Morgunblaðið - 10.01.1988, Blaðsíða 2

2 'B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. JANÚAR 1988
i
a
Gunnar Guðbjartsson
menn úr mörgum hreppum áttu er-
indi að Hjarðarfelli til þess að nota
símann. Næstu símstöðvar voru í
Borgamesi og í Stykkishólmi. Þetta
varð líka til þess að oft þurfti að
senda eftir fólki sem beðið var um
í síma, stundum gríðarlega langa
leið t.d. út í Ólafsvík. Þá var allt
farið á hestum yfir óbrúaðar ár.
Þjóðleiðin um Kerlingarskarð lá al-
veg við túnið á Hjarðarfelli, sem var
fyrsti bær sem komið var að þegar
komið var ofan af fjallinu. Þar stön-
suðu því allflestir ferðamenn svo það
var ákaflega gestkvæmt og bærinn
nánast samgöngumiðstöð. Að Hjarð-
arfelli komu margir þekktir menn í
þjóðfélaginu, skáld, listamenn, emb-
ættismenn, stjómmálamenn, for-
stjórar fyrirtækja og fl.
Sterk tengsl innan
fj öldsky ldunnar
Við vorum átta systkinin sem
uxum úr grasi. Elstur bræðranna
var Alexander, hann bjó í fjórtán
ár á nýbýli á Hjarðarfelli en flutti
svo að Stakkhömrum. Annar í röð-
inni er Guðbrandur sem bjó um tíma
í Fróðárhreppi en flutti svo til Ól-
afsvíkur. Kristján, sá þriðji, varð
bóndi í Staðarsveit, fyrst á Búðum
svo í Hólkoti. Þorkell, sá fjórði, nam
trésmíði og sundaði þá iðn lengi.
Hann tók við jarðarparti föður okk-
ar og var þar með smábúskap í tíu
ár en flutti þá til Hveragerðis og
tók við forstöðu ullarþvottastöðvar
SÍS þar. Systur mínar Elín og Guð-
björg giftust ungar til Reykjavíkur
og hafa búið þar alla tíð en Ragn-
heiður sem er næst mér í aldursröð,
bjó ásamt Hjálmi Hjálmssyni fyrri
manni sínum fyrst að Búðum en
fluttu síðar að Hjarðarfelli. Hjálmur
dó árið 1958 og litlu síðar flutti
Ragnheiður á Akranes og hefur
búið þar sfðan.
A æskuheimili mínu var jafnan
fleira fólk en við systkinin og for-
eldrar okkar og félagsstarf mikið,
sungið, spilað og farið í leiki. Við
vöndumst á það ung systkinin að
taka þátt í slíku. Það voru ákaflega
sterk tengsl á milli föðurfólks míns
og það kom oft heim til okkar og
söng og gerði að gamni sínu. Pabbi
og systkini hans urðu fyrir því að
missa foreldra sína tiltölulega ung
og héldu kannski meira hópinn fyr-
ir vikið. Oft var hátíð í gamla
húsinu á Hjarðarfelli þegar frænd-
fólkið kom í heimsókn. Það hefur
einnig verið mikið og gott samband
milli okkar systkinanna, eftir því
sem hægt er að koma við í nútíma
þjóðfélagi.
Það atvikaðist þannig að ég tók
við búskap á Hjarðarfelli. Fyrst bjó
ég ásamt foður mínum og systkin-
um en eftir að þau hurfu frá búskap
þar þá komu synir mínir Guðbjartur
og Högni í búskapinn með mér og
þeir eru bændur á Hjarðarfelli í
dag. Næst í röðinni af bömum okk-
ar hjóna er Sigríður sem lauk BA
prófí í ensku og frönsku. Hún er
gift og búsett í Frakklandi. Svo er
það Hallgerður sem er gift Sturlu
Böðvarssyni og búsett í Stykkis-
hólmi. Teitur sonur okkar er
efnaverkfræðingur og býr í
Reykjavík og yngsta dóttirin Þor-
björg er bókasafnsfræðingur og býr
á Egilsstöðum. Ég hafði strax í
æsku mikinn áhuga á búskap og
gat ekki hugsað mér annað starf.
Eftir að ég fékk eitthvert vit þá
helgaði ég hveija stund mína því
að reyna að búa mig undir búskap-
inn. Ég var íjárglöggur og hafði
yndi af fé. Ég hafði einnig mjög
gaman af hestum. Ég byijaði ungur
að rækta land og hef stundað það
meira en flestir aðrir menn, bæði
með handverkfærum, hestaverk-
færum og einnig með vélum.
Ég var við nám einn vetur á
Laugarvatni og annan vetur á
Hvanneyri og lauk þar prófi vorið
1939. Eg tók námsefni tveggja
vetra saman á einum vetri á báðum
stöðunum. Ég hafði hvorki efni né
tíma til að vera í skóla marga vet-
ur. Ég hafði þó hug á því að fara
utan til framhaldsnáms í búvísind-
um og var mikið til þess hvattur
af kennurum mínum á Hvanneyri,
sérstaklega Runólfi heitnum
Sveinssyni skólastjóra. Mig skorti
tilfínnanlega málaþekkingu til þess
náms og hafði hug á að afla mér
hennar. En svo braust stríðið út
síðsumars árið 1939 ogþá lokuðust
allar leiðir svo ég gat ekki farið og
lagði áform um framhaldsnám á
hilluna.
Fólk sætti sig
við minnaþá
Ég gifti mig á afmælisdaginn
minn þegar ég varð 25 ára gamall,
Ásthildi Teitsdóttur frá Eyvindart-
ungu. Við hófum búskap vorið
1942. Það var fremur erfíður tími
til að byija búskap en fólk var
nægjusamara þá og sætti sig við
miklu minna en nú er siður. Batn-
andi tímar fóru þó í hönd og
atvinnuástand fór batnandi. Við
höfðum lítið bú til að byija með,
tvær kýr og um sextíu kindur. Það
þætti lítið bú núna þegar menn telja
sig þurfa 400 til 500 fjár eða 20
til 30 kýr til þess að geta byijað
búskap. Afurðaverð var þó síst
hærra þá en nú er. Fólk sætti sig
við minna og nýtti heimaafla eins
og hægt var. Það var heldur ekki
siður þá að skulda mikið eða lengi.
Ég fékk keyptan 1/3 jarðarinnar
af föður mínum á fasteignamats-
verði og það tók mig ekki mörg ár
að greiða upp verðið. Bústofninn
átti ég að mestu leyti áður en ég
byijaði búskapinn. Mér er afar illa
við að skulda og tel það eitt mesta
óráð sem menn gera að skulda óhóf-
lega mikið. Ég tel að menn eigi
heldur að bíða með framkvæmdir
en hleypa sér í of miklar skuldir.
Ég reyndi að skulda aldrei meira
en þau föstu lán sem ég gat fengið
í Stofnlánadeild landbúnaðarains
eða Búnaðarbankanum. Ég tók
aldrei lausalán utan einu sinn þegar
ég keypti bfl. Þá tók ég víxil til
tveggja eða þriggja mánaða. Árið
1954 fékk ég fyrst bíl, svokallaðan
ísraelsjeppa.
Ég byijaði ungur að taka þátt í
félagsmálum. Það var þó ekki mik-
ið áður en ég fór að Laugarvatni.
Félagslíf var ákaflega dauft á
kreppuárunum enda þurfti fólk þá
að vinna mikið og hafði varla efni
á að leggja vinnu eða tíma í félags-
starf. Á skólaárunum fór ég að taka
þátt í félagslifinu innan skólanna,
bæði málfundum og sönglífi. Ég var
bæði í kórum og kvartettum. Strax
þegar ég kom heim frá Hvanneyri
vorið 1939 var ég kosinn í stjóm
Ungmennafélagsins í minni sveit
og í stjórn Ungmennasambands
sýslunnar. Ég var formaður þess í
nokkur ár. Árið 1943 var ég kosinn
í stjóm Búnaðarsambandsins og
Ræktunarsambandsins, sem stofn-
að var árið 1946, og þannig kom
þetta koll af kolli.
Ég get ekki neitað því að ég var
metnaðargjam á þeim árum og
einnig var ég umbyltingargjam og
vildi ýmsu breyta, sem ekki hafði
verið gert áður. Bæði Ræktunar-
sambandið og Búnaðarsambandið
gengust fyrir fjölmörgum nýjung-
um í búskaparháttum á Snæfells-
nesi sem varð til þess að gjörbylta
allir afkomu fólksins í sveitunum.
Ræktunarsambandið fékk stórvirk-
ar vinnuvélar, bæði jarðýtur og
skurðgröfur. Það varð gjörbylting
í vinnubrögðum og afkomu þegar
farið var að rækta. Nýr húsakostur
og nýjar búvélar breyttu heimilis-
háttum. Allt varð þetta til þess að
auka tómstundir fólks sem það gat
notað m.a. til félagsstarfa.
Þá voru bændur hvattir
til að framleiða sem
mest
Þegar ég var að byija að búa
þá vantaði kjöt, osta og smjör.
Bændur voru hvattir til að auka
búvömframleiðslu. Öll þessi aðgerð
í félagsmálum landbúnaðaríns
stefndi að því að auka afköst og
framleiðslu. Bæta afkomu sveita-
fólksins og létta af því mesta
þrældómnum. Það var líka skortur
á lándbúnaðarvörum víða um heim
á þeim árum. Það var ekki fyrr en
seint á sjötta áratugnum sem því
markmiði var náð að fullnægja eft-
irspum eftir landbúnaðarvörum á
innlendum markaði og útflutningur
hófst aftur. Þá var farið að flytja
litilsháttar út af.kjöti og osti, sem
gaf um 75 prósent af því verði.sem
var á osti hér innanlands. Þessir
markaðir vom bæði í Evrópu og í
Bandaríkjunum. Fólki fjölgaði ört í
heiminum og menn trúðu því að
þessir markaðir myndu haldast, ís-
lendingar hafa góð framleiðsluskil-
yrði og menn trúðu því að við
gætum framleitt fyrir þessa mark-
aði ef þeir gæfu óbreytt verð. En
þróunin varð sú að verðbólga óx
ákaflega mikið hér á landi umfram
það sem var erlendis og framleiðslu-
kostnaður hér hækkaði meira en í
markaðslöndunum. Þetta hlutfall
versnaði ár frá ári, sérstaklega eft-
ir að olíuverð hækkaði árið 1975.
Á fundi norrænu bændasamta-
kanna í Malmö árið 1965 var til
umræðu hungursneyðin í heimin-
um, þá hafði verið mikill mannfellir
í Indlandi og Kína og í sumum
Afríkulöndum. Á fundinn kom
Gunnar Myrdal hagfræðiprófessor,
sem þá var starfsmaður Sameinuðu
þjóðanna. Hann var mikill áhuga-
maður um að að bæta og jafna
lífskjörin í heiminum og að allir
þegnar í heiminum hefðu nægan
mat. Hann flutti erindi á fundinum
og hvatti allar þjóðir til að auka
matvælaframleiðslu sína þvi mark-
aðurinn væri nægur. Hann taidi að
ef ekki yrði brugðist mjög hart við
og framleiðsla1 aukin þá myndi tveir
milljarðar manna af sex milljörðum
í heiminum svelta árið 2000. Það
eru 22 ár síðan hann flutti þetta
erindi. Það liðu ekki nema sex til
sjö ár frá því hann flutti erindið
þar til búið var að metta Asíuþjóð-
imar og forða þeim frá árvissri
hungursneyð. Þar til kom hin svo-
kallaða græna bylting. Kynbætur á
komi og aukin þekking á komrækt
sem breiddist út frá merkum
vísindamanni. Maður þessi hét Nor-
man Borlaug, hann var norskur að
uppruna en starfaði mest í Mexíkó.
Hann fékk Nobelsverðlaun fyrir
afrek sín. Enn er þó matarskortur
í Afríku þó ástandið hafi batnað þar
frá því sem það var á þessum ámm.
Var hægt að búast við
að bændur á Islandi
væru framsýnni
en prófessor
Gunnar Mýrdal
Það er hins vegar offramleiðsla
víða annars staðar í heiminum,
einkum í Ameríku- og Evrópulönd-
um. Það hafa orðið miklar tæknileg-
ar og vísindalegar framfarir í
framleiðslumálunum bæði í kom-
rækt og eldi gripa sem hafa valdið
þessari framleiðsluaukningu. Við-
horfin hafa því breyst mikið á
þessum 22 tveimur árum sem liðin
em frá fundinum í Malmö. Stundum
heyrast hér ásakanir í garð bænda
og einkum í garð forystumanna
þeirra fyrir að hafa ekki fylgst með
þróuninni í þessu efni og dregið úr
framleiðslu nýmjólkur og kinda-
kjöts fyrr en gert var. En var hægt
að búast við því að bændur á Is-
landi væm framsýnni í þessum
efnum en prófessor Gunnar Mýrd-
al, sem hafði meiri yfirsýn um þessi
málefni í heiminum en nokkur ann-
ar samtímamaður? Þó er heldur
ekki unnt að segja að bændur væm
andvaralausir. Árið 1968 mátti
merkja að þróunin í verðlagsmálun-
um hér heima og erlendis var
íslenskum landbúnaði óhagkvæm
og framleiðsla búvara var orðin svo
mikil í landinu að búast mætti við
afsetningarerfiðleikum. Þá gerði
aðalfundur Stéttarsambands bænda
samþykkt og aðvaraði um að haldið
yrði áfram óbreyttri framsleiðslu-
stefnu. Halldór E. Sigurðsson
fyrrverandi landbúnaðarráðherra
vildi fá fram breytingu á land-
búnaðarmálunum á ámnum 1972
til 1973, en fékk ekki nægan skiln-
ing fyrir því á Alþingi og fmmvarp
sem hann lét gera um breytingar á
framleiðsluráðslögunum dagaði
uppi á Alþingi. Stjómmálamenn
almennt skildu þetta ekki og vildu
ekki hlusta á aðvörun Stéttarsam-
bandsins. Það tók tólf ár að vekja
skilning á þessu. En loks þegar
stjómmálamenn áttuðu sig þá tóku
þeir að mínu mati of harkalega í
taumana. Þegar kvótinn var settur
á ámnum 1979 til 1980 var um það
samið að ríkisvaldið legði fram íjár-
muni til þess að leggja í búhátta-
breytingar og skapa ný atvinnu-
tækifæri í sveitum og bændum yrði
gefinn aðlögunartími til þess að
aðlagast breyttum framleiðsluhátt-
um. En við þetta var ekki staðið,
nema að litlu leyti. Ríkið tók stóran
hluta af því fé sem samið hafði
verið um að ætti að fara til búhátta-
breytinga í allt aðra hluti. Það var
ekki fyrr en nú fyrir tveimur árum
sem snúið var við á þeirri braut.
En þá var farið allt of harkalega í
samdrátt framleiðslu og fjármuni
skorti til að gera búháttabreyting-
una með eðlilegum hætti.
Stjórnmálamenn slægj-
ast eftir fylgi þar sem
fylgið er mest
Of fáir stjómmálamenn leggja
sig nú fram um að skilja vandamál
landbúnaðarins og þeir sem það
Hjarðarfell á Snæfellsnesi