Morgunblaðið - 11.08.1989, Blaðsíða 11

MORGÚNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. ÁGÚST 1989
11
'irsvari íslands í þessum tveimur
ríkjum betur en unnt var að gera
frá einhveiju sendiráði íslands í
Evrópu, og var það ein af röksemd-
unum fyrir tillögunum um heima-
sendiherra. Þegar ákveðið var að
skipa heimasendiherra í Kína og
Japan var það lítill viðbótarkostnað-
ur að hann hefði líka með höndum
sendiherrastarf í löndum sem lágu
í leiðinni austur, þar sem ísland
„skuldaði" gagnkvæmni varðandi
sendiherraskipun. Viðdvöl á leiðinni
fram og aftur hækkar ekki flugfar-
gjöld. Sum þessara ríkja sóttu það
mjög fast að ísland skipaði hjá þeim
sendiherra.
í upphaflegu tillögunum um
heimasendiherra var fyrst um sinn
gert ráð fyrir einum slíkum sendi-
herra fyrir fjarlæg lönd og tekið
fram í greinargerð, að til þess að
verulegt gagn yrði af störfum hans,
þyrfti hann helst að hafa verið
sendiherra í 2-3 löndum og að vera
reyndur utanríkisþjónustumaður.
Þegar Ólafur heitinn Jóhannesson
var utanríkisráðherra ákvað hann
að heimasendiherrar fyrir fjarlæg
lönd skyldu vera tveir. Ef til vill
ættu þeir að vera fleiri. Aðrar rök-
semdir fyrir heimasendiherratil-
högun varðandi fjarlæg lönd en ég
hefi þegar nefnt eru m.a. þessar:
• Störf í ráðuneytinu. Embættis-
ferðalög heimasendiherra taka að
jafnaði 6 til 12 vikur samtals á
ári. Fjarverutími hans frá ráðuneyt-
inu er því álíka og hjá sumum öðr-
um starfsmönnum þess sem þurfa
stöðugt að fara á ráðstefnur og
fundi erlendis. Fyrir hveija ferð
heimasendiherra til fjarlægra landa
fer nokkur tími í margvíslegan und-
irbúning ferðalagsins og þegar aft-
ur er komið heim bíður gerð
skýrslna og oft aðrar ráðstafanir
tengdar ferðalaginu. Margvísleg
bréfaskipti tengjast umdæmislönd-
unum. Hvaða önnur störf eru falin
heimasendiherra í ráðuneytinu fer
eftir aðstæðum hveiju sinnij Að því
er sjálfan mig snertir þau 10-11
ár sem ég var heimasendiherra,
voru störfin m.a. þessi: Var nokkr-
um sinnum nefndarformaður í
samningum við önnur lönd, sótti
ráðsfundi í Evrópuráðinu í forföllum
fastafulltrúa, gekk frá íslenskri
þýðingu á Vínarsamningnum um
ræðissamband, skrifaði tvær leið-
beiningabækur fyrir starfsmenn
utanríkisþjónustunnar, hafði nám-
skeið fyrir nýliða í utanríkisþjónust-
unni, hafði með höndum margvísleg
störf í samskiptum við Grænlend-
inga og fór 7 sinnum til Grænlands
í opinberum erindum og aðstoðaði
við opinberar heimsóknir frá Asíu-
löndum. Jafnframt reyndi ég að
sinna. sem best sendiherrum sem
hingað koma í heimsóknir frá þess-
um löndum. Starfskrafta heima-
sendiherra er því hægt að nýta á
margvíslegan hátt, sérstaklega í
' tengslum við alþjóðadeild og við-
skiptadeild utanríkisráðuneytisins.
Heimkvaðning sendiherra. Það
hefir löngum verið vandi í utanríkis-
þjónustunni vegna smæðar hennar
að ekki hafi verið til nægar stöður
í utanríkisráðuneytinu fyrir sendi-
herra til að kveðja þá heim á milli
starfsdvala erlendis, og hafa því
sumir þeirra starfað í áratugi utan
landsins. Einn af kostunum við
heimasendiherrastöður er sá að þær
auka möguleika á heimkvaðningu
sendiherra. Utanríkisráðherra talar
um það sem nýjan sannleika, að
kveðja þurfi sendihprra heim til
starfa við og við. Hánn auðveldar
ekki heimkvaðningu með afnámi
heimasendiherraskipunar.
Réttarstaða og störf erlendis.
Utanríkisráðherra segir að heima-
sendiherrar „sýni flaggið með því
að afhenda kurteisisplögg lágt sett-
um embættismönnum í utanríkis-
ráðuneytum". Ekki er hægt að
segja að hér sé sannleikanum gert
hátt undir höfði. í viðtökuríkinu
hefir heimasendiherra nákvæmlega
sömu réttarstöðu og sendiherra sem
þar er búsettur eða með búsetu í
þriðja landi. Hann afhendir þjóð-
höfðingjanun trúnaðarbréf frá for-
seta íslands. Hann hefir aðgang að
utanríkisráðherra hlutaðeigandi
lands þegar hann óskar eins og
aðrir sendiherrar og fær alla sömu
fyrirgreiðslu og þeir, m.a. aðstoð
við að fá viðtöl við þau stjórnvöld
sem hann óskar. í ýmsum þessara
landa hafa aðrir ráðherrar en ut-
anríkisráðherra, þar á meðal for-
sætisráðherrar, gefið sér tíma til
að taka á móti sendiherra íslands.
Sumstaðar er sendiherra Islands'
sýnd sérstök tillitssemi og gestrisni
með hliðsjón af því hve hann er
kominn langt að. Auk opinberra
erinda sem ég hefi rekið í sumum
umdæmislöndunum, hefi ég á ýms-
um stöðum í Austurlöndum flutt
fyrirlestra um ísland, sýnt kvik-
myndir og átt biaðaviðtöl. í við-
tölum við stjórnvöld og aðra lands-
menn og heimsóknum til sendiherra
annarra landa er ávallt mikinn fróð-
leik að fá um hlutaðeigandi land. í
hverri höfuðborg hefi ég haft náið
samband við sendiherra hinna
Norðurlandaríkjanna og fræðst um
störf þeirra í hlutaðeigandi landi
og frá sendiherrum eins þessara
landa fékk ég reglulega send afrit
af skýrslum þeirra um ástand og
framvindu mála í búsetulandi
þeirra. Grundvöllur undir skýrslum
mínum varðandi umdæmislöndin
var því meira en blaða- og tímarita-
lestur eins og nú á að vera.
Opinberar heimsóknir krefjast
mikillar undirbúningsvinnu sem
ávallt er unnin af sendiherra þess
lands sem gesturinn kemur frá. Á
undanfömum árum hefir þurft að
undirbúa ýmsar opinberar heim-
sóknir til Áusturlanda, t.d. er Ólaf-
ur Jóhannesson fór sem utanríkis-
ráðherra í heimsókn til Kína 1982,
og er Steingrímur Hermannsson
forsætisráðherra fór þangað 1986
ásamt hópi fulltrúa frá íslensku
atvinnulífí og er Matthías Á. Mat-
hiesen fór 1985 sem viðskiptaráð-
herra í heimsókn til Japans ásamt
um 20 manna hópi fulltrúa atvinnu-
lífsins og ennfremur þegar Vigdís
Finnbogadóttir forseti Islands fór
til Japans vegna norrænnar menn-
ingarkynningar. Margt sem gera
þarf í tengslum við slíkar heimsókn-
ir er illmögulegt án sendiherra sem
þekkir til á staðnum.
~Ég nefni framangreind atriði til
að sýna að verkefni heimasendi-
herra í fjarlægum löndum eru önn-
ur en „að afhenda lágt settum
embættismönnum kurteisisplögg".
Sú hugmynd er vægast sagt brosleg
að störf í alþjóðadeild geti jafngilt
sendiherrastörfum erlendis.
Ræðismenn. Ræðismenn íslands
erlendis sem allir eru ólaunaðir,
vinna flestir landinu mikið gagn
sem oft er vanmetið. Þar sem eru
íslensk sendiráð geta þau haft stöð-
ugt samband við ræðismennina. í
Austurlöndum eru nú ræðismenn í
14 löndum (að Ástralíu og Nýja-
Sjálandi meðtöldum), í 17-18 borg-
um. Oft hefir verið ómetanlegt að
geta leitað til margra þessara
manna á undanfömum árum til
dæmis í sambandi við týnda íslend-
inga, slysfarir og dauðsföll eða hóp-
ferðir til Austurlanda. Auk þess
vinna margir þeirra mikil kynning-
arstörf. — Það er mikill stuðningur
fyrir flesta þessa ræðismenn að fá
heimsókn sendiherra við og við auk
þess sem það eykur áhuga þeirra á
starfinu. Öll skilyrði og viðhorf í
ýmsum löndum Austurheims eru
mjög frábmgðin því sem er á Vest-
urlöndum og sumstaðar lítið tillit
tekið til kjörræðismanna nema
stjórnvöld þar finni að sendiráð eða
sendiherra standi að baki þeim.
Heppileg ræðismannsefni er i ekki
hægt að finna nema ræða við hiut-
aðeigandi menn og athuga aðstæð-
ur þeirra á heimastað. Eitt af fyrstu
verkefnum heimasendiherra í Áust-
urlöndum var að leita að ræðis-
mannsefnum og útvega fyrir þá
ræðisviðurkenningu (er sumstaðar
reyndist verulega erfitt). En ekki
er síður áríðandi að hafa stöðugt
samband við ræðismennina, heim-
sækja þá reglulega og leiðbeina
þeim. Það verða mikil viðbrigði fyr-
ir núverandi ræðismenn að geta
ekki haft persónuleg tengsl við
sendiherra, og ekki verður auðvelt
að fínna nýja ræðismenn er þeir
láta af störfum.
Kostnaður. Það er sérkenni
heimasendiráðs að þar er ekki sér-
stakur launakostnaður. Sendiherr-
ann er starfsmaður í utanríkisráðu-
neytinu, tekur þar laun sem slíkur,
og getur sinnt þar hinum margvís-
legustu störfum mikinn meirihluta
ársins eins og ég sagði. Útgjöldin
vegna heimasendiherra eru því
næstum eingöngu ferðakostnaður.
Fyrir hvem sendiherra hafa þessi
útgjöld numið 0,3-0,5% af kostnaði
við utanríkisþjónustuna í heild, þ.e.
innan við 1% fyrir tvo sendiherra
(talsvert innan við 1%, ef útgjöld
vegna vamarmálaskrifstofu og ár-
gjöld til alþjóðastofnana em talin
til kostnaðar við utanríkisþjón-
ustuna).
Utanríkisráðherra upplýsir að
kostnaður vegna heimasendiherra
hafi verið 5 milljónir króna árið
1988. Sé þessi tala nálægt því að
vera rétt á hún við heildarferða-
kostnað tveggja en ekki eins sendi-
herra eins og flestum hefir skilist.
Ferðakostnaður heimasendiherra
breytist ár frá ári og er t.d. heldur
meiri þegar nýr sendiherra tekur
við starfi vegna lengri viðdvalar er
hann afhendir þjóðhöfðingjanum
trúnaðarbréf.
Lokun sendiráða
Utanríkisráðherra hefír lýst yfir
því margsinnis að stöður heima-
sendiherra verði lagðar niður. Ekk-
ert á að koma í staðinn. Utanríkis-
ráðherra segir að Danir hafi undan-
farið lokað hveiju sendiráðinu á
fætur öðru í sparnaðarskyni og ber
þetta saman við afnám heimasendi-
herraembættanna. Sá sannleikur
er í þessu að Danir hafa lagt niður
sendiráð á undanförnum ámm í
nokkrum smáríkjum þar sem þeir
hafa mjög lítilla hagsmuna að gæta,
en í hvert skipti hefir, eftir viðræð-
ur við ríkisstjórn hlutaðeigandi
lands, verið skipaður þar ýmist
heimasendiherra eða sendiherra
með búsetu í einhveiju þriðja ríki.
Engin siðuð þjóð leggur éinhliða
niður sendiherrastöðu hjá öðm ríki,
allra síst án viðræðna, nema af
mjög alvarlegum ástæðum.
Frumkvæðið að samningum
Asíuríkja við ísland um sendiherra-
skipti áttu yfirleitt hin erlendu ríki
með þeirri undantekningu, að það
var ísland sem óskaði eftir sendi-
herraskiptum við Kína. Þegar
fyrstu Asíuríkin óskuðu eftir sendi-
herraskiptum eftir styijöldina og
skipuðu hér sendiherra með búsetu
í einhveiju nágrannaríki var þeim
tjáð að ísland gæti ekki að svo
komnu lofað gagnkvæmri, en stefnt
yrði að því að skipa hjá þeim sendi-
herra. Vom síðan fljótlega skigaðir
hjá þessum ríkjum (ísrael, Iran,
Japan) íslenskir sendiherrar með
búsetu í Evrópuríkjum. Varðandi
Kína var í upphaflegum samningum
tekið fram, að „ekki verði unnt að
opna sendiráðsskrifstofu í Peking
a.m.k. fýrst um sinn, og sendiherra
íslands verði því búsettur utan
Kína“. Hér var samningsbundið, að
ísland hefði sendiherra hjá Kína-
stjóm. Milli íslands og Kína hafa
ávallt verið góð og vinsamleg sam-
skipti. Kínveijar studdu okkur í
landhelgismálinu á sínum tíma.
Þeir hafa einir Asíuríkja sýnt okkur
þá virðingu að hafa hér sendiráð
og hafa ávallt haft hér góða full-
trúa. Hvað sem líður ástandinu í
Kína í dag er fráleitt að ijúfa nú
samninga við það land og hætta
að skipa þar sendiherra.
Að því er snertir ríki í austur-
hluta heims sem gert hafa tillögur
um sendiherraskipti við ísland eftir
að við tókum upp heimasendiherra-
skipan (t.d. Ástralíu og Indónesíu)
hefir þeim verið tjáð, að gagn-
kvæmni af hálfu íslands yrði við-
höfð með skipun heimasendiherra.
Ef nú á engan sendiherra að hafa
þar, er það samningsrof.
Ef einhver kynni að ætla, að
íslenskur sendiherra í Tókýó geti
verið jafnframt sendiherra í þeim
löndum sem sinnt hefir verið af
heímasendiherra, er þess fyrst og
fremst að gæta að samkvæmt
blaðaviðtali við utanríkisráðherra
18. júlí sl. er það alls ekki ráðgert,
og auk þess ekki raunhæft að ætla
sendiherra í Japan að sinna mörg-
um löndum utan landsins.
Sendiráð í Japan
Að því er snertir Japan segir
utanríkisráðherra í áðumefndu
blaðaviðtali 18. júlí að stefnt sé að
því að stofna skrifstofu í Japan sem
líklega verði ekki undir forustu
sendiherra heldur viðskiptafulltrúa
og sinni einnig Kóreu. Hér er enn
á ferðinni hin gamla og óraunhæfa
hugmynd um viðskiptafulltrúaskrif-
stofu í stað sendiráðs.
Ég minntist á nefnd sem Matt-
hías Á. Mathiesen skipaði til að
gera tillögur um fyrirsvar íslands
í Asíu. Formaður hennar var Davíð
Ólafsson fýrrverandi seðlabanka-
stjóri. Nefndm skilaði mjög ítarlegu
áliti 2. mars 1987. Þar segir m.a.:
Af ástæðum sem raktar em í
þessari skýrslu telur nefndin, að
nauðsyn á því að utanríkisþjón-
ustan stofni sendiráð eða við-
skiptafulltrúaskrifstofu í Asíu sé
ekki það rík, að ástæða sé til að
heijast handa um þetta nú, ef
miðað er við viðskiptahagsmuni,
en hins vegar sé ekki ólíklegt,
að aðstæður í þessu efni breytist
síðar. Nefndin tekur ekki afstöðu
til þess hvort ástæða sé til að
stofna sendiráð í Asíu af öðrum
ástæðum en viðskiptaástæðum.
HALDINN verður málfundur um
ftjálslyndar hugmyndir á veit-
ingahúsinu Gauk á Stöng við
Tryggvagötu á morjgun, laugar-
daginn 12. ágúst. A fundingum
verður fjallað um stjórnmála-
ástandið og stefhu ríkisstjórnar-
innar. Lögð verður áhersla á
nýjar hugmyndir og leiðir í
stjórnmálabaráttunni.
Framsögumenn verða meðal
annarra Vilhjálmur Egilsson, hag-
fræðingur og Guðmundur Magnús-
Athygli nefndarinnar beindist
mjög að stofnun sendiráðs í Tókýó.
Fram kom m.a. að árlegur kostnað-
ur við lítið íslenskt sendiráð þar
yrði 40-50 milljónir króna á gengi
þess tíma auk verulegs stofnkostn-
aðar. Síðan hafa orðið verðhækkan-
ir í Japan og gengi yensins hækkað
verulega. Sendiráðskostnaður yrði
því miklu meiri nú en fyrir 2-3
árum. Ástæðan til hins mikla kostn-
aðar í Tókýó er m.a. hið gríðarháa
og stöðugt hækkandi fasteignaverð
þar og jafnframt hækkandi húsa-
leiga, en einnig há laun o.fl.
I nefndarálitinu kemur fram, að
skrifstofa viðskiptafulltrúa yrði
álíka dýr og sendiráð. En þótt
nefndin ræddi hugmyndina um
skrifstofu undir forustu viðskipta-
fulltrúa átti hún ekki að komá í
stað sendiráðs. Gert var ráð fyrir
íslenskum heimasendiherra i Japan
áfram, ef þar yrði ekki stofnað
fastasendiráð.
Það sjónarmið nefndarinnar að .
ekki væri ástæða til að stofna sendi-
ráð í Tókýó eða annarstaðar í Asíu
á þeim tíma er hún gerði athuganir
sínar, á eins við í dag eins og þá.
Margir þeirra sem telja að leggja
eigi stórfé í stofnun sendiráðs í
Tókýó horfa um of til milljóna-
þjóða, eins og Norðmanna og ann-
arra Norðurlandaþjóða. Of langt
mál yrði að telja upp röksemdir, en
nefna má annars vegar að í Japan
er öli verslun í höndum einkaaðila,
ríkið kemur þar ekki nærri, svo að
hlutverk sendiráðs væri fyrst og
fremst allskonar upplýsingamiðlun,
pg hins vegar að útflutningur frá
íslandi til Japans hefir vaxið jafnt
og þétt undanfarin ár án sendiráðs
á staðnum. Það er ekki rökrétt sem
oft heyrist að vegna þess að út-
flutningur íslands til Japans sé
stöðugt að vaxa eigi að stofna þar
sendiráð. Að sjálfsögðu kunna að-
stæður að breytast síðar. En annað
verður að hafa í huga: Ekki má
sýna Japönum þá vanvirðu. eins og
nú virðist ákveðið, að leggja niður
sendiherrastöðu gagnvart Japan,
Að lokum
I samskiptum við aðrar þjóðir
hefir Ísland ætíð talið það skyldu
sína að fara að alþjóðareglum og
alþjóðlegum kurteisissiðum og venj-
um. Við megum ekki fara út á þá
braut að ijúfa samninga við önnur
ríki eða sýna þeim vanvirðu til þess
að spara örlitlar ijárhæðir, ekki síst
þegar við erum með sama smá-
sparnaði að svipta okkur möguleik-
um til að halda á lofti nafni Islands
í stórum hluta heims og afnema
stöður sem í vissum tilvikum gætu
gert landinu ómetanlegt gagn. Ef
einhver telur að í þeim ríkjum þar
sem við leggjum niður sendiherra-
stöðu sé ekki tekið eftir því, þá er
það alger misskilningur.
son, sagnfræðingur. Vilhjálmur
Egilsson mun fjalla um spuming-
una „Hvað er byggðastefna?" en
erindi Guðmundar Magnússonar
nefnis: „Eru stjórnmálin komin að
niðurlotum?" Eftir framsögur verða
almennar umræður.
Aðstandendur fundarins eru
áhugamenn um fijálshyggju og eru
allir áhugamenn um fijálslyndar
hugmyndir velkomnir. Fundurinn
hefst kl. 14:00 og er gert ráð fyrir
að honum ljúki um kl 17:00.
Fréttatilkynning
Málfiindur um frjáls-
lyndar hugmyndir