Morgunblaðið - 05.01.1990, Blaðsíða 29

MORGUNBMÐIÐ FÖSTUDAGUR 5. JANÚAR 1990
29
Minning:
Grímur M. Helga
son deildarstjóri
Fæddur 2. september 1927
Dáinn 26. desember 1989
Svili minn, Grímur M. Helgason,
lést 26. desember sl. eftir stutta
sjúkrahúsvist. Hann hafði einungis
mánuði áður greinst með það mein,
sem lagði hann að velli á svo
skömmum tíma.
Við Grímur kynntumst fyrir rúm-
lega þremur áratugum, er ég tengd-
ist sömu fjölskyldu og hann. Síðar
höguðu atvikin því svo, að starfs-
vettvangur okkar varð áþekkur, er
hann gerðist starfsmaður Lands-
bókasafns og ég skömmu síðar
Háskólabókasafns. Samstarf þess-
ara stofnana hefur farið vaxandi
með árunum, enda er þeim ætlað
að sameinast, þegar ytri skilyrði
leyfa.
Grímur var Austfirðingur að ætt
og uppruna, fæddur í Vopnafirði
og uppalinn þar og á Seyðisfirði.
Foreldrar hans voru Helgi Einars-
son, sem lést fyrir allmörgum árum,
og Vigdís Grímsdóttir, sem nú syrg-
ir son sinn í hárri elli. Átthagarnir
áttu mjög sterk ítök í Grími og
hann sinnti ýmsu sem þeim tengd-
ist á fræðasviðinu.
Eins og svo margir námsmenn á
fyrri tíð, leitaði Grímur sér sumar-
vinnu á Raufarhöfn og þangað sótti
hann lífsförunaut sinn, Hólmfríði
Sigurðardóttur, en hún á rætur á
Melrakkasléttu í báðar ættir. Þau
Hólmfríður gengu í hjónaband 2.
febrúar 1953. Grímur bast átthog-
um konu sinnar mjög sterkum
böndum. Eftir að tengdaforeldrar
okkar létust, höfðu þau Fríða og
Grímur forystu um að dytta að
gamla húsinu á Raufarhöfn, svo að
nota mætti það til sumardvalar.
Grími fór sem fleirum, að hin „nótt-
lausa voraldar veröld“ orkaði mjög
sterkt á hann, hann naut þess að
reika um malirnar við nyrsta haf,
og það var ein hans hinsta ósk
nokkrum dögum fyrir andlát sitt,
að hann mætti ná þeirri heilsu, að
hann kæmist norður á Sléttu næsta
sumar.
Áður en Grímur réðst til Lands-
bókasafns hafði hann starfað sem
kennari um árabil. Meðfram þeim
störfum og síðar safnvörslunni
sinnti hann alla tíð margvíslegum
fræðastörfum, enda var hann eftir-
sóttur til slíkra starfa vegna hæfni
sinnar, viðmóts og greiðvikni. Hygg
ég að fleiri hafi notið hollráða hans
en unnt er að gera sér grein fyrir,
bæði um fræðileg viðfangsefni, en
raunar einnig varðandi ýmsan per-
sónulegan vanda. Grími var til að
mynda einkar lagið að leiða menn
til sátta, ef á þurfti að halda, og
hygg ég hann hafa verið gæddan
ýmsum þeim kostum, sem best
mega prýða góðan sálusorgara.
Þau Fríða og Grímur hafa komið
upp sjö börnum, sem nú eru flest
flutt úr foreldrahúsum, og barna-
börnin eru orðin átta. Þau umsvif
sem fylgja slíkri stórfjölskyldu áttu
vel við Grím, enda lagði hann mikla
alúð við að rækta fjölskyldulífið.
Þess hygg ég að niðjar hans allir
muni lengi njóta. Það er einnig til
vitnis um samhug og samstöðu fjöl-
skyldunnar, að húsfreyjunni gafst
kostur á því að hefja nám í Kenn-
araháskóla íslands af mikilli atorku
nær fimmtug að aldri og ljúka það-
an kennaraprófi eftir venjubundinn
námstíma.
Með Grími er genginn vammi
firrður afbragðsmaður, sem hrifinn
er brott nær fyrirvaralaust úr miðri
önn dagsins, á ágætum starfsaldri.
Hann hugði m.a. gott til þess að
geta, er tímar liðu, helgað sig
óskiptur fræðilegum verkefnum,
sem stóðu huga hans nærri. En
þótt ævin yrði ekki lengri, hefur
Grímur unnið samfélagi sínu meira
en mörgum öðrum auðnast á lengri
ævi, þar sem annars vegar eru störf
að þjóðlegum fræðum og hins vegar
uppeldi stórs hóps mannvænlegra
og hæfileikaríkra afkomenda.
Grímur setti svo mikinn svip á
umhverfið með sinni hóglátu og
jafnframt glaðværu framgöngu, að
það mun taka okkur venslafólk
hans langan tíma að venjast þeirri
tilfinningu, að hann sé ekki lengur
á meðal okkar.
Við þökkum Grími samfylgdina
og blessum minningu hans. Hugur
okkar er með Fríðu og börnunum,
sem svo mikils hafa misst. Megi
minningin um ástríkan fjölskyldu-
föður styrkja þau á þessum erfiðu
tímum.
Einar Sigurðsson
Það urðu okkur í Landsbókasafni
mikil sorgartíðindi, er við fréttum
lát Gríms M. Helgasonaf, forstöðu-
manns handritadeildar safnsins. En
hann lézt að kvöldi annars jóladags
í Landspítalanum eftir skamma
legu þar.
Grímur Margeir Helgason, eins
og hann hét fullu nafni, fæddist
2. september 1927 á Leifsstöðum í
Vopnafirði, sonur Helga Kristins
Einarssonar bónda þar og konu
hans, Vigdísar Magneu Grímsdótt-
ur bónda í Hvammsgerði í Vopna-
firði, Grímssonar. Þau fluttust úr
Vopnafirði til Seyðisfjarðar, og þar
ólst Grímur upp og gekk í barna-
skóla. Þegar hann hafði aldur til,
hóf hann nám í Menntaskólanum á
Akureyri og lauk þaðan stúdents-
prófi vorið 1948. Að því loknu
kenndi hann einn vetur í barna- og
miðskóla Seyðisfjarðar. Hugur hans
stóð þó til náms í íslenzkum fræð-
um, og lauk hann cand.mag.-prófi
frá Háskóla íslands 1955. Eftir það
réðst hann kennari við Verzlunar-
skóla Islands, fýrst stundakennari
tvö ár, en síðan fastur kennari
1957-62. Naut hann mikilla vin-
sælda sem kennari og hélt vináttu
við suma nemendur sína alla tíð,
þótt hann hyrfi frá skólanum 1962,
er hann gerðist bókavörður í Lands-
bókasafni um haustið það ár og þá
þegar sem starfsmaður handrita-
deildar safnsins. Þegar Lárus H.
Blöndal lét 1. desember 1967 af
starfi forstöðumanns handritadeild-
ar og gerðist borgarskjalavörður,
var Grímur ráðinn forstöðumaður
deildarinnar og gegndi því starfi til
dauðadags. Á kennaraárunum vann
Grímur um hríð að útgáfu Pont-
usrímna á vegum Rímnafélagsins.
Verkið allt er 568 síður, þar af
rækilegur formáli Gríms 82 síður
og orðamunur, skýringar, athuga-
semdir og nafnaskrá 75 síður. Pont-
us rímur komu út sem Rit Rímnafé-
lagsins X, Reykjavík 1961.
í þessu verki öllu hefur Grímur
komizt í þá snertingu við handrita-
safn Landsbókasafns, er miklu hef-
ur ráðið um það, að hann hneigðist
að fullu til starfa í Landsbókasafni.
Hann hafði raunar þegar haustið
1958 tekið að vinna í hlutastarfi
að svokallaðri kvæðaskrá, spjald-
skrá um kvæði í handritum safns-
ins, „eftir upphöfum og fyrirsögn-
um með nánari skilgreiningu", eins
og segir í skýrslu landsbókavarðar
um Landsbókasafnið í Árbók þess
1957-58. Grímur vann í ígripum
að þessu verki, unz hann sem fyrr
segir réðst í fullt starf við safnið
haustið 1962.
Verkefni starfsmanna handrita-
deildar eru mörg, aðdrættir nýrra
handrita, er berast jafnt og þétt,
öðrum þræði fyrir frumkvæði deild-
arstjórans. Síðan tekur við skráning
efnisins. Grímur vann ásamt fyrir-
rennara sínum, Lárusi H. Blöndal,
meðan hans naut við, að þriðja
aukabindi skrár um handritasafn
Landsbókasafnsins, er út kom
1970. En við fráfall hans hafði
hann að mestu undirbúið 4. auka-
bindi um handritaauka 8. og 9.
áratugarins. Stendur til, að það
verði slegið inn á tölvu, þegar nauð-
synlegum tækniviðbúnaði til þess
lýkur.
Unnið hefur verið í deildinni að
skipulegri könnun handritanna með
viðgerð þeirra', er einkum þurfa
aðhlynningar við, fyrir augum. Hef-
ur viðgerðarstofa handrita, sem
aðsetur hefur í Þjóðskjalasafni,
unnið mikið og gott verk, síðan hún
tók til starfa 1965.
Vegna þrengsla hefur starfsliði
handritadeildar verið vandi á hönd-
um að koma safninu sem haganleg-
ast fyrir í hillum, og kom sér vel,
hvert snyrtimenni og hirðumaður
Grímur reyndist í því efni. Kemur
eftirmaður hans í starfi þar til með
að taka við öllu í beztu röð og
reglu. Það var synd, að Grímur lifði
það ekki að fylgja handritasafninu
í Þjóðarbókhlöðu, svo vel sem hann
hafði lagt á ráðin um alla tilhögun
í hinum nýju húsakynnum.
Eins og mönnum er kunnugt,
flutti Grímur um árabil vinsæla
þætti í útvarp um ýmislegt efni
handritasafnsins, og hétu þættirnir
Haldið til haga. Sumirþessara þátta
hafa birzt á prenti í Árbók Lands-
bókasafns, sá seinasti í Árbók 1986
um Jón Jónsson í Simbakoti og
handrit hans, bóka- og fróðleiks-
mann, er skrifaði og lét skrifa fjölda
handrita, er síðar gengu milli
manna. Grímur lifir sig inn í líf
þessara manna og merkilegt fram-
lag þeirra eða eins og hann segir
í lok greinarinnar: „Það er að vísu
fávíslegt að mikla fyrir sér iðju
Jóns í Simbakoti og reyna að draga
af henni mikla lærdóma um þann
þátt, sem hann og starfsbræður
hans meðal íslenzkra skrifara síðari
alda kunna að hafa átt í að varð-
veita samhengið í íslenzkri menn-
ingu, en það er gott að vita af þeim
og eftirritunum þeirra, sem gengu
ótrúlega hratt manna á meðal og
héldu við eða kveiktu löngun til að
lesa meira, fleiri sögur, fleiri ljóð,
og vita meira, um fleiri lönd, fleiri
þjóðir. Því hljóma enn í eyrum orð
Sigurðar Guðjónssonar skipstjóra á
Eyrarbakka, er hann var inntur
eftir Jóni fyrir rúmum árátug:
„Hann Jón í Simbakoti? Hann var
einn af þessum þegjandi fjölda, sem
haldinn var óslökkvandi þrá eftir
bókum“.“
Grími þótti vænt um handritin
og allt þetta fólk, er að baki þeirra
stóð. Og honum þótti einnig vænt
um þá stofnun, er hann vann við,
og hafði metnað fyrir hennar hönd,
og hann var samstarfsmaður, sem
öllum þótti vænt um. Menn leituðu
oft til hans og fóru jafnan hressari
af hans fundi. Gestir handritadeild-
ar minnast hjálpsemi hans, hvort
heldur var við að firma það, sem
þeir leituðu að eða ráða fram úr
torræðum stöðum. Ég veit, að
mönnum leið vel í handritadeild
safnsins í návist Gríms og hins sam-
henta samstarfsfólks hans.
Grímur var mjög tryggur átthög-
um sínum austur á landi, fór stund-
um austur og var mönnum þar til
halds og trausts í ýmsum félags-
og menningarmálum þeirra, auk
þess sem Austfirðingar leituðu
óspart til hans.
En væri Grímur M. Helgason
lánsmaður í störfum sínum og sam-
starfi og samneyti við aðra á aðal-
vinnustað sínum, var hann ekki
síður lánsmaður heima fyrir. Hann
kvæntist 21. febrúar 1953 Hólm-
fríði Sigurðardóttur frá Raufar-
höfn, hinni beztu konu og traustum
lífsförunaut. Þau eignuðust sjö
börn, er upp komust, fjóra syni,
Sigurð, Helga, Grím og Kristján,
og þijár dætur, Vigdísi, Onnu Þrúði
og Hólmfríði. Barnabörnin enforðin
átta. Það gladdi Grím ekki lítið,
þegar Vigdís dóttir hans átti eina
þeirra tíu bóka, er valdar voru ný-
íega til úrslitakeppni um athyglis-
verðustu bók ársins 1989.
Það hefur verið mikið verk og
ekki áhyggjulaust að koma hinum
stóra barnahóp á legg, og Grímur
vann mikið í tómstundum sínum,
sá með öðrum um útgáfu íslend-
ingasagna og þjóðsagna, ennfremur
Blómsturvallarímna á vegum
Rímnafélagsins (Rit XI). En aldrei
minnist ég þess, að hann léti eitt
æðruorð falla eða hann kveinkaði
sér nokkurn tíma undan lífskvöð-
inni. Því var það og, að maður gerði
sér ekki grein fyrir því fyrr en mjög
seint, hve lasinn hann í rauninni
var síðustu mánuðina eða misfeirin,
þegar sjúkdómur sá, er felldi hann
svo snögglega, var að búa um sig
í honum. Grímur var hið glaða þrek-
menni, er iyfti þeim, er með honum
störfuðu og nú verður sárt saknað,
þegar takast skal á við verkefni
hins nýja árs.
Ég sendi Hólmfríði og fjölskyld-
unni allri innilegar samúðarkveðjur
úr Landsbókasafni, um leið og ég
minnist hins góða drengs og sanna
samstarfsmanns, Gríms M. Helga-
sonar, með virðingu og þökk.
Finnbogi Guðmundsson
Þegar mæla skal kveðjuorð í
minningu góðs vinar verður flestum
tregt tungu að hræra. Þannig er
mér einnig farið er mig langar til
að minnast Gríms M. Helgasonar,
fofstöðumanns handritadeildar
Landsbókasafnsins, og þakka hon-
um fyrir einstaklega góð kynni.
Minn kæri frændi Grímur, vinur
okkar allra á Landsbókasafninu, er
fallinn frá langt um aldur fram.
Hann var einstakur maður, svo hlýr,
traustur og góður. Allra manna
fróðastur var hann og gott að leita
til hans. Það var því góð tilfinning
að vita af honum á safninu. Glett-
inn og skemmtilegur var hann í
kaffistofunni eða þar sem maður
rakst á hann, svo stutt í spaugið
hjá honum og blessunarlega laus
við alla sýndarmennsku.
Ég minnist þess sérstaklega hve
hlýlega Grímur tók á móti nýjum
starfsmönnum Landsbókasafnsins.
Framkoma hans var ávallt með
þeirri fágun sem einkennir heims-
manninn. Þannig umgekkst hann
alla, einnig börn. Grímur heilsaði
t.d. ungri dóttur minni alltaf með
handabandi þegar hún kom á safn-
ið og spjallaði við hana um heima
og geima. Þegar við mæðgur horfð-
um nýlega á sjónvarpsviðtal við
Vigdísi, dóttur Gríms, og ég sagði
dóttur minni, hver pabbi Vigdísar
væri, þá komu viðbrögð hennar mér
ekki á óvart, er hún sagði eftir smá
þögn: „Er það, mikið á hún gott.“
En það voru fleiri börn sem áttu
gott, því börn Gríms og konu hans,
Hólmfríðar Sigurðardóttur, urðu
sjö. Hann var ekki að bera sín
einkamál á torg en alltaf skein í
gegn hve fjölskylda hans var honum
kær.
En lífið er hverfult og enginn
má sköpum renna. Er líða tók að
jólum dró ský fyrir sólu. Grímur
var orðinn veikur, banvænn sjúk-
dómur var sestur að í þessum
mæta manni. Einvígið við þann
vágest var stutt. Hann lést eftir
skamma sjúkrahúslegu á annan dag
jóla.
Nú er Grímur laus úr viðjum
þessa illvíga sjúkdóms og horfinn
þangað sem ríkir
„Nóttlaus voraldar veröld
þar sem víðsýnið skín.“
Eiginkonu hans, móður og börn-
um sendi ég og fjölskylda mín okk-
ar innilegustu samúðarkveðjur.
Megi hin eilífa hvíld verða honum
góð.
Guðrún Eggertsdóttir
Leiðir okkar Gríms M. Helgason-
ar lágu saman, þó ekki óslitið, í
röska hálfa öld. Á árunum 1938-
1940 vorum við embættismenn í
barnastúku austur á Seyðisfirði og
sátum hlið við hlið á fundum. Eftir
það skildu leiðir um sinn en næst
urðum við samferða í námi í Há-
skóla íslands 1949-1955. Enn lágu
leiðir okkar saman í Safnahúsinu
við Hverfisgötu í ársbyijun 1964
þegar ég hóf starf í Þjóðskjalasafni
Islands, en Grímur hafði þá unnið_
um skeið í Handritadeild Lands-
bókasafns. Upp frá því unnum við
undir sama þaki og varla leið sá
dagur að við hittumst ekki og tækj-
um upp spjall um heima og geima
og oftast á léttari nótunum.
Sem starfsmaður og síðar for-
stöðumaður Handritadeildar naut
Grímur einstakra vinsælda fyrir lip-
urð og greiðvikni í' starfi. Hann var
prúðmenni í framkomu og hvers
manns hugljúfi, en hélt þó á málum
af fullri einurð ef þess gerðist þörf
enda hreinlyndur með afbrigðum
og drengur góður. Á vinnustað var
hann iðulega mannasættir þegar í
odda skarst eða lægja þurfti öldur.
Glöggskyggni hans og vandvirkni
var slík að fulltreysta mátti hveiju
því sem hann lét frá sér fara í útgáf-
um eða rituðu máli.
Grímur var skilningsríkur á
mannlega kosti og bresti samferða-
manna, gamansamur vel og skarp-
skyggn á broslegu hliðamar á
mönnum og málefnum. Það er því
dauflegra en áður í gamla Safna-
húsinu, þegar hann er horfinn á
braut á vit hins ókunna.
Við, starfsfólkið í Þjóðskjalasafni
íslands, minnumst Gríms með
þakklæti fyrir alla hjálpsemi hans
í okkar garð í rúman aldarfjórðung.
Fyrir hönd okkar allra votta ég
Hólmfríði, börnunum, Vigdísi, móð-
ur Gríms, systkinum hans og öðrum
vandamönnum dýpstu samúð og bið
þeim blessunar.
Gunnar Sveinsson
Þegar ég kom aftur til vinnu
eftir þriggja vikna dvöl í útlöndum
færði Tryggvi bókbindari mér þau
sorgartíðindi að starfsbróðir okkar
Grímur M. Helgason væri látinn.
Andlátsfregn þessi kom mér mjög
á óvart, þar sem ég vissi ekki að
neitt alvarlegt hefði amað að hon-
um. Mér var mjög brugðið.
Nú get ég ekki lengur leitað til
Gríms með greinar mínar og þýð-
ingar, en hann var vanur að gera
mér þann greiða að lesa þær yfir
og benda mér á sitt hvað sem betur
mátti fara. Betur sjá augu en auga.
Leiðréttingar hans og ábendingar
voru ávallt vel þegnar enda var
Grímur ekki aðeins vandvirkur,
vandlátur og stílvís heldur einstakur
smekkmaður á íslenskt mál. Ef lýsa
ætti starfi Gríms á Landsbókasafni
íslands með einu orði þá hygg ég
að það hafi einkennst af vandvirkni
öðru fremur, já vandvirkni í
hvívetna. Það sem Grímur gerði
fyrir mig verður seint fullþakkað,
enda á hann enn hönk upp í bakið
á mér og rétt er að geta þess nú
að allt sem hann gerði fyrir mig
gerði hann með Ijúfasta geði.
Þótt Grímur M. Helgason hefði
margt, já svo ótalmargt til að vera
stoltur af, þá hugsa ég að hann
hafi verið meðal þeirra hæverskustu
og hrokalausustu manna sem ég
hef kynnst á lífsleiðinni. Hann var
maður, hann var sannur maður og
sá sanni tónn sem er að finna í
síðasta ritverki dóttur hans er ótví-
rætt sömu ættar. Saga hennar um
ísbjörgu er svo blessunarlega laus
við orðagjálfur, glamur og tilgerð-
arlegt lfkingamál.
Þann 27. desember ætlaði ég að
láta það verða mitt fyrsta verk að
óska Grími til hamingju með afrek
dóttur hans. Auðsætt er að ham-
ingjuóskir mínar verða að bíða betri
tíma og betri staðar.
Það er sjálfsagt rétt að maður
komi í manns stað, og í stað Gríms
kemur eflaust annar maður, annars
konar maður, vonandi jafnágætur
og Grímur var, en okkar Grímur
kemur því miður aldrei aftur og á
Landsbókasafni verður hans lengi
sárt saknað.
Ekkju hans, Hólmfríði Sigurðar-
dóttur, og börnum sendi ég mínar
innilegustu samúðarkveðjur.
Halldór Þorsteinsson,
skólastjóri, bókavörður.
Fleiri minning-argreinar
um Grím M. Helgason birt-
ast í næstu blöðum.