Morgunblaðið - 03.03.1991, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. MARZ 1991
21
starfí og stjómmálabaráttunni
verður úrval þar sem haframir
greinast frá sauðunum og upphefj-
ast til hinna hærri embætta. En
hvað ræður því hveijir ná upp á
toppinn? Kenning Darwins um nátt-
úruúrvalið, sem útfærð var af Her-
bert Spencer á sviði þjóðféiagsfræð-
innar, segir að þeir hæfari nái að
öðm jöfnu lengra. Það er þá vænt-
anlega hæfni í stjórnmálastarfí, eða
stjórnlist, sem máli skiptir í þessu
sambandi. Hins vegar er nauðsyn-
legt að hafa í huga, að menn geta
verið góðir stjórnendur þó þeir njóti
ekki mikillar lýðhylli, en að öðru
jöfnu er líka betra fyrir leiðtoga í
lýðræðisþjóðfélagi að njóta lýðhylli.
Þegar við lítum yfír þröngan hóp
okkar fremstu leiðtoga blasa nokkr-
ar athyglisverðar staðreyndir við.
Ef við fýrst spyijum hveijir séu
mestir landsfeður nú á dögum virð-
ist Steingrímur Hermannsson
gnæfa yfír aðra foringja, og hefur
hann notið slíkrar vegsemdar um
árabil. Davíð Oddsson og Þorsteinn
Pálsson koma næstir,^ en Jon Bald-
vin Hannibalsson og Olafur Ragnar
Grímsson fýlgja þar á eftir. Þar
kemur gjarnan fram að Steingrímur
hefur sjálfur meira fylgi en Fram-
sóknarflokkurinn, og Davíð og Þor-
steinn hafa minna fylgi en Sjálf-
stæðisflokkurinn í heild. í slíkum
könnunum er þó stærstur sá hluti
svarenda sem ekki tekur afstöðu,
eða hirðir ekki um að gera upp á
milli leiðtoganna. Það er því tiltölu-
lega lítill hluti kjósenda sem í reynd
stendur á bak við hvern leiðtoga í
vinsældakönnunum.
Það er athyglisvert að spyija í
þessu sambandi, hvers vegna
Steingrímur nýtur svo mikillar lýð-
hylli, samanborið við hina leiðtog-
ana. Hvað er það sem ræður því
að Davíð Oddsson eða Þorsteinn
Pálsson eru ekki jafningjar hans í
lýðhylli? Hvers vegna njóta Jón
Baldvin Hannibalsson og Óíafur
Ragnar Grímsson ekki meiri lýð-
hylli en reynslan sýnir? Hversu
miklu máli skipta Ijölmiðlar og
framkoma í þeim fyrir lýðhylli?
Hver er þýðing verka leiðtoganna
og ímynda þeirra meðal almenn-
ings? Hvað þarf stjórnmálamaður
að hafa til að njóta mikillar lýð-
hylli meðal kjósenda á íslandi nú á
dögum?
m.
Um lýðhylli Steingríms
Hermannssonar
Eftir að Gunnar Thoroddsen,
Ólafur Jóhannesson og Geir Hall-
grímsson hurfu af vettvangi stjóm-
málanna hefur Steingrímur Her-
mansson verið næst því íslenskra
stjórnmálamanna að teljast mikill
landsfaðir. Þo margt misjafnt sé
sagt um flokk Steingríms, svo sem
að hann standi vörð um úreltar og
hnignandi atvinnugreinar, hnign-
andi byggðarlög og úrelta stjómar-
hætti, þá hefur slíkt tal ekki orðið
leiðtoga flokksins ljötur um fót á
síðustu árum. Miðað við það
pólitíska umhverfi sem Steingrímur
kemur úr má því segja að lýðhylli
hans sé meiri en ætla mætti. Honum
hefur tekist ótrúlega vel að koma
ár sinni fyrir borð, þó útgerðin sem
hann rekur, skipið og áhöfnin séu
ekki til stórræðanna, eins og fylgi
flokksins á undanförnum áratugum
sýnir. Lýðhylli hans virðist því að
mestu leyti byggjast á persónu hans
sjálfs, gerðum hans, hæfíleikum og
ímynd í augum almennings. Það
liggur því beint við að spyija hvort
Steingrímur sé slíkur snillingur í
stjórnlist að honum séu allir vegur
færir. Hefur hann þá eiginleika og
ímyndir sem Machiavelli telur að
vænlegir séu til að tryggja farsæld
leiðtoga í stjórnmálum?
I meðfylgjandi skýringartöflu eru
dregnir saman helstu eiginleikar
sem Machiavelli telur að þurfi að
prýða leiðtoga ef honum á að tak-
ast að ná og halda völdum, auk
nokkurra annarra atriða sem ætla
má að máli skipti í nútímanum.
Merkt er með x í dálk viðkomandi
leiðtoga ef hann telst hafa tilgreind-
an eiginleika í miklum mæli. Hér
er um tilgátur höfundar að ræða,
byggðar á huglægu mati, og verður
því að taka þetta með hæfilegum
fyrirvörum uns tilgátur þessar hafa
verið prófaðar í skoðanakönnunum
meðal almennings.
í heildina tekið virðist sem
Steingrímur Hermannsson hafi í
meiri mæli en hinir leiðtogamir þá
eiginleika sem Machiavelli telur
gagnlega. Hann má því telja meiri
stjórnlistarmann en hina.
Steingrímur sameinar ólíka and-
stæða eiginleika í miklum mæli, svo
sem að vera hentistefnumaður, ráð-
snjall, bragðarefur og að gera
óþægilega hluti án þess að glata
trausti eða velvilja þjóðarinnar.
Dæmi um þetta er kjaraskerðing
sú sem hann stóð að árið 1983-4,
sem auk þess að vera sú mesta í
sögu lýðveldisins fól í sér afnám
samningsréttar launþegafélaga
með lagaboði. Slíkt hefðu ekki
margir leiðtogar í nágrannalöndun-
um treyst sér til að leika eftir.
Gjörningur þessi leiddi einnig til
mikilla þrenginga fyrir þá sem
stóðu í kaupum eða byggingu íbúð-
arhúsnæðis, sem kallaðar hafa ver-
ið „misgengið mikla“. Þessar miklu
byrðar sem Steingrímur lét yfir
þjóðina ganga til að leysa
skammtíma vanda í efnahagsmál-
um sýna hugrekki, áræði og þol sem
sæmir hveijum leiðtoga er starfar
í anda Machiavellis. Sú staðreynd
að kjaraskerðingin var auk þess
meiri en nam samdrætti þjóðartekn-
anna, þ.e. meiri en þörf var á, sýn-
ir ennfremur að hann hafði slægð
refsins til að nota tækifærið til að
styrkja atvinnulífið í leiðinni og búa
í haginn fyrir framtíðina. Þetta gat
Steingrímur leikið án þess að vekja
verulegt andóf gegn sér og ríkis-
stjórn sinni. Þegar frá leið sýndi
Steingrímur síðan á sér aðrar hliðar
gagnvart sömu málum. í nýrri ríkis-
stjórn kom til tals að afnema láns-
kjarvísitölu, og kvaðst hann þá vilja
gera það því ella lentu íbúðarkaup-
endur í misgengi á ný, og vildi
hann alls ekki standa að slíku. Enn
síðar.var rætt um langar biðraðir
í húsnæðiskerfinu og mælti hann
þá fyrir því að vextir á húsnæðislán-
um yrðu hækkaðir verulega og
skyldi sú hækkun verða afturvirk,
þ.e. ná til þeirra sem lentu í mis-
genginu mikla upphaflega. Þessi
sveigjanlegi málflutningur sýnir
einnig slægð refsins og hentistefn-
una, en umfram allt einstaka lagni
við að koma sér undan ábyrgð á
því sem telst til lasta í hugum al-
mennings. Það síðastnefnda hefur
einnig komið vel í ljós þegar hann
gagnrýnir ýmsar gerðir fyrri ríkis-
stjórna og kerfisstofnana, sem í
reynd hafa verið undir hans eigin
stjórn, og enginn annar því í reynd
sekari en hann sjálfur.
Steingrímur hefur því í senn sýnt
dug, framtakssemi, áræði, sveigjan-
leika og lagni við að móta almenn-
ingsálit sér í hag. Síðastnefndi eig-
inleikinn er sérstaklega þýðingar-
mikill í stjórnspeki Machiavellis,
þ.e. að vera laginn við að hagræða
ímynd sinni. Þennan eiginleika virð-
ist Steingrímur hafa í mun meiri
mæli en aðrir forystumenn í íslensk-
um stjómmálum nú á dögum. Þetta
byggist á því að Steingrímur er nær
almenningi en aðrir, hann er ekki
hinn kaldi, hái, upphafni sérfræð-
ingur sem sumir leiðtogar gera sér
far um að vera, heldur er hann
maður fólksins. Fátt er líklegra til
að vekja andúð almennings á ís-
landi en að fram við hann sé komið
á hrokafullan eða kaldranalegan
hátt. Steingrímur er hins vegar al-
þýðlegur, vingjarnlegur, tillitssam-
ur, jafnvel umhyggjusamur. Hann
virðist skilja vanda venjulegs fólks,
talar við það eins og hann sé maður-
inn í næsta húsi (með alþýðlegu
málfari og tilheyrandi). Margir
stjórnmálamenn forðast suma af
þessum eiginleikum, skilja ekki þýð-
ingu þeirra, eða kunna einfaldlega
ekki á þeim lag. Þess vegna ná
þeir ekki eins langt og Steingrím-
ur. Honum tekst í senn að virðast
traustur, réttsýnn, sveigjanlegur,
tillitssamur, geðþekkur og fær
stjórnandi.
í samantekt má segja að
Steingrímur sé í senn harður og
mjúkur, traustur og tillitssamur,
duglegur og sveigjanlegur, og einn
af okkur hinum. Ur hegðun dýranna
hefur hann líklega slægð refsins í
meiri mæli en grimmd ljónsins og
fólki líkar vel við hann frekar en
það óttist hann.
IV.
Um lýðhylli Davíðs Oddssonar
og Þorsteins Pálssonar
í hugum flestra er Davíð Oddsson
eitt mesta leiðtogaefni þjóðarinnar
sem nú er uppi. Það gustar af hon-
um í embætti borgarstjóra
Reykjavíkur. Þar birtist hann sem
mikill athafna- og^framkvæmda-
maður, fimur stjórnandi og ráð-
snjall. Aðstæður borgarstjóra eru
hins vegar aðrar en þeirra leiðtoga
sem starfa í landsmálunum. Borg-
arstjórinn hefur sitt eigið leiksvið
þar sem hann er nánast eins og
einvaldur konungur, því stjórnar-
andstaðan er veik og án leiðtoga,
flokkur borgarstjóra virðist því lítil
afskipti hafa af gerðum hans, og
ekki þarf að miðla málum í ríkum
mæli milli flókinna hagsmunaafla
eins og er á vettvangi landsmál-
anna. Það hefur því frekar lítið
reynt á hæfni Davíðs til að sætta
ólíka hagsmuni, hvort sem er innan
Sjálfstæðisflokksins eða milli hans
og annarra flokka.
Auk þess hefur borgarstjórinn
haft fullar hendur fjár, meðal ann-
ars vegna mikils aðflutnings fólks
af landsbyggðinni á síðasta áratug.
Það hafa því boðist mikil tækifæri
til að láta verkin tala í borginni.
Þessi tækifæri hefur Davíð nýtt sér
af miklum dugnaði, áræði og út-
sjónarsemi. Til að freista þess að
varpa nánara ljósi á ímynd Davíðs
Oddssonar er athyglisvert að bera
hann saman við Steingrím Her-
mannsson og Þorstein Pálsson.
Svo sem sjá má af skýringartöfl-
unni má segja að Davíð hafi flesta
þá eiginleika Machiavellis sem tald-
ir eru í lið I. Hann hefur það um-
fram Steingrím Hermannsson að
vera heldur harðari í horn að taka,
sókndjarfari og vígreifari, getur
jafnvel verið ógnvekjandi á köflum.
Hann er síst minni hentistefnumað-
ur en aðrir íslenskir leiðtogar, ráð-
snjall með afbrigðum, bragðarefur
og virðist ráðdeildarsamur þó hann
hafi staðið í umdeildum og kostnað-
arsömum framkvæmdum. Hann
hefur nokkurt lag á að koma sér
undan ámæli vegna óvinsælda
gerða sinna, en skortir hins vegar
verulega þann eiginleika sem
Steingrímur hefur í svo miklum
mæli, en það er hin mjúka alþýð-
lega og tillitssama ímynd. Davíð er
ekki maður fólksins í sama mæli
og Steingrímur. Hann er í meiri
mæli upphafínn, fjarlægur og kald-
ur, allt að því hrokafullur á stund-
um. Það síðastnefnda getur hann
þó mildað með góðri kímnigáfu
sinni.
I samantekt má segja, að Davíð
hafi grimmd ljónsins í meiri mæli
en Steingrímur, slægð refsins í álíka
mæli, og honum virðist ekki enn
hafa tekist að vekja velvilja í sinn
garð í sama mæli og Steingrímur.
I þessu sambandi er fróðlegt að
velta fyrir sér hvort á íslandi dugi
vel það bragð Machiavellis, að leið-
togi styrki stöðu sína með því að
vekja óttablandna virðingu fólks.
Umfjöllun Guðmundar Finnboga-
sonar, fyrrverandi landsbókavarðar
og háskólarektors, um þjóðarein-
kenni íslendinga bendir til að á því
geti verið alvarlegir annmarkar.
Guðmundur segir Islendinga vera í
senn mikla sjálfstæðis- og jafnræð-
ismenn. Hér á landi ann almennt
enginn öðrum þess að vera hátt
yfir aðra hafínn. Menn vilja mætast
sem jafningjar og almenningur sýn-
ir stjórnvöldum og leiðtogum af
þeim sökum heldur litla lotningu.
Þessi þjóðlýsing Guðmundar Finn-
bogasonar styður þá tilgátu, að leið
Steingríms sé vænlegri til lýðhylli
meðal Islendinga en sú leið að vekja
með þjóðinni óttablandna virðingu.
Þorsteinn Pálsson hefur svolítið
aðrar áherslur í eiginleikum sínum
og ímynd en þeir Steingrímur og
Davíð. Hann er hentistefnumaður,
en þó líklega stefnufastari en þeir
kollegar hans, ráðsnjall, ráðdeildar-
samur og traustur. Þó hann skirrist
ekki við að svíkja samninga, frekar
en aðrir íslenskir leiðtogar, þá hefur
hann á sér meiri ímynd heiðarleika
en aðrir íslenskir leiðtogar nú á
dögum. Það tengist því að Þorsteinn
virðist ekki vera bragðarefur í sama
mæli og þeir Steingrímur og Davíð.
Það er sérstaklega athyglisvert
við Þorstein að almennt virðist hann
ekki hafa þá ímynd að vera sterk-
ur, hugrakkur og áræðinn í sama
mæli og helstu keppinautar hans.
Þetta er einkum athyglisvert fyrir
þær sakir að Þorsteinn hefur tekist
á hendur að vera djarfari og stór-
tækari í gerðum sínum en aðrir leið-
togar eru líklegir til að vera. Hér
á ég til dæmis við brottrekstur Al-
berts Guðmundssonar úr embætti
fjármálaráðherra eftir að hann
hafði orðið uppvís að skattamis-
ferli. Þar tók Þorsteinn sem formað-
ur flokksins siðferðilega afstöðu og
vék Albert úr embætti, með stuðn-
ingi flokksins. Þetta varð Þorsteini
hins vegar ekki til framdráttar. Að
hluta til var það vegna styrks Al-
berts, sem með aðstoð fjölmiðla
tókst vel að spila úr stöðu sinni og
. klauf Sjálfstæðisflokkinn með sér-
framboði. Að hluta til gerði Þor-
steinn þau mistök, um leið og hann
tók djarfa ákvörðun, að sýna of
mikla varkárni og hik i fram-
kvæmdinni. Machiavelli hefði að
minnsta kosti varað við því. Að
hluta til var það einnig vegna þess
að Þorsteini virðast nokkuð mis-
lagðar hendur þegar kemur að því
að nýta sér fjölmiðla. Þó hann hafi
jákvæða návist í fjölmiðlum, þ.e.
komi vel fyrir, þá hefur hann ekki
að sama skapi sterka návist í fjöl-
miðlum. Hann er ekki jafn slægur
og aðrir við að komast undan ámæli
vegna umdeildra gerða. í þessu
sambandi er athyglisvert að rilja
upp það sem Machiavelli segir um
þá stjórnmálamenn sem eru mjög
dyggðugir í stjórnmálum: „Raun-
veruleikinn er, að sá sem vill
ástunda dyggðir í hvívetna kemst
í vandræði meðal hinna mörgu sem
virða dyggðir einskis. Þess vegna
þarf fursti sem vill halda stöðu
sinni, að kunna að bregða fyrir sig
því sem er rangt eða því sem er
gott, allt eftir því sem honum hent-
ar“ (bls. 72). Ef til vill er heiðarleik-
inn, drenglyndið og hinn málefna-
legi hreinleiki Þorsteins honum fjöt-
ur um fót. Ef svo reynist vera, þá
kann mönnum að sýnast það verri
dómur um íslensk stjórnmál en um
Þorstein Pálsson.
Þó Þorsteinn hafí marga þá kosti
sem þurfa að prýða færan stjórn-
anda, þá hefur honum ekki tekist
að styrkja stöðu sína svo sem vænta
hefði mátt. Að hluta geldur hann
þess líklega að hafa hafíst til for-
mennsku í erfíðum flokki of
snemma, bæði ungur að árum og
nýkominn í landsmálapólitíkina.
Auk þess skortir Þorstein það sem
styrkir Steingrím svo mjög, en það
er nálægð við almenning. Hann
hefur á sér ímynd hins kalda, fjar-
læga, upphafna sérfræðings, sem
hvorki er nægilega alþýðlegur né
vingjarnlegur. Þó hann virðist hóf-
samur, prúður og ábyrgur hefur það
ekki dugað til að byggja brú per-
sónulegra tengsla til almennings.
í samantekt má segja, að Þor-
steinn hafí hvorki grimmd ljónsins
né slægð refsins í sama mæli og
Davíð Oddsson. Hans styrkleiki er
á sviði heiðarleikans og ábyrgðar-
innar, en slíkir eiginleikar virðast
ekki hafa gagnast honum til lýð-
hylli. Ef til vill hefur fjarlægð frá
almenningi áhrif á það.
V.
Um lýðhylli Jóns Baldvins
Hannibalssonar og Ólafs
Ragnars Grímssonar
Það eiga þeir Jón Baldvin og
Ólafur Ragnar sameiginlegt, að
þeir búa báðir yfir miklum leiðtoga-
hæfileikum en njóta fremur lítillar
lýðhylli. Þeir kunna að haga seglum
eftir vindi, eru góðum gáfum gædd-
ir, bragðarefir og færir stjórnendur
að mörgu leyti. Ólíkt Steingrími
Hermannssyni og Þorsteini Pálssyni
eru þeir mjög vígreifír og sókndjarf-
ir í fjölmiðlum, einkum Ólafur
Ragnar. Jón og Ólafur taka fjölmið-
laumræður gjarnan sem einvígi, og
þá fremur að hætti amerískra kú-
SJÁ BLAÐSÍÐU 24