Morgunblaðið - 29.07.1990, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. JÚLÍ 17
Hvad er til ráda?
HÉR Á eftir fara nokkur einföld ráð um hvað hægt er að gera til þess að gera
sér lífið bærilegra í vinnunni
Aflestum vinnustöðum eru sérhannaðir skrif-
stofustólar, sem unnt er að stilla að vild.
Stilltu þinn stól þannig að þú sért með bakið
beint og að framhandleggirnir liggi lárétt fram að
lyklaborðinu og úlnliðirnir séu beinir. Skiptu reglu-
lega um vinnustellingar — að sumum störfum er til
dæmis hægt að ganga standandi og ein ferð að Ijós-
ritunarvélinni gerir meira gagn en margur hyggur.
Þá má minna á að konur eru oft styttri í annan
endann og lítið skammel undir fæturna getur gert
setuna mun þægilegri.
Lýsing skiptir miklu máii. Á flestum skrifstofum
eru flúrlampar í loftinu, sem gefa mikla birtu. Stund-
um er birtan of mikil og fyrir vikið glampar af skján-
um. Hafír þú skrifborðslampa skaltu nota hann til
þess að stilla birtuna við þitt hæfi. Vinnirþú við
glugga er best að sitja hvorki beint á móti honum
eða snúa baki í hann þar sem birtumunurinn á skján-
um og umhverfínu getur verið óþægilegur. í mörgum
tilfellum er nauðsynlegt að fá sér svonefndar skjás-
íur, en þær draga verulega úr skjáglampa. Hins
vegar safna þær ryki í sig, svo það er nauðsynlegt
að hreinsa þær reglulega og ekki síður skjáinn
undir þeim.
Vinna við tölvuskjái kann að valda nærsýni, svo
þú skalt hvíla augun reglulega og einblína á hluti
í meiri fjarlægð en skjáinn. Það er hægt með því
einu að horfa út um gluggann öðru hveiju, fara í
stutta gönguferð innanhúss eða hringja í kunningja.
Slæm seta er nógu slæm, en verra er að sitja
sífellt í sömu stellingunni. Menn þurfa að teygja úr
sér öðru hvetju, beygja og kreppa handleggina og
annað þess háttar til þess að örva blóðrásina. Lang-
ar setur og innsláttur valda því að vöðvarnir krepp-
ast og blóðrás minnkar, en það er vísasti vegurinn
tii þess að fá vöðvabólgu, jafnvel gigt.
Hafðu hugfast að oftast eru einfaidar lausnir á
vanda af þessu tagi og yfirleitt er auðveldara að
aðlaga vinnuna verkamanninum en öfugt.
Vmnustellingar og uppröðun
Vilji menn fyrirbyggja hug:
heilsuspillandi ánrif af völdum
tölvuskjáa er hægt að gera ráðstafanir
til þess að minnka hættuna, sem af
beim kunna að stafa.
110 cm fjarlægð frá tölyuskjám af
nokkrum algengum tegundum mælist
allt frá 5 til 23 milligaussa
rafsegulgeislun.
170 cm tjarlægð er geislunin hins vegar
innan við 1 miiligauss. Því má segja að
hægt sé að beita þeirri
frá skjánum að næsta starfsmanni fyrir
aftan eða til hliðar, samanber B.
Hafið jafnframt hugfast að
rafsegulgeislun fer i negn um allt sem
fyrir verour, veggi, skilrúm, blýplötur
og fólk.
Við tölvuvinnslu er i
Fyrst og fremst þarf að sitja rétt. flest'ir
finna sér þægilega vinnustellingu
hjálparlausl, en nafa þarf í huga að við
langar setur þreytist líkaminn tljátt.
1 Bakið á að vera sem beinast og háls
sömuleiðis.
2 Hafðu skjáinn í um armlengd frá þér og
hafðu skjásiu á honum.
3 Hafðu lyklaborðið á sjálfstæðu,
stillanlegu borði. Handleggirnir eiga að
liggja láréttir að borðinu.
4 Fótastellingin er mikilvæg og fyrir
stuttvaxna getur stuðningur undir fæturna
skipt sköpum um vellíðan.
5 Stóilinn þarf að vera stillanlegur, svo
hann aðlaaist þér en ekki öfugt. Breyttu um
stillingu öoru nverju til þess oo vera ekki
alltaf i sömu stellingu.
vera í einni armlengd (með útrétta
fingur) frá manni, eins og sést við
skrifborð A.
Þetta er þó ekki hið eina, sem að þarf
að huga, því rafsegulgeislunin frá
skjánum er ekki jöfn i allar áttir. Hún
er minnst beint fyrir froman skjáinn, en
mest til hliðanna. Hún er einnig
talsverð fyrir ofan og neðan skjáinn og
eins aftur af honum. Þess vegno er
ráðlegt eð hafa a.m.k. 120 cm
—»
sé um réttar vinnustellingar og þar
sem fólk hafi þó verið upplýst um
slíkt, sé mikill misbrestur á að fólk
notfæri sér þá kunnáttu. „Hafi fólk
vanið sig á eitthvað reynist því
óhægt að breyta til betri vegar. Það
er í fullu gildi að það sé erfitt að
kenna gömlum hundi að sitja!"
Grimur bendir á að í flestum til-
vikum sé um marga samverkandi
þætti að ræða og erfitt að benda á
eitthvað eitt, sem öðru fremur megi
benda á sem skaðvaldinn. „Fólk
kvartar til dæmis talsvert undan
streitu í vissum starfsgreinum og
þó að fáir leggist beinlínis í rúmið
vegna streitu leikur enginn vafi á
því að hún minnkar viðnámsþrótt
líkamans, fólki líður almennt verr
og það kemur óneitanlega niður á
starfinu. Það er hins vegar varla á
færi lækna að koma í veg fyrir slíkt
eða að lækna streitu; sum störf
valda einfaldlega meiri streitu en
önnur. Hins vegar geta atvinnurek-
endur oft bætt ástandið með tiltölu-
lega einföldum aðgerðum eins og
endurskoðun vaktakerfa o.s.frv."
Hann segir séu það þó fyrst og
fremst umhverfisþættir, sem valdi
fólki vanlíðan. „Stundum finnst mér
að kvartanir af þessu tagi séu engu
sjaldgæfari í nýju húsnæði en
gömlu. Það er sorglegt en það virð-
ist sem að við hönnun nýrra húsa
eða húsgagna sé aðallega pælt í
útliti en notkunin er sett skör neð-
ar. Og alltof oft er það eins og að
arkitektarnir kynni sér ekki nógu
vel hvernig vinnubrögð tíðkast á
þeim virtnustöðum, sem þeir eru að
hanna. Ég held að það þekki þetta
margir; frá sjónarhóli tæknimann-
anna er allt í himnalagi en samt eru
allir að drepast."
Undir þetta tekur Vilhjálmur
Rafnsson, yfirlæknir Vinnueftirlits-
ins. „Það er mest kvartað undan
innanhúsloftslagi, en oft er ekki
nákvæmlega vitað hvað veldur, því
einkennin eru yfirleitt óljós, til dæm-
is erting í slímhimnu, mæði, almenn
þreyta og höfuðverkir. Og það eru
sérstaklega nýleg hús með vélrænni
loftræstingu, sem kvartað er und-
an.“ Vilhjálmur segir oft ályktað
sem svo að loftið sé of þurrt, en
raunin sé einattönnur. „Það er jafn-
vel meira kvartað þar sem er raka-
gjöf í loftræstingunni."
Mikilvægi hreins lofts
vanmetið
Aðalvandi loftræstikerfa er sá, að
viðhaldi er iðulega ábótavant og
virðist sem menn telji nóg að setja
upp kerfin og láta þau síðan eiga
sig. Skiptingar á loft- og rakasíum
eru trassaðar, jafnvel svo árum
skiptir, og þyrfti því engan að undra
þó loft sé orðið æði þungt. Sérstak-
lega eru rakakerfin viðkvæm, því
þar getur sýklagróður dafnað. Sýk-
ingar af þessum völdum hafa enn
ekki komið upp hérlendis, en gæti
vel gerst eins og ástandið er víða.
Erlendis hafa menn hins vegar dæmi
eins og Hermannaveikina.
En menn gleyma oft elstu og
bestu loftræstingunni, sem er ein-
faldlega að opna gluggann. „Ég hef
ekki ennþá fengið kvartanir vegna
náttúrulegrar loftræstingar," segir
Grímur. Með náttúrulegri loftræst-
ingu er átt við dragsúg, hvort sem
hann er um glugga eða smugur.
íslensk hús eru yfirleitt vel einangr-
uð og næðir því lítið um þau nema
gluggar séu opnaðir.
Loftræsting getur aldrei komið í
stað hreins lofts að utan. Ástæða
þess er fyrst og fremst sú að við
loftræstingu er loftið endurnýtt.
Loft er tekið inn um ventla, það
hitað er kælt eftir aðstæðum og blás-
ið um húsið. Til þess að spara varma-
orku er hluti loftsins ávallt endur-
nýttur, en það „hreinsað" í síum
áður. Hér á landi er allt að 80%
lofts endurnýtt á þennan hátt að
vetrarlagi. Gallinn við kerfið er sá,
að sama hversu góðar síurnar í loft-
ræstikerfinu eru, þá sía þær aldrei
allt.
Ryk- og reykingavandi
enn og aftur
Eitt algengasta vandamálið er
tóbaksreykur. Þrátt fyrir að víðast
hvar sé nú bannað að reykja í al-
menningi á vinnustöðum, þá er enn
reykt á einkaskrifstofum. Það út af
fyrir sig er vitanlega í lagi, ef frá
er talin sú áhætta sem reykingamað-
urinn tekur, en það er verra þegar
reykmettað loft í einni skrifstofu er
sogað inn í loftræstikerfið, þrýst í
gegn um síu og svo blásið inn í
næstu skrifstofu. Agnir í tóbaksreyk
eru svo smáar að engin sía megnar
að hreinsa loftið.
Algengustu kvartanir, sem rekja
má til loftræstingar eru að loftið sé
þungt, að það sé þurrt, fólk finnur
fyrir augnþreytu og nefþurrki. Hins
vegar eru óvissuþættir margir og
loftræstingin er ekki alltaf sökudólg-
urinn. Til dæmis má minna á að í
nýju húsnæði getur lengi gufað úr
milliveggjaplötum, lím frá korkplöt-
um tekur langan tíma að þorna o.s.
frv. Auk þess eru ýmis konar efni
notuð í málningu, sem sumir telja
að séu óheilnæm jafnvel eftir að
málningin hefur þornað að fullu, t.d.
blý og zink. Slíkt hefur þó ekki ver-
ið sannað með óyggjandi hætti og
Vilhjálmur telur að fólki eigi ekki
að vera hætta búin af henni, tolli
hún á veggnum. „Það er verra ef
hún fer að flagna og það er ástæða
fyrir málara til þess að vera á varð-
bergi.“ Þá er oft kvartað undan
veggklæðningu eins og striga, sem
safnar í sig ryki, sem getur valdið
töluverðum óþægindum — ekki síst
ef þar vinnur fólk með astma eða
ofnæmi. í flestum tilvikum eru föst
efni eða fljótandi ekki hættuleg, svo
framarlega, sem ekki berast frá
þeim ryk eða gufur, sem komast inn
í líkamann um öndunarfæri eða með
öðrum hætti.
Einangrunarefnin geta jafnframt
verið stórhættuleg eins og kom í ljós
með asbest fyrir nokkrum árum.
Asbestnotkun hérlendis vár aldrei
mikil og ekki ástæða til þess að
ætla að hætta af hennar völdum sé
fyrir hendi. Hins vegar hefur notkun
annarar einangrunar valdið vanda-
málum. Til dæmis má nefna staði
þar sem steinull eða glerull var not-
uð til lofteinangrunar en loftplötur
undir henni ekki nógu þéttar. Áfleið-
ingarnar eru þær að trefjar hrynja
sífellt úr steinullinni ofan á fólkið,
sem undir er. Hér ætti að vera um
einfalt en mikilvægt frágangsmál
að ræða, en oft vill vera misbrestur
á þessu.
Vilhjálmur nefndi einnig enn einn
mengunarvald skrifstofa, en það er
pappír. Pappír er ekki varanlegt efni
og getur valdið ertingu, sérstaklega
gamall pappír.
Krabbamein og tölvuskjáir
Allt frá því að vinna við tölvu-
skjái fór að verða algeng hafa
heyrst raddir um að frá tölvuskjám
berist hættuleg geislun. Heyrst hafa
sögur um tíðari fósturlát kvenna,
sem vinna við tölvuskjái og svo fram-
vegis. Hingað til hafa menn þó yfir-
leitt gefið slíkt frá sér þar sem eng-
ar sannanir hafa fengist fyrir slíku.
En er það nokkur ástæða til þess
að varpa öndinni léttar? Ef til vill
rétt að minna á að engar sannanir
eru fyrir því að tóbaksreykingar séu
hættulegar: Hins vegar eru fyrir því
tölfræðileg líkindi.
I tölvuskjáum eru röntgengeislar,
en þeir geta reynst hættulegir. Utan
skjánna hefut' hins vegar ekki mælst
röntgengeislun svo neinu nemi og
því talið að þeir séu ekki hættulegir
skjávinnufólki. En það er annars
konar geislun, sem skjáir gefa einn-
ig frá sér og hún mælist utan
þeirra. Þetta er segulsvið og rafstöð-
usvið. Þessi svið myndast reyndar
við öll rafmagnstæki — hárþurrkur,
ristavélar og útvarpstæki. Munurinn
liggur hins vegar í því að fæstir
sitja daglangt baðaðir í segulsviði
hárþurrkna og ristavéla.
Grunsemdir um geislun frá tölv-
uskjám vöknuðu fyrst árið 1977
þegar Vinnueftirlit Bandaríkjanna
(National Institute for Occupational
Safety and Health) mældi geislun
frá tölvuskjám dagblaðsins New
York Times, þar sem tveir starfs-
menn höfðu fengið vagl á auga
eftir að hafa unnið í minna en ár
við tölvuskjái. Niðurstöður eftirlits-
ins voru þær að segulsviðs- og raf-
stöðusviðsgeislun skjánna á VLF-
tíðnisviðinu (VLF stendur fyrir
„very-low-frequency“ eða mjög lága
tíðni) væri minni en svo að þær
mældust í 6 cm fjarlægð frá skján-
um.
Seinna kom reyndar í ljós að þeir
höfðu reynt að mæla geislunina sem
millivött á fermetra, þrátt fyrir að
ekki sé unnt að mæla VLF-geislun
og ELF-geislun („extremely-low-
frequency" eða afar lág tíðni) með
neinni nákvæmni á þennan hátt.
Snemma árs 1980 mældist nærri 9
milligauss (gauss er styrkleikamæli-
eining fyrir segulsvið) segulsviðs-
geislun á VHL-tíðninni frá tölvuskj-
ám fjölda fyrirtækja í San Francisco
og Oakland í Kaliforníu. Vinnueftir-
litið sagði þó að ekki væri ástæða
til þess að hafa áhyggjur, þar sem
engir staðlar væru til um geislun
af þessu tagi og ekki hefði enn ver-
ið sýnt fram á bein tengsl_ slíkrar
geislunar og lífræns skaða. Á næstu
árum var ítrekað af hálfu framleið-
enda og ýmissa stofnana, sem fjalla
um vinnueftirlit, að engin hætta
væri til staðar hvað VLF-geislun
áhrærði.
Hins vegar sagði enginn orð um
60 riða geislun, sem einnig berst frá
tölvuskjám, eða ELF-geislun, þrátt
fyrir að læknar hefðu fjallað tals-
vert um hana Slíkar rannsóknir
höfðu beinst að fólki, sem býr undir
eða við háspennuvíra, og höfðu leitt
í ljós að bömum á slíkum heimilum
var tvöfalt hættara við að deyja af
völdum krabbameins en öðrum börn-
um. í rannsóknarskýrslu læknanna
Nancy Wertheimer og Ed Leeper,
sem birtist í læknaritinu American
Journal of Epidemiology í mars
1979, kom meðal annars fram að
segulsvið á heimilum undir eða við
háspennuvírum mældist allt að 2
milligauss „svo klukkustundum,
jafnvel dögum skipti“.
Síðar voru niðurstöður læknanna
staðfestar í umfangsmikilli rannsókn
heilbrigðisráðuneytis New York-rík-
is og af sænskum læknum, sem
könnuðu krabbamein barna. í öllum
rannsóknunum þremur var að
krabbameinstilfellin, sem þær náðu
til, voru tengd ELF-geislun, sem þó
var ekki sterkari en 3 milligauss
þegar meát var, en eins og fyrr
sagði höfðu mælst nær 9 milligauss
við tölvuskjái. Auk þess benda rann-
sóknir til þess að púlssegulsvið eins
og skjáir gefa frá sér sé hættulegra
mönnum en riðsegulsvið (AC), sem
er í hápennuvírum.
í júlí 1982 var greint frá rann-
sóknum læknisins Samuel Milhams
í New England Journal of Medicine,
sem er eitt virtasta fræðirit lækna
í Bandaríkjunum. Hann kannaði
438.000 dauðsföll í Washington-ríki
á árunum 1950-1979 og kom fram
að dauði af völdum hvítblæðis var
mun algengari í 10 starfsgreinum
af þeim 11, þar sem ménn urðu fyr-
ir rafsegulgeislun, en meðal þeirra,
sem ekki urðu fyrir rafsegulgeislun
að staðaldri. Þessar niðurstöður
hrintu úr vör um 20 öðrum rann-
sóknum víða um heim og kom þar
fram að mun líklegra var fólk í
starfsgreinum þar sem það verður
óhjákvæmilega fyrir segulgeislun —
rafvirkjar, rafmagnsverkfræðingar,
starfsmenn síma og rafveitu — létist
úr hvítblæði eða heilakrabbameini
en fólk í öðrum greinum.
Með tilraunum Bernhard Tribuka-
it við geislalíffræðideild Karólínsku
stofnunarinnar í Stokkhólmi og Ha-
kon Frölen við Búvísindaháskólann
í Uppsölum á árunum 1985-1987
var sýnt fram á að fósturskaði og
fósturlát var algengara hjá músum,
sem urðu fyrir geislun, en meðaí
annara músa og þótti jafnframt sýnt
að það væri rafsegulgeislunin en
ekki einhver óþekktur þáttur, sem
fósturskaðanum ylli.
Hvenær koma áhrifín fram?
Vandinn við rannsóknir á þessu
sviði er sá að vísindamenn geta vita-
skuld ekki gert tilraunir á mönnum
og þess eru dæmi að lífrænar breyt-
ingar í tilraunadýrum eigi sér ekki
stað í mönnum. Þá bætist við að
geislaáhrifin eru langtímaáhrif en
það er ekki liðinn nema áratugur frá
því að tölvuvinna varð útbreidd í
flestum starfsgreinum. Miðað við
rannsóknir er þess hins vegar langt
að bíða að áhrifin komi fram, verði
þau þá veruleg.
Vilhjálmur telur að tölvutæknin
hafi ekki fært okkur nýjar hættur,
sem ekki voru fyrir. Hins vegar tel-
ur hann fulla ástæðu til þess að
vara við gömlum skjám með mikinn
titring, þar sem þeir reyni mikið á
augun og valdi fólki höfuðverkjum.
Hér hefur verið tæpt á fjölda at-
riða, sem ölla hafa eða geta hugsan-
leg haft heilsuspillandi áhrif. Hins
vegar má minna á að lífið er lífshætt-
ulegt og það er erfitt að komast í
gegn um það án þess að taka
nokkra áhættu eða leggja eitthvað
á sig.
En hversu mikla áhættu á að
taka? Enn sem komið er verður hver
að svara fyrir sig.