Morgunblaðið - 09.09.1989, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. SEFfEMBER 1989
Hátt, hátt flýg-
ur Fuglinn
Kvikmyndir
Arnaldur Indriðason
Sveiflan sigrar (,,Bird“).
Sýnd í Bíóborginni.
Leikstjóri og framleiðandi:
Clint Eastwood. Handrit: Joel
Oliansky. Helstu hlutverk: Forest
Whitaker og Diane Venora.
Kynnist nýrri hlið á Clint East-
wood. Það þekkja allir hörkutólið
en færri vita að hann er talsverður
djassgeggjari og að hann lék á
píanó í Kaliforníu áður en píreygði
harðjaxlinn tók að bryðja í sig
óbermin. Þeir sem drífa sig á
„Bird“, bíómyndina sem Eastwood
hefur gert eftir ævi eins af uppá-
halds djössurum sínum, saxofón-
leikaranum Charlie „Bird“ Parker,
sjá að hann getur verið fantagóður
leikstjóri líka. Ekki þessi „honkí-
tonk“ leikstjóri heldur virkilegur
listamaður.
„Bird“, sem skotið er í sal tvö í
Bíóborginni á milli metsölumynd-
anna, er svolítið langdregin enda
tveir og hálfur tími að lengd og hæg
eftir því en hún er ómóstæðileg frá-
sögn af einum merkasta djassista
aldarinnar. Það er engu líkara en
hún sé sett upp eins og spuni með
óreglulegum en mjög skemmtileg-
um klippingum fram og aftur í tíma,
líkast því að reynt sé að ná hljóm-
falli bíbobsins sem Charlie Parker
var „sakaður" um, eins og hann
sagði sjálfur í gríni, að vera einn
af upphafsmönnunum að.
Klippingamar tengjast með
trommudiski sem þýtur í gegnum
tímann og við vitum að þegar hann
fellur, fellur Parker.
Og Parker lifði stutt. Myndin
byijar á sjálfsmorðstilraun hans
1954, árinu áður en hann lést 34
ára að aldri, búinn að eyðileggja
sig á heróíni, sem hann ánetjaðist
15 ára, og brennivíni. Þaðan af
gerist myndin mest í afturhvörfum
og maður á oft bágt með að stað-
setja sig í tíma. Vel skrifað og for-
vitnilega samtvinnað handrit Joels
Olianskys dvelur mjög við samband
Parkers, sem fljótlega var kallaður-
„Bird“ (eða „Yardbird", líklega af
því honum líkaði kjúklingar en síðar
átti það við flugið sem tónlist hans
náði og hans hátt stemmda lífsstíl)
og eiginkonu hans, Chan. Það var
stormasamt hjónaband en ástríkt
og ekki laust við sorg — þau misstu
unga dóttur. Diane Venora, sem
við höfum ekki séð áður, fer á kost-
um og gerir hina dularfullu Chan
að stórbrotnustu persónu myndar-
innar á eftir Parker. Heróínfíknin
og tilraunir Parkers til að sleppa
undan henni, andstaðan við bíbobið,
tónleikaferðir, félagamir (Dizzy
Gillespie hefur stóra rallu) og hin
áleitna persóna Parkers sjálfs (For-
est Whitaker fer á kostum í hlut-
verkinu) og tónlist hans fær allt
að fléttast saman á seiðandi ljóð-
rænan hátt á hinu breiða, flauels-
mjúka tjaldi Eastwoods. Parker var
útbranninn þegar hann lést aðeins
34 ára. Læknirinn sem skoðaði
hann hélt hann væri 65 ára.
Eastwood hefur tekist undravel
að ná fram andrúmslofti og sann-
færandi lýsingu á djasslífi fimmta
og sjötta áratugarins. í kvikmynda-
tökunni er dimman allsráðandi;
myndin gerist að mestu að kvöld-
lagi, í dimmum klúbbum eða dimm-
um íbúðum, í dimmu sálarinnar.
Hann hefur gert manninum og tón-
list hans góð skil í innilega persónu-
legri mynd, ómissandi fyrir alla
djassgeggjara þessa heims. Það
gleymist oft á meðan á sýningunni
stendur að hér stendur hörkutólið
Clint Eastwood að baki og eftir því
sem það rennur oftar upp fyrir
manni undrast maður það meira.
En þetta getur hann gert. Mynd
með sál.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 503. þáttur
0g eins er það sama, þó sjálfsmennsku þræll
þú sért, eins og flBldinn og ég,
þín snilld breytir hreysum í hallir og skort
í heimkynni allsnægjuleg.
Þvi kóngborin sál gerir kimann að sal,
að kastala garðshomið svalt!
- Þó hafin sé dyrgjan á drottningar stól
tók dáminn af kotinu allt.
(Stephan G. Stephansson: „Kurlý“ (18))
í þessu ljóði sýnist dyrgja
merkja lítilsigld kotkerling. í
Islenskri samheitaorðabók eru
greindar merkingarnar hlussa
og subba; í íslenskri orðabók
(Menningarsjóðs) tvær nokkuð
ólíkar merkingar: 1) dvergvaxin
kona. 2) digur, durgsleg kona.
í Blöndalsorðabók stendur:
„(kvenmaður, sem er dvergur)
Dværginde" og í öðru lagi „(dig-
ur kona) klodset tykt Kvinde-
menneske“. Þá er því bætt við,
að þetta geti verið eins konar
gælunafn, og vitnað í Þjóðsög-
ur Jóns Ámasonar (II, 362);
„Þar kaustu hægri hönd af
dyrgju minni (af min gamle
tykke Kone).“
Hvað segir svo Fritzner?
Harla fátt. Hann gefur aðeins
merkinguna „Dverginde", enda
munu menn hafa skilið svo að
fomu.
Ekki virðist orðið koma fyrir
í fomum kvæðum, því að þess
getur ekki í Lexicon Poeticum.
Jan de Vries gengur svo langt
í upprunaorðabók sinni, að telja
dyrgja = „Zwergin“ og
dyrgja = „grobe, dicke Frau“
tvö orð. En náskyld eru þau þá,
því að samsvarandi karlkynsorð
era dvergur og durgur. Meðan
Hjaltar töluðu enn norræna
tungu, hét gildvaxinn maður þar
dorg.
Durgur er skv. orðabókum
um nútímamál klunnalegur
maður, raddi, rasti, en í forn-
máli gat orðið líka þýtt dvergur.
Til var uppnefnið dyrgill, af
durgur. Sögnin að dyrgja
merkir hins vegar að dorga,
„dúa færi“, sbr. sr. Stefán Ólafs-
son:
ísabijótur kaldan knúði
krók á færi.
Rönkufótur digurt dúði
dorgarsnæri.
(Rðnkufótsríma 11; úrkast)
Sögnin að dúa hét reyndar
áður að dýja (dúði, dúð), sbr.
nafnorðið dý. Því getum við sagt
með réttu: Jörðin dýr undir fót-
um okkar.
Sögnin að durga merkir að
dúða eða kappklæða, en durgur
(kvk. flt.), þær durgurnar, era
fataræflar eða draslur. Durður
era hið sama og durða sama
og durga.
★
Aðsent: 1) „Rækjan stóð í
veginum.“ (Blaðsfyrirsögn.) Já,
ég veit það ekki. Þegar eitthvað
stendur í mér, get ég ekki rennt
því niður. Kannski veginum hafi
svelgst á rækjunni. Nema þetta
sé prentvilla og hafi átt að vera:
Rækjan stóð á veginum, ef hún
hefur þá hæfileika til þess að
standa. Þriðji kosturinn er svo
sá að þetta sé danska (stá i vej-
en) og rækjan hafi komið í veg
fyrir eitthvað.
2) „Réttindalaus maður lær-
braut stúlku.“ Spurningin er:
Til hvers átti hann að hafa rétt-
indi?
3) Úr samtali: „Bijóttu ekki
gluggana, í guðs bænum!“ „Ég
er nú ekkert á leiðinni á þann
bæ.“
★
Til er það fyrirbæri sem
enskutalandi menn nefna jetski
og geysist á vatni. íslendingar
hafa fyrir nokkra flutt þetta
leiktæki inn, en ég held ég megi
segja að bærilegt íslenskt heiti
á því hafi ekki fengið táfestu
enn. Ég hef séð og heyrt ónefni
eins og „jet-skíði“, en til eru
einnig skárri nöfn eins og sjó-
köttur og þotuskíði. Hið síðara
er náttúrulega bein þýðing á
enska orðinu. Ekki fæ ég séð
mikla líkingu við kött á þessu
tóli, og hefur mér helst þóknast
sú uppástunga, að nefna fyrir-
bærið sjóþotu. Ég sé það þjóta
á sjónum, eins og snjóþotu á
snjónum. Hvað finnst ykkur?
Þá leitar svolítið á huga minn
sú uppástunga Björns Stefáns-
sonar í Keflavík, að taka við
útlenda orðinu taxi (beygist eins
og Faxi) og stytta svo „bíla-
leigubíll“ í leigubíll. Nú er
„taxi“ þarfur þjónn eins og Faxi
fyrram.
★
Salómon sunnan sendir þætt-
inum fréttabréf. Hann kvað:
Það var api í Apveijalandi
og apynja í karlapastandi.
Þeim fannst gaman að skapa
og eignuðust apa,
eina 18 í aphjónabandi.
★
„Við mættum því vel hafa í
huga verndarstefnu og varð-
stöðu þeirra sem börðust fyrir
sjálfstæði Islands á síðustu öld
og lögðu megináherzlu á réttindi
íslenzkrar tungu og hún væri
leiðarsteinninn á vegferð okkar
til varðveizlu mannréttinda, ein-
staklingsfrelsis, ávöxtunar þjóð-
menningar og eflingar íslenzks
sjálfstæðis.
Embættismenn á íslandi
þurftu án undantekninga að
vera fullfærir í íslenzkri tungu
til að geta gegnt skyldustörfum
sínum.“
(Matthías Johannessen
í Mbl. 9. júlí 1989)
Skírnamafn Johans Fritzners
varð í síðasta þætti „John“. Beð-
ist er afsökunar á þessu.
Teikning Harðar
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Teikningin sem sjálfstæð list-
grein hefur fram á síðustu tíma
ekki átt upp á pallborðið hjá ís-
lendingum. Hefur lengstum verið
■litið á hana sem nokkurs konar
vinnukonu málverksins líkt og
fleiri hliðargeira þess.
Ogjafnvel þótt slík viðhorf séu
næsta eðlileg era þau alröng því
að listasagan greinir frá svo
mörgu mikilfenglegu, sem gert
hefur verið á þessum vettvangi
frá upphafi, og svo er teikningin
í sjálfu sér ein af burðarstoðum
málverksins. Hún markar burðar-
grindina, svo og útlínur þess, sem
málað er, og er í einu og öllu al-
staðar nálæg, þar sem pentskúf
er drepið á dúk eða pappír.
Og allir þeir, sem gengið hafa
í listaskóla, vita hve mikil áhersla
er lögð á teikninguna sem undir-
stöðu og skiptir þá ekki máli,
hvað viðkomandi leggur stund á.
Ég er þá ekki að fjalla um fag-
teikningu, og því síður tækni-
teikningu, heldur þá þjálfun, sem
almenn teikning á einstökum hlut-
um og hlutveraleikanum allt um
kring veitir, svo og því fullkomna
stærðfræðilega sköpunarverki,
sem mannslíkaminn telst.
En það er alls ekki nóg að vera
fær um að skila þesu tæknilega
sómasamlega frá sér á blað, ekki
einu sinni snilldarlega, því að ef
sálina vantar, þykir útkoman klén.
Teikningin hefur því í senn
verið nefnd framlenging handar-
innar, sem framlenging sálarinn-
ar, og er þá átt við þá þjálfuða
tilfínningu og ásköpuðu næmi,
sem hún smám saman veitir og
eykur hjá iðkanda sínum. Enda
er hér mikill munur á æfðri og
óæfðri hendi óg hin æðri stig riss-
listarinnar nást ekki nema við
þrotlausa þjálfun, enda vora hinir
stóra meistarar málaralistarinnar
síteiknandi og jafnvel margir rót-
tækir' núlistamenn era ágætir
teiknarar.
Það vora og allir framkvöðlar
núlista aldarinnar.
Forráðamenn listasalarins Ný-
höfn eiga þakkir skildar fyrir að
hafa tekið upp á því að fiska eft-
ir gömlum teikningum hjá íslenzk-
um máluram, er við sögu núlista
hafa komið og era þar með ósjálfr-
átt mjög virkir í samtímanum.
Þetta er nú einmitt það, sem
víða hefur sést á undanfömum
áram á hinum stóra söfnum er-
lendis og í virðulegum listhúsum.
Og í ljósi þess, sem grafið hefur
verið upp, lítur margur öðram
augum á list viðkomandi lista-
manna og skilur betur samhengið
í þróun hennar, eða í hinu fallinu,
undrast hana enn meir!
Ég er alveg viss um, að margur
og þá einkum af yngri kynslóð,
reki upp stór augu, er hann lítur
hinar 29 teikningar Harðar
Ágústssonar í Listhúsinu Nýhöfn,
en sýningin hófst sl. laugardag
og stendur einungis fram á sunnu-
dagskvöld 10 þ.m.
Þetta era mannamyndateikn-
ingar, er hann gerði í París á áran-
um 1947-49, og era mjög frá-
bragðnar því, sem á eftir fylgdi
í listsköpun hans. Og ég er ekki
frá því, að þær afhjúpi heilmargt
í eðli Harðar, sem má kenna við
uppranalegan tón. Ég hafna því
alfarið að nefna þetta akademí-
skar teikningar svo sem ég skil
það hugtak, því að í þeim mörgum
felst einmitt kímið að mjög per-
sónulegum vinnubrögðum. Aka-
demísk teikning, svo sem t.d. ég
þekki hana frá listháskólaáram
mínum er mun strangari og leyfír
sjaldnast jafn persónubundin
vinnubrögð. Á íslandi hefur slík
teikning aldrei verið kennd, svo
ég viti, en þá er maður kannski
að vinna í sömu teikningunni vik-
um saman og aðaláherslan er
nektarteikning frá morgni til
kvölds allt skólaárið. I annan stað
og til aukins skilnings er það sjálf-
sagt skylt akademískri teikningu
að láta nemendur teikna naglbít
heilt skólaár eins og Fernand Lé-
ger var frægur fyrir!
Þetta er hins vegar miklu meira
í ætt við það, sem menn gerðu í
sjálfstæðum tímum í listaháskól-
um og fengu svö gjarnan gagn-
rýni á myndirnar eftirá ef þeir
vildu. Loturnar era þá allt frá ein-
um degi niður í þtjár mínútur.
Þeir, sem hafa staðið heilu dag-
ana fyrir framan sama módelið,
vita hvað það er mikill léttir að
fijálsu tímunum síðla dags eða á
kvöldin, er menn fá tækifæri til
alls konar sjálfstæðra æfinga og
að kveikja í línunum, ef svo má
að orði komast! Kasta frá sér allri
kaldri akademískri yfirvegan og
tillitssemi við lærimeistarann.
Sýningin í Nýhöfn hefur yfir
sér fágað og menningariegt yfir-
bragð og er í senn listamanninum
sem listhúsinu til sóma.
Fram kemur að Hörður var
mjög einlægur í listsköpun sinni
á þessum áram og hann hefur
leitast við að draga fram eitthvað
sérstakt í fari persónunnar í hverri
einustu teikningu. Það era einmitt
atriði, sem era illa liðin í ströngum
akademískum vinnubrögðum,
þótt ólík líkamsbygging og útlit
komi auðvitað fram.
I tveim myndanna kennir mað-
ur lærimeistarans hér heima en
annars er hér um markverða og
persónulega rannsókn á tjámiðlin-
um og myndefninu að ræða og
þegar best lætur kemur fram
mikil næmi fyrir teikningunni sem
tjámiðli einkum í nr. 3, 4, 6, 10,
13, 25 og í þeim svo og öllum
þrem af Thor Vilhjálmssyni, er
Hörður á þröskuldi þess að teljast
yfirburða teiknari og ná meistara-
tökum á miðli sínum. Maður getur
einungis harmað það, að hann
skyldi ekki halda áfram á þessari
braut og feta einstigið til óhlutlæ-
grar listsköpunar hægt og rólega,
svona líkt og Jean Fautrier, sem
er eitt glæsilegasta dæmið um
rökrétta þróun.
En sem sagt, mjög athyglisverð
sýning.