Morgunblaðið - 29.05.1988, Page 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. MAÍ 1988
ÞEIR SEM
TAPA ENDANLEGA
Fæðingum hefur fjölgað
á íslandi að undanfömu
samkvæmt fréttum sem
af og til hafa birst í
fjölmiðlum. Þetta telja
flestir góðar fréttir. Um
tíma leit út fyrir að
Islendingum færi
fækkandi og ekki yrði hjá
því komist að fá fólk
utanlands frá til þess að
vinna hér ýmis verk er
fram liðu stundir. í okkar
fámenna þjóðfélagi
skiptir miklu að sem allra
flestir geti orðið nýtir
þjóðfélagsþegnar. Þegar
fáar hendur eru um mörg
verk þá er mikilvægt að
þær hendur séu vel
þjálfaðar og stjómist af
vel upplýstum heila. I
fámenni er einnig
mikilvægt að samvinna
sé góð og fólk kunni að
umgangst hvert annað af
tillitsemi og hlýju. Til
þess að allt þetta megi
heppnast þarf uppeldi
bama að vera hnitmiðað.
En hvemig skyldi hið
íslenska þjóðfélag búa að
þeim bömum sem em nú
sem óðast að líta dagsins
Ijós, lifa sín bemskuár
eða em milli tektar og
tvítugs.
Ekkert stendur í
stað og síst af öllu
hið íslenska þjóð-
félag. Hér hafa
orðið stórstígar
breytingar alla
þessa öld svo
menn hafa orðið
að hafa sig alla við að fylgjast með
þeirri þróun. Á þessum tíma hefur
þjóðfélag okkar breyst úr hægfara
bændasamfélagi þar sem mikil
áhersia var lögð á vinnusemi, nýtni,
sparsemi og heiðarleika í samfélag
þar sem hraðinn og tæknin skipta
mestu máli. í ölduróti þessara
breytinga hafa mörg hin gömlu
þrautreyndu sjónarmið glatast og
það sem við hefur tekið ekki alltaf
verið af hinu góða.
Eitt af því sem hefur breyst er
ábyrgð samfélagsins á börnum. Hér
áður fyrr má segja að ábyrgð á
bömum hvfldi af fullum þunga á
fjölskyldu þeirra og heimili. Ef
heimilið leystist upp tók að vísu hið
opinbera við, það er að segja hrepp-
urinn, sem ráðstafaði þá bömunum
sem niðursetningum inn á önnur
heimili gegn meðlagi. Öll menntun
og umönnun bama hvfldi áður á
fjölskyldu og heimilum og til lækna
var ekki leitað nema [ lífsnauðsyn.
Nú er öldin önnur. Ábyrgð sam-
félagsins á bömum er orðin mikil.
Smám saman hefur öll ábyrgð
vegna menntunar bama færst yfir
á samfélagið, heilbrigðistþjónustan
hefur hönd í bagga með uppeldi
bama frá fæðingu þeirra, og dag-
vistarstofnanir hafa í ýmsu leyst
fjölskylduna af hólmi.
Mörg börn ganga sjálfala á
daginn
Á sl. tuttugu árum hafa konur
þyrpst út á vinnumarkaðinn en karl-
amir hafa ekki að sama skapi verið
fljótir að læra að taka til hendinni
við heimilisverkin og bamauppeldið,
Þess vegna hvflir nú oft tvöfalt
vinnuálag á konum. Úti á vinnu-
markaðinum eru gerðar sömu kröf-
ur til kvenna og karla sem er að
mörgu leyti eðlilegt. Það er hins
vegar augljóst að leggi konur mikið
uppúr frama á vinnustað þá kemur
það niður á því að þeim gefst að
jafnaði lítill tími að sinna bömum
sínum. Hin skyndilega og mikla
þátttaka kvenna í atvinnumálum
þjóðarinnar kom hinu opinbera í
opna skjöldu á sínum tíma. Yfír-
vöidum hefur gengið illa að halda
í við þessa þróun og þess vegna eru
hér enn alltof fáar dagvistarstofn-
anir. Samkvæmt könnunum ganga
um fjórðungur bama 7 ára og yngri
og rösklega helmingur bama 7 til
12 ára að meira eða minna leyti
sjálfala á daginn meðan forráða-
menn þeirra eru í vinnu utan heimil-
is. Þetta þykir mörgum ekki gott
ástand. Af þessu leiðir m.a. að þessi
böm neyðast til að „ala sig að miklu
leyti upp sjálf" ef svo má segja og
svo hitt að fæði bama sem þannig
aðstæður hafa er oft stórlega ábóta-
vant, máltíðir hafa riðlast og bömin
lifa of mikið á sætmeti og lélegum
mat. Þama þyrfti samfélagið að
grípa í taumana og annað hvort að
styðja betur við bakið á fjölskyld-
unni svo færri vinnustunda utan
heimilis væri þörf, lengja skólatíma
og koma á fullkomnum skólamáltí-
ðum eða þá að hafa til reiðu fleiri
dagvistarstofnanir og tómstunda-
heimili þar sem bömin gætu átt
samanstað og sinnt sínum áhuga-
málum, meðan forráðamenn þeirra
sinna vinnu í þágu samfélagsins.
Fólk á íslandi vinnur mjög langan
vinnudag, mun lengri en gerist í
nágrannalöndum okkar. Þetta leiðir
oft til þess að fólk verður þreytt
og lundleitt, samkomulag versnar á
heimilum og fyrir þetta mega böm-
in blæða. Það er ekki aðeins að
samverustundum þeirra með foreld-
rum fækki heldur verða þær stund-
ir í æ ríkari mæli merktar af alls
kyns armæðu sem er fylgifiskur of
mikils álags. Þreytt fólk missir
miklu frekar stjóm á skapsmunum
sínum, það verður heilsulausara og
því hættir einnig fremur til þess
að leita í fang Bakkusar. Þetta allt
að viðbættum efnahagsvandræðum
telja menn að eigi mikla sök á því
að hjónaskilnaðir hafa aukist mikið
í seinni tíð. Böm fráskildra foreldra
eiga að ýmsu leyti mun örðugra
uppdráttar en önnur böm. Ósam-
komulag foreldra veldur bömunum
sálarkvölum og stríðið er oft ekki
á enda þó fólk akilji heldur er því
viðhaldið í formi rifrildis um for-
ræði eða umgengni. Kannanir hafa
sýnt að böm sem koma frá sundruð-
um heimilum eða heimilum þar sem
óregla og drykkjuskapur ríkir hætta
miklu frekar námi snemma en önn-
ur böm og þeim er einnig hættara
við að lenda í klóm drykkju og eitur-
lyfja en bömum sem koma frá heim-
ilum þar sem betra samkomulag
og minni óregla ríkir. Þetta þarf
ekki að hafa með efnahag að gera.
Átakanleg andleg fátækt
Undirrót alls kyns vandræða í
þessum efnum er oft of mikið
vinnuálag. En hvers vegna skyldi
fólk vinna svona mikið hér á landi.
Menn eru sammála um að erfiðleik-
ar vegna húsnæðiskaupa eigi þar
stóran hlut að máli. Margt fólk er
líka fremur illa launað og verður
því að vinna mikið ef það á að
standa sig i því lífsgæðakapphlaupi
sem tröllriðið hefur þessu þjóðfélagi
á seinni árum. Þeir sem endanlega
tapa í þessu máli eru bömin sem
sjá æ minna af foreldrum sínum.
Þessi mikla vinna, og þreyta sem
henni fylgir, hefur orðið til þess að
það virðist áleitin hætta að fólk
skáki bömum sínum fyrir framan
sjónvarp og láti þau gleyma sér í
heimi tejknimynda og spennu-
mynda. Áhrif þessa þykjast þeir
merlq'a sem stunda kennslu. Kenn-
arar segja að böm sem nú eru að
koma í skóla kunni Iftið að hlusta
og þekki illa aga. Tisýndar virðist
vel fyrir þessum bömum séð en við
nánari kynni kemur í ljós átakanleg
andleg fátækt sem m.a. birtist í
lélegum málþroska og stafar af því
að lítið hefur verið við þau talað
og um þau sinnt andlega. Tengsl
bama við foreldra sína virðast oft
lauslegri nú en áður var og stundum
veldur þetta harmleikjum þegar
bömin komast á unglingsárin. Oft
stafar þetta af því að foreldrum er
ekki ljóst hvað til þarf til þess að
samskipti þeirra og bama þeirra séu
nægilega styrk. Þama gæti sam-
félagið komið inn í og séð til þess
að unglingum verði kennt meira um
uppeldismál og það hvemig æski-
legt sé að samskipti manna fari
fram.
Konur eru komnar til að vera á
vinnumarkaðinum, það er allra
manna mál. Við þessari staðreynd
þarf að bregðast með því að sjá
bömum fyrir viðundandi athvarfi
meðan forráðamenn þeirra vinna
úti í samfélaginu. Til þessa mætti
ef til vill nýta húsnæði sem nú er
lítið notað t.d. safnaðarheimili og
fl. En það er ekki nóg að koma á
ýmis konar dagvistarstofnunum.
Það þarf gera þær sveigjanlegri
þannig að fólki sem t.d. vinnur
vaktavinnu nýtist gæsla bamanna
betur en nú er. Það er verið að vinna
að því t.d. á Akureyri að nýta betur
en nú gert hin ýmsu form dagvist-
unar sem samfélagið býður fram. í
þessum efnum má eflaust gera
miklu meira en í dag er gert víðast
hvar. Ábyrgð samfélagsins birtist
okkur líka í afskiptum þess af efna-
hagsmálum íjölskyldunnar og í
gegnum þau mætti ugglaust stýra
málum fjölskyldunnar í betra horf
ef meira væri um það hugsað. Hið
nýja skattakerfí verður líklega til
þess að fólk dregur við sig yfirvinnu
vegna þess hve lítið því finnst það
fá í hendur þegar skattar hafa ver-
ið frádregnir. Þetta er að mörgu
leyti af hinu góða en verður jafn-
framt til þess að fólk hefur minna
handa á milli. Samfélagið virðist
þurfa að aðstoða meira en nú er
gert þá sem eiga mörg böm og svo
þá sem eru einstæðir og eiga ekki
húsnæði.
Síðast en ekki síst birtist okkur
ábyrgð samfélagsins á bömum í því
hvemig fólk í landinu hugsar til
bama sem það ber ekki beina
ábyrgð á. Það virðist stundum vera
misbrestur á því að fólk láti sér
annt um bömin í kringum sig. En
það má ekki gerast að fólk verði
svo innilokað í sínum eigin heimi
að það láti sér sjást yfir erfiðleika
þeirra sem lítils mega sín. Borgur-
um þessa lands ber að láta yfirvöld
vita verði þeir þess áskynja að böm
sæti illri umhirðu eða verði fyrir
misþyrmingum. Þetta ættu menn
að hafa hugfast og ekki láta það
bregast að gera vart við ef þeir
vita af slíku. Bömin em framtíðin
og það er miklu afdrifaríkara ef þau
verða fyrir skakkaföllum heldur en
þó stolt og tilfínningar hinna full-
orðnu særist. Bömin eru minni-
máttar og geta lítið gert í sínum
málum, þeim ber því að hjálpa á
allar lundir. Hverri fullorðinni
manneskju ætti að vera ljóst að hún
þarf að standa ábyrg fyrir sínum
gjörðum, hugsi fólk ekki um böm
sín eins og vera ber verður það líka
að taka afleiðingunum af þeirri
breytni sinni.
TEXTI: GUÐRÚN
GUÐLAUGSDÓTTIR
(Við ritun greinar þessarar var stuðst við
upplýsingar frá Áslaugu Friðriksdóttur skóla-
stjóra, Gyðu Sigvaldadóttur forstöðukonu,
Jóni Bjömssyni félagsmálastjóra og Ólafi
Ólafssyni landlœkni. Greinin er samin að til-
hlutan nefndar sem annast undirbúning fyrir
norrœnt bamavemdarþing sem haldið verður
á íslandi í sumar.)