin eru aðeins að
laga sig að breyttum aðstæðum,
líkt og þau gera nú með auknum
sveigjanleika í afvopnunarmálum.
í þessum garði vaxa nú upp þjóð-
emishreyfíngar í Mið-Evrópu. Að
þessu sinni em þær þó í miklu frá-
bmgðnar þeim sem blómstraðu á
ámnum milli stríða. Þegar rætt er
við Mið-Evrópubúa — jafnvel þá
sem njóta góðs af einræði kommún-
ista, þá hneigist hugur manna til
sameinaðrar Evrópu, líkt og gerist
vestan járntjalds. Jafnvel stalínista-
stjóm Honeckers í Austur-Þýska-
landi vaknaði upp af væmm blundi
þegar von Berg, einn helsti áætl-
anasmiður þeirra og samninga-
maður reit grein þar sem hann
staðhæfði að árangur Evrópu-
bandalagsins ætti að vera Mið-
Evrópuríkjunum til fyrirmyndar.
Að vísu sá von Berg sig tilneyddan
til flótta vestur um múr skömmu
síðar, en það segir sitt að maður
úr forréttindastéttinni skuli setja
slíkt á blað og sýnir svo ekki verð-
ur um villst að menn em að vakna
til þjóðemismeðvitundar þar austur
frá. Sú vakning á sér stað allt frá
Eystrasaltsríkjunum til Búlgaríu en
merkjanlegust er hún þó í löndum
eins og Póllandi og Ungveijalandi.
Samstaða fólks, hvort heldur hún
er bundin við trúarbrögð, þjóð-
menningu eða annað er nú almenn.
Sovétríkin reyna að halda aftur
af þessari þróun með því að grípa
í efnahagstaumana, en um þá halda
Sovétmenn í forsæti Comecon.
Hvað sem öðm líður er ljóst að
framtíð Mið-Evrópu veltur að miklu
leyti á stefnu Vesturlanda. í þessu
tilliti gerði Evrópuþingið rétt þegar
meirihluti mið- og hægrimanna
studdu Bettiza-skýrsluna þar sem
lagt var til að í viðræðum við Aust-
antjaldslöndin skyldi öll áhersla á
það lögð að rætt yrði um gagn-
kvæma viðskiptasamninga ein-
stakra ríkja. Sovétmenn hafa
skiljanlega reynt að koma á viðræð-
um milli Comecon og Evrópubanda-
lagsins með það fyrir augum að
viðskipti EB austur yfir múr fari
um hendur Comecon. En banda-
lögin tvö em gerólík. Comecon er
ekkert annað en stofnun ætluð til
þess að arðræna nýlendumar, en
Kremlarbændur em öldungis ein-
ráðir í bandalaginu þó að svo eigi
ekki að heita í orði kveðnu. Auk
þess þá hefur bandalagið ekki sjálf-
stæða stefnu á stjórnmálasviðinu.
Þess vegna væri það gersatnlega
út í hött ef bandalögin ættu að eiga
í gagnkvæmum viðræðum sem jafn-
ingjar. Að sjálfsögðu er Sovétríkj-
unum fijálst að viðurkenna
Evrópubandalagið og það er ekki
ólíklegt að svo fari í náinni framtíð,
en í því tilviki væri ekki um að
ræða viðurkenningu Comecon á EB
eða öfugt, heldur einungis gagn-
kvæm samskipti við Sovétríkin á
sama hátt og EB á við 104 önnur
ríki.
Vegna breyttra aðstæðna er
Mið-Evrópa aftur umræðuverð sem
pólítísk eining á landabréfi Evrópu.
Skammt fram á veg litið mun valda-
jafnvægið í heiminum breytast
lítillega. Sovétmenn hafa linað dá-
lítið tökin á Mið-Evrópu og þau tök
munu linast nokkuð enn. Sovétríkin
em síðasta nýlenduveldi heimsins
og eiga eftir að fara dalandi sem
slíkt. Öll Síbería er ein nýlenda.
Frakkar vom fyrir löngu búnir að
koma sér vel fyrir i Vestur-Afríku
þegar fyrstu Rússamir klifmðu yfir
Úralfjöll og héldu í austurátt til
þess að nema lönd múhameðstrúar-
manna og ýmissa asískra ættbálka.
Hlutverk síðasta nýlenduveldisins
er hvorki skemmtilegt né þægilegt
viðfangs. Atburðir í Alma Ata og
Tadjikistan sýna svo ekki verður
um villst að ýmsar hræringar em
undir fótum ráðamanna í Kreml og
ræðir þar þó aðeins um það, sem
við Vesturlandabúar verðum
áskynja um. Skuldadagar sovéska
nýlenduveldisins nálgast óðfluga.
Hversu langt er enn í þá er erfítt
að segja til um. Eigi að síður er
óhætt að fullyrða: Það em straum-
hvörf framundan og þau munu
veikja það tak, sem Sovétríkin hafa ;
á löndum þeim, sem Stalín fékk í
sinn hlut á fundinum í Jöltu. Endur-
koma Mið-Evrópu, ef svo má að
orði komast, mun taka langan tíma
og valda miklum breytingum á álf-
unni og síðar á heiminum. Endur-
sameining Evrópu er ekki
bjartsýnisraus, eins og sumir telja,
heldur fyrirsjáanlegur vemleiki. Því
em framundan dagar þar sem reyna
mun á stefnu vestrænna ríkja og
sér í lagi Evrópubúa.
Höfundurá sæti á þingi Evrópu-
bandalagsins. Hann er sonur Karls1
erkihertoga af Austurríki, sem
seinna varð Austurríkiskeisari og
konungur UngveijaJands. Hann
er doktor í stjómmálafræðum og
semur greinar og fyrirlestra um
alþjóðleg málefni, aukþes sem
hann sinnir stjórnmálum.