Morgunblaðið - 18.09.1988, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1988
Reynistaður á fyrsta fjórðungi aldarinnar.
Aldarminning Jóns
Sigurðssonar á Reynistað
eftirséra Gunnar
Gíslason
Hinn 13. mars sl. voru liðin 100
ár frá fæðingu Jóns Sigurðsson-
ar alþingismanns á Reynistað. í
tiifTni þess vinnur Sögufélag
Skagfirðinga á Sauðárkróki nú
að útgáfu bókar til heiðurs og
minningar um Jón á Reynistað.
Jón sat um áratugaskeið á Al-
þingi og stóð í fremstu röð í
margskonar félagsmálum, en
hann var einnig kunnur fræði-
maður í sinni tfð og einskonar
„faðir“ Sögufélags Skagfirðinga
og aðaldriffjöður þess um fjölda
ára.
Bókin mun hljóta nafnið Ættir
og óðal og er skráð af Jóni sjálf-
um. Efnið er einkum þættir og
frásagnir af ættmennum Jóns,
sérstaklega afa hans, séra Jóni
J^allssyni prófasti í Glaumbæ,
sem var kunnur maður á seinni
hluta 19. aldar, og föður hans,
Sigurði Jónssyni bónda á Reyni-
stað, og samskipti þeirra feðga.
Ennfremur ritar Jón styttri þætti
um systkini séra Jóns Hallssonar,
og ýmsa fleiri úr frændgarði
sínum. Loks eru nokkrar æsku-
minningar Jóns.
Auk þessa skrifar séra Gunnar
Gíslason f.v. prófastur og al-
þingismaður í Glaumbæ ítarleg-
an formála, þar sem hann segir
frá Reynistaðarheimilinu og
þeim hjónum, Jóni og Sigrúnu
Pálmadóttur, og drepur á hin
margvíslegu störf óðalsbóndans
og alþingismannsins Jóns Sig-
urðssonar á Reynistað.
Morgunblaðið birtir hér út-
drátt úr formála séra Gunnars
Gíslasonar um Jón á Reynistað.
Á þessu ári, 1988, eru liðin 100
ár frá fæðingu Jóns Sigurðssonar
bónda, alþingisnlanns og fræði-
manns á Reynistað. Jón á Reynistað
— en þannig var og er hans jafnan
getið — var ásamt Sigurði Sigurðs-
syni frá Vigur, sýslumanni Skag-
firðinga, einn helzti hvatamaður að
stofnun Sögufélags Skagfírðinga
1937, og var Jón raunar frumkvöð-
ull þcss merka félags með erindi,
sem hann flutti inn á sýslufund
Skagafjarðarsýslu árið 1934, um
söfnun á ýmsum þjóðlegum fróðleik
viðkomandi Skagafjarðarsýslu. Þá
var Jón á Reynistað í áratugi í
stjóm og formennsku Sögufélags-
ins og mestur áhugamaður um allan
hag þess og starfsemi; í útgáfu-
nefnd frá byijun og réði hvað mestu
um verkefnaval og útgáfur skag-
fírzkra fræða, en það heildarheiti
er á ritum félagsins. Það er því
ekki ófyrirsynju, þegar öld er liðin
frá fæðingu þessa merka fræða-
frömuðar og áhugamanns um skag-
firzk fræði, ættfræði og persónu-
sögu, að Sögufélagið minnist þessa
afmælis með þvi að gefa út nokkra
fróðleiksþætti á bók úr handrita-
safni Jóns og af honum saman
tekna. Þá varð að ráði, að í upp-
hafí bókar, svo sem eins konar for-
spjall, skyldu rakin helztu æviatriði
höfundar og getið í stuttu máli
ýmissa þeirra verka, sem hann vann
að á löngum og verkmiklum starfs-
degi.
Jón Sigurðsson fæddist á Reyni-
stað 13. marz 1888, þar ólst hann
upp og átti heima alla ævi. Hann
andaðist 5. ágúst 1972, og fór út-
förin fram frá kirkju hans 12. sama
mánaðar. Sigurður faðir hans var
sonur séra Jóns Hallssonar próf-
asts, síðast í Glaumbæ, og konu
hans Jóhönnu Hallsdóttur. Sigríður
kona Sigurðar og móðir Jóns var
dóttir Jóns bónda og smiðs í
Djúpadal, Jónssonar og konu hans
Valgerðar Eiríksdóttur.
Jón á Reynistað var einbimi og
ólst upp í skjóli mikilhæfra foreldra
við góð efni og mikið ástríki, svo
sem vænta mátti. Foreldrar hans
voru búhöldar og bjuggu við rausn
stóru búi á Reynistað frá 1887—
1919. Sigurður bóndi var fram-
faramaður og hygginn búsýslumað-
ur, sem tók upp ýmsa nýbreytni við
búskapinn og bætti jörð sína að
húsakosti og engjabótum. Hann gaf
sig lítt að opinberum málum og
störfum utan heimilis, var þó í
hreppsnefnd Staðarhrepps um skeið
og oddviti hreppsnefndar í skemmri
tíma. Sigurður var greiðamaður og
hjálplegur nauðleitamönnum, er
lentu í heyþroti í harðindum.
Jón skrifaði þátt um móður sína
í bókinni Móðir mín, nýtt safn (Rv.,
1958). Þar lýsir hann bemskuheim-
ili sínu ágæta vel, þar sem mikið
var starfað, þar sem ríkti stjóm-
semi, ráðdeild og reglusemi, hygg-
indi og mikil búnaðarmenning. Ekki
er að efa, að uppvöxturinp og sá
andi, sem ríkti á bemskuheimili
Jóns, hafði mjög mótað alla skap-
höfn hans, eflt með honum iðjusemi
og forsjálni og kennt honum að
gera ekki minni kröfur til sjálfs síns
en annarra og halda sig vel að
verki. Gerðist hann mikilvirkur
verkmaður að hveiju sem hann
gekk.
Sjálfsagt vom Jóni sem ungum
Jon Sigurðsson
Sigrún Pálmadóttir
manni ýmsar aðrar leiðir greiðar
til fremdar en að gerast bóndi á
Reynistað. Foreldrar hans vom svo
vel efnum búnir, að þeim var auð-
velt að búa hann undir hvert það
ævistarf, sem hann kysi sér helzt.
Umræður urðu eins og gengur
meðal ættmenna um framtíð hans
og frama, og þótti mörgum sýnt,
að hann færi til náms í Lærða skól-
ann í Reykjavík og stefndi að því
að verða embættismaður. En hugur
unga mannsins leit ekki til þeirrar
áttar. Til er frásögn Jóns sjálfs af
þessum bollaleggingum um framtíð
hans, námsleiðir og ævistarf, og er
hún á þessa leið:
„Veturinn 1900—1901 var mér
komið til náms hjá séra Áma
Bjömssyni á Sauðárkróki. Þá var
ég á þrettánda ári, átti það að vera
undirbúningur að væntanlegri
skólagöngu minni. Fór ég þá með
foreldrum mínum að heiman þeirra
erinda ... Á Sauðárkróki var þá
föðuramma mín búsett og fjögur
af bömum hennar, en til þeirra var
ferðinni heitið. Þá var næst að taka
ákvörðun um, hvemig námsundir-
búningi mínum skyldi hagað, og þá
fyrst og fremst, hvort ég skyldi
byija á latínunámi með það fyrir
augum að verða síðar embættis-
maður. Það hafði lengi verið í tízku,
að efnaðri bændur sendu syni sína,
ef þeir höfðu nokkra námshæfíleka,
í latínuskólann, jafnvel stundum
gegn vilja þeirra, en þaðan lá svo
leiðin til embætta og annars frama,
er metnaðargjamir foreldrar eygðu
sem lokatakmark á draumum
sínum. Um þessa var talað fram
og aftur, þegar úteftir kom, og
þótti öllum, er um ræddu, sjálf-
sagt, að ég færi í latínuskólann,
fyrst foreldrar mínir hefðu ráð á
að kosta vem mína þar. Faðir minn
einn lagði ekkert til þeirra mála,
þar til hann spurði mig: „En hvað
vilt þú?“ Ég svaraði ósköp niðurlút-
ur og nærri því með tárin í augun-
um: „Ég vil ekki fara í latínuskól-
ann og verða embættismaður. Má
ég ekki verða bóndi eins og þú,
pabbi?", og fór jafnframt upp um
hálsinn á föður mínum. Og fínnst
mér nú, er ég hugleiði þetta atvik
eftir meira en hálfa öld, að líklega
hafí faðir minn aldrei kysst mig
innilegar en þá, og var hann mér
þó góður. En með þessum kossi var
lífsstarf mitt ráðið, sem ég fæ aidr-
ei fullþakkað, og nú em minning-
amar um þennan koss meðal minna
dýrmætustu minninga."
Hér er mælt af heilum hug, því
án alls efa var bóndastarfíð Jóni á
Reynistað hugstæðast allra þeirra
starf, er hann tókst á hendur á
lífsleiðinni. Og næsta líklegt er, að
hann hafí þá þegar, tólf ára að
aldri, tekið því ástfóstri við hið
fagra og fomfræga höfðuból, sem
breyttist ekki á langri ævi og öðm
fremur mótað lífsviðhorf hans sem
bónda, fræðimanns og stjómmála-
mann, allan framgang hans, mála-
tilbúnað og málafylgju.
Og nú, þegar ráðið var, að Jón
stefndi að því að verða bóndi á
Reynistað, var tekið til við að búa
sig undir ævistarfíð. Jón lauk gagn-
fræðaprófí með fyrstu einkunn frá
Gagnfræðaskólanum á Akureyri
vorið 1904. Næsta vetur var hann
við nám í Bændaskólanum á Hólum
og útkskrifaðist sem búfræðingur
þaðan 1905. Hann stundaði nám
við lýðháskolann í Askov í Dan-
mörku 1906—1907 og verklegt
búnaðamám í Danmörku og Noregi
til ársloka 1907. Bústjóri á búi for-
eldra sinna var hann frá 1908 til
1919, en tók að fullu við búi á
Reynistað að föður sínum látnum
og bjó þar til æviloka, í félagi við
son sinn og tengdadóttur frá 1947.
Árið 1913, þann 20. september,
gekk Jón að eiga frændkonu sína
Sigrúnu Pálmadóttur. Sigrún var
fædd 17. maí 1895 og andaðist 11.
janúar 1979 á 84. aldursári. Hún
var dóttir séra Pálma Þóroddssonar
í Hofsósi og konu hans Önnu Hólm-
friðar Jónsdóttur prófasts, Halls-
sonar, og Valgerðar Sveinsdóttur,
síðar húsfreyju á Vöglum í
Blönduhlíð. Voru þau Reynistaðar-
hjón, Jón og Sigrún, hálfsystkina-
böm. Sigrún var alin upp hjá móð-
ursystur sinni, Björgu Jónsdóttur
og manni hennar Sigurði Péturssyni
bónda á Hofstöðum í Hofstaða-
plássi í Viðvíkursveit.
Sigrún á Reynistað var gerðar-
kona í sjón og raun. í húsmóðursæt-
inu á stórbýlinu nutu sín vel mann-
kostir hennar, einstök starfselja og
myndarbragur allur. Reynistaðar-
heimilið varð í höndum þeirra Sig-
rúnar og Jóns að miklum rausnar-
garði. Þangað lágu fleirra leiðir en
á nokkurt annað heimili í héraðinu.
Margir áttu erindi við húsbóndann
vegna margvíslegra trúnaðarstarfa
hans og mörg vom þau orðin erind-
in og fyrirgreiðslan, sem Jón annað-
ist fyrir héraðsbúa, jafnt fyrir þá,
sem samstiga voru honum á stjóm-
málasviðinu og hina, sem greiddu
honum ekki atkvæði í kosningum.
í þeim efnum var ekki gert upp á
milli manna. Kirkjugestir komu að
Reynistað á helgum dögum og öll-
um búið veizluborð að tíðagjörð lok-
inni, og svo er enn, og frænda- og
vinahópurinn var stór, sem þangað
stefndi för, og öllum tekið jafnt af
höfðingslund og frábærri gestrisni,
eins og hún gerist bezt með
íslenzkri þjóð.
★
Ekki er ofmælt, þótt sagt sé, að
Jón á Reynistað hafí stýrt búi sínu
af hyggindum og forsjá. Hann bjó
jafnan stórbúi, búfénaður var marg-
ur, fóðurbirgðir nægar og afkoma
örugg. Hann bætti jörð sína að
húsakosti ogjarðabótum. Sú jarðar-
bót var hvað mest, þegar hann
beitti sér fyrir stofnun Áveitufé-
lagsins Freys árið 1926, ásamt
nokkmm bændum í Staðarhreppi,
sem engjalönd áttu á Eylendinu.
Félagið afíaði sér til afnota skurð-
gröfu, flotgröfu, og með henni voru
ræstar fram votlendar engjar á átta
jörðum í hreppnum og þeim breytt
í nytjamiklar áveituengjar. Við
þessar framkvæmdir urðu Reyni-
staðarengjar að einhveijum gras-
gefnustu og skemmtilegustu hey-
skaparlöndum í landinu og gáfu af
sér töðugæft fóður.
Jón á Reynistað átti á því ríkan
skilning, að svo byggist farsælast
nútíð og framtíð, að tengslin við
fortíð yrðu ekki rofin, og ræktar-
semi við foma menningu mátti
gjörla sjá í verkum hans og fram-
kvæmdum. í erindi, sem hann flutti
á sýslufundi 1941, greindi hann frá
starfí og markmiðum Sögufélagsins
og hvatti til ræktarsemi við arfleifð
genginna kynslóða. Sagði hann
m.a.:
„Ennþá eru þó árlega rifnir niður
gamlir bæir og byggð vönduð íbúð-
arhús, án þess nokkrum komi til
hugar að varðveita þessi hús eða
flytja eitthvað af þeim í nýja húsið,
koma þar fyrir einkennilegum stof-
um, herbergjum, gömlum hurðum,
gömlum lokrekkjum o.s.frv."
En þessu gleymdi Jón ekki, þeg-
ar hann lét byggja íbúðarhúsið á
Reynistað á árunum 1935—1937. í
því húsi getur að líta ræktarsemi
við foma menningu og arfleifð. Þar
er stór borðstofa, sem jafnframt er
setustofa og má því kallast bað-
stofa. Er hún búin fjórum lokrekkj-
um og í kringum þær málaðir
skrautbekkir, en yfír þeim eru
skráðar með höfðaletri vísur
Herdísar Andrésdóttur um bað-
stofulífið, eins og það var á hennar
dögum: