Morgunblaðið - 21.01.1990, Blaðsíða 13

12 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. JANÚAR 1990
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. JANÚAR 1990
C 13
Sigur mannsandans mcetti kalla bréfin, sem Vaclav Havel skrifabi
konu sinni úr fangelsinu oghjálpubu honum til ab halda vitinu
efíir Elínu Pálmadóttur
LEIKRITAHÖFUNDURINN
VACLAV HAVEL, hinn nýkjörni
forseti Tékkóslóvakíu, má muna
tímana tvenna. Hann var hand-
tekinnaföryggislögreglunni 1979
og dæmdur til fjögurra og hálfs
árs fangelsisvistar fyrir „að grafa
undan“ tékkneska ríkinu með því
að skrifa og gefa út blöð. En hann
var, eins og kunnugt er, einn af
stofnendum Vons, nefndar til
varnar þeim sem sæta óréttlátum
ofsóknum og skrifaði undir mann-
réttindayfirlýsinguna „Charta
77“. Meðan hann sat í fangelsinu
í hálft fjórða ár, frá júní 1979 til
september 1982, skrifaði hann
Olgu konu sinni 144 bréf, sem
komu út á ensku I fyrra undir
nafninu Bréftil Olgu. Skömmu
eftir að hann var látinn laus
gengu u.þ.b. 12 vélrituð innbund-
in eintök með bréfúm til Olgu
manna á milli í Prag og sýna
hversu áhrifaríkar og skjótvirkar
slikar neðanjarðarútgáfur gátu
verið i austantjaldslöndunum.
Havel kveðst hafa skrifað þessi
bréf til Olgu, það eina sem honum
var Ieyft að skrifa, til að halda
geðheilsu í fangelsinu. I Ijósi
þeirra umskipta sem nú hafa orð-
ið, þegar allra augu beinast að
manninum Vaelav Havel og leik-
rit hans að koma á fjalirnar í leik-
húsum, eru bréfin úr fangelsinu
ákaflega athyglisverð. Þau sýna
hugrenningar og grundvallarvið-
horf þessa áhrifamanns á breyt-
ingarnar í Mið-Evrópu. Þjóðleik-
húsið frumsýnir leikrit hans, End-
urbyggingin, í næsta mánuði.
þær. Það er því innihald bréfanna
sem skiptir máli og sigur mannsand-
ans sem í þeim felst. Þýðandi þeirra,
Paul Wilson, segir að bréfin séu í
anda þeirrar löngu rótgrónu hefðar
í Tékkóslóvakíu að halda uppi um-
ræðum sín á milli um örlög sam-
félagsins, Mið-Evrópu og nútímans.
Við réttarhöldin yfir Havel og
fimm félögum hans úr andófshópn-
um var engin tilraun gerð til að
ákæra þá fyrir að vera fjandmenn
þjóðar sinnar. Og við réttarhöldin
sagði hann: „Fyrir tveimur mánuð-
um, eftir að ég var kominn í fang-
elsi, var ég spurður hvort ég gæti
ekki hugsað mér að þiggja boð sem
ég hafði fengið um að koma í fyrir-
lestraferð til Bandaríkjanna. Ekki
veit ég hvað hefði gerst ef ég hefði
þegið boðið, en get ekki útilokað
þann möguleika að þá hefði ég nú
Havel nýtti tækifærið í frels-
isskerðingunni „til að þróa
nýja aðferð til sjálfsskoð-
unar og til að greina viðhorf mitt
til grundvallaratriða í lífinu", eins
og hann orðar það. Meðan hann
puðaði í erfiðisvinnu, slapp andinn
yfir í að semja efni bréfanna þótt
skrokkurinn væri fanginn: „Ég varð
sífellt uppteknari af sendibréfunum,
hallaði mér að þeim í þeim mæ|i að
ekkert annað skipti máli. Ég velti
textanum í höfðinu alla vikuna —
við vinnuna, meðan ég gerði æfingar
áður en ég fór í rúmið — og á laugar-
deginum skrifaði ég vikulega bréfið
viðstöðulaust í einu kasti, undir við-
varandi truflunum." Vandinn var
koma bréfinu í gegn um ritskoðun-
ina, því fangelsisreglur leyfðu aðeins
umræður um fjölskyldumál, en
bönnuðu öll stílbrigði, tilvitnanir,
undirstrikanir orða, erlendar setn-
ingar og grín — enda fangelsi alvar-
legt mál. Ekkert mátti strika út eða
leiðrétta og of miklar „hugleiðingar"
fóru í taugarnar á vörðunum.
„Hvaða kjaftæði er þetta um „skipan
andans“ og „skipan tilverunnar",
einasta skipanin sem þig varðar um
eru fangelsisreglurnar," æpti einn
fangelsisvörðurinn að honum. Og
með þolinmæði, sem móðir Theresa
hefði verið fullsæmd af, tók hann
bréfið og skrifaði um eitthvað ann-
að. Því er ekki rétt að leita að
stílsnilli hans í bréfunum. Hugviti
sínu beitti hann til að koma hugsun-
um sínum á framfæri og halda sig
jafnframt innan ramma kerfisins
með því að skrifa langar saman-
þjappaðar setningar og umorða þær
svo að verðimir gætu ekki skilið
■
I
É
í '

' "
Vaclav Havel og efst
kona hansy Olga, á
Café Slavía í Prag.
Byggingin er Bory-fang-
elsf, þar sem Havel sat
inni í hálft fjórða ár og
þar sem bréfin til Olgu
eru skrifuð. Myndirnar
eru frá þeim árum.
BREF NUMER 75
LIF Mnr ER FliLLT AF ANDSTÆÐUM
Q WSo Osréfinu,
sem Vaclav
IHIavei skrifar
Olgu Iko.nu sinni
úr fangelsinu,
reynir hann ad
draga upp mynd
af sjálf um sér:
Af því sem ég skrifaði síðast
mætti ætla að ég lítj á sjálf-
an mig sem gjörsamlega óör-
uggan, óstöðugan, hikandi mann,
sem sífelltefast um allt og hættir
til að trúa hverri tortryggni sem
h'ann mætir. Eins og þú veist vel,
væri það alröng mynd. Þó það kunni
við fyrstu sýn að virðast þversögn,
þá er sannleikurinn alveg þvert á
móti. Þó skrýtið kunni að virðast er
ég ákaf lega staðfastur, harðfylginn,
þrautseigur, fylginn mér, ég mundi
jafnvel gerast svo djarfur að segja
óbilandi. (Þú veist vel hve þrjóskur
ég get verið, það fór jafnvel í taug-
arnar á þér þegar þtjóskan beindist
að einhverjum smámunum.) Að vísu
er margt sem ég hef i hvorki áhuga
á né gaman af og get þá verið fjarska
fáfróður um það, en þegar ég hefi
tekið ákvörðun eða ég blossa upp
út af einhveiju, þá get ég lagt mig
allan í það, burtséð frá persónulegum
óþægindum og fylgi því þá fram í
rauðan dauðann. Mér er illa við að
byijað sé á einhveiju og því ekki
lokið, mér líkar ekki hálfvelgja eða
að reynt sé að snúa sig út úr hlutun-
um, og ég þoli ekki óreiðu. Vissulega
hafa ýmsar skrýtnar beygjur og
sveigjur orðið á lífshlaupi mínu.
Kannski hefi ég ekki alltaf veðjað á
réttan hest og á réttan hátt. Og
ef laust má finna margar mótsagnir,
ýkjur og barnaskap í afstöðu sem
ég hefi tekið og sjálfur er ég mér
skiljanlega meira meðvitandi um það
en nokkur annar. Þegar ég hugsa
um það, þá er samt sem áður tvennt
í mínu fari sem ekki verður mót-
mælt, að einhvers staðar undir þess-
um beygjum og sveigjum er ævilangt
skýrt og órofið samhengi. Og í öðru
lagi að þótt ég hafi af einhverjum
ástæðum lent á röngum vegi, þá
hefur mér ávallt tekist að draga mig
þaðan og aftur þangað sem ég hefði
átt að taka mér stöðu í upphafi.
Hér eru mismunandi þættir greini-
legir áhrifavaldar. í uppvextinum
fékk ég t.d. aldrei neitt ókeypis og
mikið af því sem aðrirtóku sem sjálf-
sagðan hlut (menntun t.d.) hlaut ég
einungis fyrir mikla þrjósku og að
bjóða kerfinu byrginn. Það held ég
að hafi verið mér góður skóli fyrir
viljaþrek ogþrautseigju. Og svo minn
borgaralegi uppruni fái nú líka sitt,
sem alla mína ævi hefur ekki fært
mér annað en erfiðleika (en einmitt
þessar hindranir reyndust mér til
góðs, sem auðvitað er annað mál),
jafnvel þegar — svo þverstætt sem
það er — ég var í ákafri innri upp-
reisn gegn öllu því borgaralega í
kring um mig, get ég ekki útilokað
að „vægðarleysi" mitt og „varan-
leiki" og óbilandi trú mín á því að
hlutirnir hafi tilgang og að lokum
hæfileiki minn til að bjarga mér með
einhverju móti úr vonlausri aðstöðu
á þessari stundu setið í New York.
Það má því segja að ég standi nú í
þessum réttarsal að eigin vali, vali
sem varla verður túlkað svo að ég
sé óvinveittur landi mínu.“
í fangelsinu var mælst til þess
að hann skrifaði afsökunarbréf og
þá yrði hann kominn heim innan
viku, en hann ansaði því ekki. Havel
útskýrir m.a. í bréfunum hvers
vegna hann gat ekki valið þá leið
sem stjórnvöld buðu honum og fleiri
rithöfundum: rithöfundar og
menntamenn mundu aldrei ná neinu
fram með því að vinna með kúgurun-
um og njóta verndar og sérréttinda.
Rithöfundar yrðu að taka sömu
áhættu og hegningu sem almenning-
ur. Svo hann hóf upp raust sína,
hafnaði sérréttindum vegna frægðar
sinnar og fór í fangelsi, þar sem
hann var látinn vinna í járnbræðslu
og þvottahúsi og hélt sér uppi á fjög-
urra síðna bréfinu, sem honum var
leyft að skrifa heim vikulega. I byrj-
un má sjá að hann er að hugsa og
umbreyta í huganum leikriti sem
hann var með í vinnslu, en svo
hverfa allar slíkar tilraunir við þess-
ar aðstæður.
í fyrstu bréfunum er Havel að
hafa áhyggjur af Olgu og ráðleggja
henni hvað hún eigi að gera, læra á
bíl, skipta íbúðinni þeirra í Prag og
viðhalda sveitahúsinu þeirra í Bæ-
heimi, einkum þar sem yfirvöld virð-
ast tilbúin til að taka það. Og hann
hvetur hana tii að umgangast fólk
sem mest — en þar í er falin löngun
hans til að hún fylgist með því sem
er að gerast í samfélaginu og komi
einhveijum upplýsingum til hans.
Um neðanjarðartónleika, neðanjarð-
arbækur og blöð og blæbrigðin á
umræðunni. Um slíkt getur hann
ekki spurt beint. Ástarorð eru fá,
jafnvel stundum nöldur yfir því að
hún hafi ekki svarað þessu eða hinu.
Seinna sagði hann: „Við Olga erum
mjög ólík. Ég er úr millistétt og
yfirleitt þessi hlédrægi menntamað-
ur. Olga er úr verkalýðsstétt, ætíð
hún sjálf, raunsæ, lítið tilfinninga-
söm, og hún á það til að vera nokk-
uð kjaftfor og ósvífin. Það er ekkert
hægt að draga hana á asnaeyrunum.
Ég ólst upp í ástúðlegum föstum
faðmi ráðríkrar móður og þarfnaðist
mér við hlið duglegrar konu, sem
ég gat leitað ráða hjá og jafnframt
borið svolítið óttablandna lotningu
fyrir ... í Olgu fann ég það sem ég
þurfti, einhvern sem var andsvar við
mínu eigin hugsanaflökti, gat gagn-
rýnt fjarstæðari hugsanir mínar, og
veitt mér persónulegan stuðning í
opinberum ævintýrum mínum. Alla
mína ævi hef ég ráðgast við hana

(jafnvel græða á henni), eru tengd
arfgengum hæfileikum miðstéttar-
innar (einkum fijálslynda armsins),
en þeir eru tilhneiging til að taka
áhættu, hugrekki til þess að byija
upp á nýtt frá botni og þessi sívak-
andi von og kraftur til þess að ráð-
ast í nýtt fyrirtæki.
En þetta svarar enn ekki aðal-
spurningunni: hverniggeta svo mót-
sagnakenndir hæfileikar búið í einni
persónu? Auðvitað get ég ekki gef ið
tæmandi svar (þó ekki væri nema
af því að engri manneskju er hægt
að breyta í hreint stærðfræðilegt
líkan eða jöfnu, þar sem öllu er rað-
að í samræmt skipulag). Samt hefi
ég sterka tilf inningu fyrir því að
þetta séu bara tvær hliðar á sama
peningnum. Með öðrum orðum: stöð-
ug óvissa mín um hvar mér er skipað-
ur staður getur einmitt verið það sem
neyðir mig, ákveðnar en þann sem
veit hvar hann stendur, til þess að
greina, vinna og styrkja stöðu mína,
til að veija og bera sannleikanum
vitni, til að rísa til varnar sjálfum
mér og málefni mínu. Gæti sýnst sem
svo, að því meiri efasemdir sem
maður hefur um sjálfan sig, um þátt-
töku í öllu sem maður gerir og í
samfélaginu, þeim mun meiri orku
verði maður að leggja i að yfirvinna
þessar efasemdir og veija sig og
málefnin áður en dómur er upp kveð-
inn.
Svona fram settir virðast þessir
drættir dálítið gróf ir, en við skulum
ekki gleyma sumum af hæfileikum
mínum, tilhneigingum og áhugamál-
um sem hægt er að festa hendur á
og gefa skýrari mynd. Til dæmis er
vel þekktur áhugi minn á að leiða
fólk saman, sætta það og verka eins
og „félagslegur bindikraftur", sýni-
lega tjáning á þránni eftir samhljómi
um allt sem ég geri. Hún er venju-
lega sú fyrsta sem fær að lesa það
sem ég skrifa. Ef ekki, þá er hún
a.m.k. mesti áhrifavaldurinn þegar
komið er að því að dæma skrifin."
Ennfremur er haft eftir honum í
formála: „Satt er það, að þið finnið
ekki marga persónulega og hjartan-
lega kafla í fangelsisbréfunum 'til
konu minnar. Samt sem áður er hún
aðalsöguhetjan, þótt ég játi að hún
sé þar falin. Einmitt þess vegna vildi
ég setja nafn hennar í bókartitilinn.
Staðfestir ekki þessi endalausa leit
að föstum punkti, að öryggi, að af-
mörkuðum sjóndeildarhring, sem
bréfin eru full af, einmitt þetta?“
Fangelsisbréf Havels voru ólík
f lestu því sem hann hafði áður skrif-
að. í þeim hugsar hann um líf sitt,
sigra og ósigra, og axlar ábyrgð á
því sem hann er. Hann byijar í leit,
ákveðinn í að stándast hvaðeina sém
örlögin leggja á hann. En hann
kemst að því að raunveruleikinn er
verri og öðru vísi en hann hafði
ímyndað sér. Og hann setur alla
þessa leit niður á blað í bréfunum
til konu sinnar, öll hans tilvera bygg-
ist á því. Bréfin verða eins og hugs-
anaspírall, sem vindur upp á sig.
Þegar komið er að 138. bréfinu hef-
ur hann náð þar sem „allur verald-
legur skortur manns hættir að vera
bjargarleysi en verður það sem
kristnir menn kaila náð“. Havel ætl-
aðist til þess að síðustu 16 bréfin
væru lesin í samhengi. Enda voru
þau prentuð saman í neðanjarðar-
pressunni. Þau eru heimspekilegar
hugleiðingar um innsta kjarna
mannsins og ástandið- í heiminum.
Og þar er heilmikið að finna um
hugmyndir þessa núverandi forseta
um frelsi og viðhorf hans til um-
hverfisins.
Að lokum urðu þeir að sleppa
honum. Þeim tókst ekki að bijóta
hann niður, því hann hafði fundið
sér sinn eigin tilverurétt. í janúarlok
1983 fárveiktist hann með háan hita,
hélt að hann væri að deyja. Það
hafa kvalarar hans líka haldið, því
hann var drifinn með 40 stiga hita
á náttfötunum og handjárnaður aft-
an í lögreglubíl 15 kílómetra leið í
sjúkrahús í Prag. Þegar hitinn lækk-
aði og hann gat farið að borða skrif-
aði hann Olgu ítarlegt bréf, þar sem
hann lýsti aðstæðum sínum og
treysti á að ritskoðunin væri slakari
þar. Bréfið slapp í gegn, Olga gerði
vinum Havels utanlands aðvart og
aðstoð til bjargar honum tók að ber-
ast. Og einn góðan veðurdag mætti
í klefa hans hersing sem ávarpaði
hann allt í einu með herra Havel og
tilkynnti honum að nú væri hann
laus. Hann var f luttur í almennings-
sjúkrahús, þar sem vinir heimsóttu
hann. Hann var ekki lengur fangi
og ekki með neinar skyldur og allir
sýndu honum vinahót.
Bókin Letters to Olga, June 1979
— September 1982 eftir Vaclav
Havel kom út í enskri þýðingu með
ítarlegum formála eftir Paul Wilson
hjá Fabér & Faber í London og í
Boston.

og skapandi hlutverki þar í? ...
Lokaniðurstaðan á þessum rökræð-
um er að líf mitt sé fullt af andstæð-
um, ein sú stærsta að ég er alltaf
að kasta mér af ákafa út í verkefni,
sem ég veit að muni valda mér erf ið-
leikum og ég afber af meiri hörku
en þeir sem aldrei mundu einu sinni
láta sig dreyma um að reyna. Og
meira en það: því meiri þrautir, þeim
mun ákveðnari verð ég, þótt undar-
legt megi virðast, í að reyna ekki
að forðast þær eða létta byrðamar
á einhvern óviðurkvæmilegan hátt.
Og undanfarin tvö ár hafa forðað
mér endanlega frá hvers kyns siða-
predikunum og kennt mér að hafa
mestu skömm á því að dæma fólk.
Þá hefur óbeit mín dýpkað í nánast
sama mæli á þeirri tilhugsun að ég
mundi sjálfur nokkurn tíma hegða
mér í nokkm því sem máli skiptir
eins og heigull."
TIL LEIGU:
HPII qilRZFKT
I I mmm I Inw V# I 1 V S
HÓTELS SÖGU
heiisuræktinni er: Nuddpottur og gufubað, en auk
og er öll hin glæsilegasta.
Nanari upplýsingar gefur Konrað Guömundsson hóteisijóri
HÓTE L SAGA S. 2 9 9 O O
Inolet
/A<?A
TIL SÖLU 44 kW RAFSTÖÐ
Þessi lítið notaða 44 kW GENETECH rafstöð
er til sölu.
Vél:
Tíðni:
Spenna:
Árgerð:
Dráttarkúla:
Perkins diesel
50 Hz Sjálvirkur riðastiliir
220/ 380 V
1987
50 mm
Tilvalin fyrir verktaka, laxeldisstöðvar, sveita-
býli eða sém varaafl í ýmiskonar starfsemi.
Upplýsingar í síma 1 29 80 á skrifstofutíma.

ÁRSHÁTÍÐ - Þ0RRABLÓT - AFMÆU
Á RV-Markaðnum Réttarhálsi 2 færð þú öll
áhöld til veislunnar s.s diska, diskamoítur,
glös, glasamottur, hnífapör, servéttur, kerti,
dúka o.m.fl.
Nú geta allir komið á RV-Markaðinn og
verslað rekstrar og hreinlætisvörur á mjög
hagstæðu verði.
Coltbrui
rþciA/~
m ■
Réttarhálsi2 -110R.vik - Simar31956-685554