Morgunblaðið - 23.07.1989, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. JÚLÍ 1989
11
halof talaði fjálglega um stefnu-
breytingu; í stað þess að gera sem
flestum löndum jafn hátt undir
höfði réðu nú strangar gæðakröfur
valinu. Við eigum erfitt með að
koma auga á þessi gæði í myndum
sem við sjáum. Langdregin hjóna-
bandsátök frá Mexíkó, brokkgeng
lýsing á togstreitu holdsins og and-
ans frá Suður-Kóreu, steingelt sái-
fræðidrama frá Pólverjanum Zan-
ussi sem yfirleitt klikkar þó ekki,
yfirþyrmandi leiðindi frá Vestur-
Þýskalandi, um landflótta tékk-
neskan andófsmann. Því miður
er sú langversta. Það er eins og
þeir þurfi alltaf að byija frá
grunni. “ Ég svara fáu; finnst eins
og verið sé að lýsa íslendingum.
„Þetta eru skriffinnar og
framagosar, “ segir ein af starfs-
konum hátíðarinnar um yfirmenn
sína. „Þeir vita ekkert hvað þeir
eru að gera. Þeir hafa engan
áhuga á kvikmyndum. Þeir vilja
aðeins ferðast og monta sig“.
Formaður skipuiagsnefndar
hátíðarinnar talar við fallega
setningarathöfn. Hann heitir
Alexander Kamshalof, reffilegur
miðaldra maður í vel sniðnum
jakkafötum. Hann talar um að
kvikmyndahátíðin fari nú fram á
örlagaríkum tíma þegar ráða-
menn þjóðarinnar fjalli um
framtíð hennar. „Sama gamla
tuggan“, segir annar sovéskur
starfsmaður við mig án þess að
blikna. „Þeir ættu að blaðra
minna og gera okkur kleift að
kaupa eitthvað ætt í matinn
handa börnunum. “
Hátíðin rúllar af stað. Tuttugu
myndir taka þátt í keppninni. Þær
valda flestar vonbrigðum. Kams-
missi ég af sigurvegaranum —
ítalskri mynd eftir Maunizio Nic-
hetti. Tveir bandarískir kunningjar
taka þátt, — The Accidental Tour-
ist eftir Kasdan og Ironweed eftir
Babenco. Og sovéski fulltrúinn er
aðeins einn, — framtíðarsýn um
umhverfisslys eftir Konstantin Lop-
ushansky. Dómnefndin undir for-
sæti pólska snillingsins Andrzejs
Wajda á áreiðanlega ekki sjö dag-
ana sæla.
En utan keppninnar er ótal
margtáseyði. Undirdeildir hátíð-
arinnar eru fleiri en nokkur leið
er að átta sig á. Einhvers staðar
í Moskvu er verið að sýna úrval
mynda frá einræðistímum, ann-
ars staðar eru skólamyndir,
myndir byggðar á sovéskum bók-
menntaverkum og, undur og
stórmerki glasnostsins, erótískar
myndir. Ég hitti einn af gestum
þeirrar deildar á Pressubarnum
að kvöldlagi, bandaríska konu á
miðjum aldri. Hún er rallhálf og
heldur hnuggin. Segir að sér
hafi verið boðið með 20 ára
gamla mynd sína, „sígilda á sínu
sviði“, en nú hafi einhveijir smá-
kóngar úr Flokknum komist með
puttana í málið og sakað hátíðina
um að vera með klám á boðstól-
um. Hún fái engar upplýsingar
um hvort, hvar eða hvenær
myndin verði sýnd. Nokkivm
dögum síðar hitti ég hana aftur
á sama stað. Hún er ekki lengur
rallhálf heldur gott betur, en seg-
ir að loksins eigi að sýna mynd-
ina, — á miðnætti kvöldið eftir.
Ég svipast um eftir tilkynningum
þaraðlútandi samdægurs en finn
ekkert. Neðanmittisglasnost á
enn eitthvað í land.
MEISTARIPÓLSKRAR kvik-
myndagerðar og einhver at-
kvæðamesti baráttumaður
frelsis í menningar- og þjóðmál-
um þar í landi, Andrzej Wajda,
er ekki ókunnur strætum
Moskvuborgar; h'ann fékk verð-
laun fyrir kvikmynd sína Fyrir-
heitna landið á hátíðinni 1975.
En síðar hefur samband hans
og Sovétríkjanna verið stirt.
Myndir hans og gagnrýnið hug-
arfar áttu ekki upp á pallborðið
til skamms tíma. En nú snýr
Wajda aftur og spígsporar um
á Moskvuhátíðinni eins og ekk-
ert hafí í skorist, — eindreginn
stuðningsmaður umbótastefn-
unnar og lítt öfundsverður for-
maður dómnefiidarinnar.
Wajda er orðinn 62 ára, hárið
farið að grána, en þessi lág-
vaxni maður er kvikur og keikur
þegar hann snarast inní svita-
stokkinn sal, fullan af æpandi og
óskipulögðum biaðamönnum. Líf
hans sem listamanns hefur ekki
verið dans á rósum; um verkin
og manninn hefur sjaldan ríkt
friður og vinnuskilyrðin hafa oftar
en ekki verið erfið. Hann upplifði
hersetu Þjóðveija á stríðsárunum;
hann hefur neyðst til að starfa
erlendis, í Júgóslavíu og Vestur-
Þýskalandi, ekki síst eftir að her-
lög voru sett í Póllandi 1981;
framleiðslufyrirtæki hans, Studio
X, var leyst upp af stjórnvöldum
1983 og sjálfur var híhn settur
af sem formaður samtaka kvik-
myndagerðarmanna ári síðar. En
hvort sem vinnustaðurinn var leik-
hús, innlend eða erlend kvik-
myndagerð, þá tók hann áhættu.
Margar mýnda hans eru orðin
sígild tilfinningaþrungin verk um
örlög mannsins;.stundum er sviðið
söguleg fortíð, stundum seilist
hann beint inní samtímann, eins
og í þeim tveimur myndum sem
fjalla um rætur atburðanna sem
nú hafa vakið vonir um vor í
Póllandi, — Marmaramannin-
um og Járnmanninum.
Skírskotunin er ævinlega
skýr; Wajda segir okkur
sögur af fólki og samfélagi
sem koma okkur öllum
við.
Stjórnandi blaða-
mannafundarins fer
fram á að spurning-
arnar snúist fremur
um stjómmál en
kvikmyndir. Það
virðist ekki vera
Wajda á móti
skapi, þótt til-
mælin komi
ólgu af stað í
salnum. „Við höfum oft talað um
kvikmyndir," segir hann. „Núna
höfum við tækifæri til að tala um
stjórnmál og við eigum að nýta
það tækifæri."
Wajda er nefnilega orðinn
stjórnmálamaður. Hann var kjör-
inn á þing fyrir Samstöðu í nýliðn-
um kosningum og er formaður
menningarmálanefndar Póllands.
Hann viðurkennir að stjórnmála-
þátttakan muni tefja sig frá kvik-
myndagerðinni. „Núna vil ég
helga mig starfi fyrir Samstöðu.
Allir verða að ieggja sitt lóð á
vogarskálarnar. Enginn má
ganga úr skaftinu."
Þegar hann er spurður hvort
ríkisstjórnir eigi að vera skipaðar
listamönnum svarar hann ein-
dregið neitandi. „Forsjónin forði
okkur frá því að leikarar og leik-
Wajda svarar
spurningum
Morgunblaðsins:
„Sósíalismi er kerfi
sem er að ganga af
sjálfu sér dauðu, al-
veg hjálparlaust...“
Morgunblaðið/Sigmundur Emir Rúnarsson
stjórar stjórni heiminum.“
Hvað um Reagan? er kallað úr
salnum.
„Já, en Reagan var ekki aðeins
góður leikari, heldur líka góður
forseti," svarar Wajda.
„Oh my God!“ stynur bandarísk
blaðakona á bekknum fyrir fram-
an mig og trúir ekki sínum eigin
eyrum.
Spurningarnar eru misgáfuleg-
ar: „Hver er hetja síðasta árs að
þínu mati?“ „Lech Walesa“, svar-
ar Wajda og brosir umburðarlynd-
ur.
Og nú gerast óvæntir atburðir.
Skyndilega og óforvarandis geng-,
ur í salinn Adam Michnik, einn
af helstu leiðtogum og hugmynda-
fræðingum Samstöðu sem lengi
hefur setið í fangelsi fyrir skoðan-
ir sínar. Wajda veit ekki hvaðan
á sig stendur veðrið, stekkur á
fætur og þeir faðmast og kyssast
eins og gamlir elskendur. Blaða-
mannafundurinn leysist upp, þeir
Wajda og Michnik eru umkringdir
ljósmyndurum og sjónvarpstöku-
vélum. Wajda býður vini sínum
og samhetja sæti sitt og segir:
„Nú skuluð þið spyrja hann!“
Michnik á erfitt um mál vegna
þráláts stams. Ruddi úr blaða-
mánnastétt kallar: „Hvemig getur
þú verið leiðtogi stjómmálahreyf-
ingar fyrst þú getur ekki tjáð
þig?“ Hann er ekki virtur viðlits.
Michnik segist varla trúa því að
hann sé í Moskvu ftjáls maður.
„Eg var ótíndur glæpamaður í
fangelsi fyrir skömmu. Núna er
ég þingmaður á pólska þinginu.
Ég held að heimurinn sé genginn
af göflunum!"
Á meðan Michnik talar situr
Wajda álengdar. Okkur túlkinum
tekst að koma til hans fyrirspurn
um hvort hann getið skroppið
fram rétt sem snöggvast til að
spjalla við íslenskan blaðamann.
Wajda lítur snarlega upp og bend-
ir okkur að elta sig fram á gang.
Síðan stormar hann út og við á
eftir en í kjölfarið fylgja útsendar-
ar hins vinsæla sovéska umbóta-
blaðs Moscow News sem hafa séð
sér leik á borði. Niðurstaðan verð-
ur sú að Morgunblaðið og Moscow
News fá hvort sitt einkaviðtalið,
mjög stutt að vísu.
Þegar hann er spurður um
stjórnmálaþátttöku sína segist
hann aldrei hafa gengið í komm-
únistaflokkinn eða nokkurn annan
flokk. „Ég hef ekkert breyst, en
þjóðfélagið hefur breyst."
Kom sigurinn í kosningunum
þér á óvart? spyr ég. „Enginn
okkar átti von á að Samstaða
fengi siíkt brautargengi, ekki ég
heldur," svarar hann. „Keppinaut-
ur minn var hershöfðingi sem
jafnframt var yfirmaður stjórn-
málafræðslu í fæðingarhéraði
mínu. En fólkið fékk að velja.“
En leggur sigurinn ekki þunga
ábyrgð á herðar ykkur?
„Jú, gífurlega ábyrgð. Ef okkur
hefur ekki tekist að koma öllum
helstu stefnumálum okkar í fram-
kvæmd eftir eitt ár tel ég að okk-
ur hafi mistekist. Við höfum eitt
ár til stefnu að mínu mati. Þess
vegna verða allir að vinna saman.
Örlög þjóðarinnar eru að veði,
framtíð barnanna okkar. Ekkert
er mikilvægara en hún, og það
er skylda okkar að reyna ekki
aðeins að geðjast fólkinu. Stjórn-
málamenn eiga að segja sannleik-
ann.“
Þegar Wajda er spurður um
muninn á umbótunum í Sovétríkj-
unum og Póllandi segir hann: „Ég
held að hann sé einkum sá að hér
kemur perestrojkan að ofan; hún
er opinber stefna stjórnvalda. í
Póllandi koma umbæturnar að
neðan, — frá verkalýðnum. Ég
vil engu spá um hvor aðferðin
reynist heillavænlegri.“ ,
Hvaða þýðingu hafa þessar
breytingar fýrir þig sem lista-
mann?
„Fyrst og fremst að nú er allt
auðveldara fyrir mig. Núna get
ég gert myndir sem ég gat áður
ekki gert. Eins og heimildarmynd-
ina sem ég er núna að vinna að
um fjöldamorðin í Katyn-skógi.
Ritskoðunin hefur að vísu ekki
verið afnumin sem stofnun. En
hún er orðin afar veik.“
Hefurðu oft þurft að gera mála-
miðlanir sem listamaður í gegnum
tíðina?
„Já, en þær voru ekki listrænar
málamiðlanir heldur stjórnmála-
legar.“
Hann viðurkennir að vissulega
séu ýmsar hættur framundan.
„Það eru hindranir í vegi fram-
fara í öllum löndum. En ég tel
að ekki verði aftur snúið. Aðalat-
riðið er að vinna og vinna og vinna
og gefast ekki upp. Þá mun þetta
takast með friðsamlegum hætti.“
En getur verið að Pólland sé
illa undirbúið, menntunarlega og
efnahagslega, fyrir opnara og lýð-
ræðislegra þjóðfélag?
„Nei, ég tel að Póiland sé vel
undirbúið. Lýðræðislegar hefðir
hafa blundað í undirmeðvitund
þjóðarinnar um langa hríð. Þær
hafa aldrei horfið. Núna eru þær
að bijótast aftur upp á yfirborð-
ið.“
Er það sem við erum nú vitni
að í Póllandi, Sovétríkjunum og
Ungveijalandi til marks um end-
anlegan ósigur sósíalismans?
„Sósíalisminn hefur aldrei
sannað sig í efnahagslegu tilliti.
Hann hefur sýnt mannlegu frum-
kvæði fullkomið skilningsleysi.
Sósíalismi er kerfi sem er að
ganga af sjálfu sér dauðu, alveg
hjálparlaust."
Hvaða kerfi tekur þá við?
„Eina kerfið sem kemur að
. gagni er þingræði."
Ég spyr Wajda hvort hann
muni þiggja boð um að vera gest-
ur kvikmyndahátíðarinnar í
Reykjavík í haust. Það lifnar yfir
honum. „Mér hafa oft borist boð
um að koma til Reykjavíkur. Aldr-
ei hef ég getað þegið þau vegna
anna við önnur störf. Því miður
óttast ég að sama verði upp á
teningnum núa. En í hreinskilni
sagt: Ég tel það vera syndsam-
legt.“
WflJDfl