Morgunblaðið - 02.02.1992, Blaðsíða 6

%
MÖFÍ&UÍ'íklAÐtÐ' ktiííkubifetól 2.1992
eftir Guðmund Halldórsson
FAIR rússneskir valdhafar
hafa verið lengur við völd
en Leoníd Iljitsj Brézhnvev,
sem var aðalritari sovézka
kommúnistaflokksins 1964-
1982. Á löngum valdaferli
sínum tryggði hann stöðug-
leika og jók hernaðarmátt
Sovétríkjanna. Alræðiskerf-
ið var öflugra þegar hann
féll frá en þegar hann tók
við, en stefna hans leiddi til
hnignunar í efnahagsmálum
og síðan hafizt var handa
um breytingar eftir dauða
hans hafa stjórnarár hans
gengið undir nafninu
„stöðnunartímabilið.“
Kerfismaðurinn: Brézhnev.
Irézhnev varð illræmdur fyrir
innrásirnar í Tékkóslóvakíu
og Afganistan, en var einn
helzti hvatamaður „spenn-.
uslökunar" í sambúð austure
og vesturs. Þótt hann væri
tækifærissinni fylgdi hann
yfirleitt gætinni stefnu og hafði
samstarfsmenn sína með í ráðum.
Um Brézhnev hefur verið sagt að
hann hafi „ekki verið eins kaldrifj-
aður og Lenín, blóðþyrstur og Stal-
ín og hverflyndur og Khrústsjov,"
sem varð vemdari hans þegar þeir
kynntust í Úkraínu í stríðinu.
Brézhnev fæddist í Kamenskoje
í Úkraínu 19. desember 1906, en
var sonur rússnesks málmverka-
manns frá Kúrsk. „Kænska og
heppni“ gerðu honum kleift að lifa
af hreinsanir Stalíns, sem
Khrústsjov stjórnaði í Úkraínu, og
hann varð áróðursstjóri í Dnéprop-
etrovsk 1939. í stríðinu starfaði
hann undir stjóm Khrústsjovs, til-
heyrði „Úkraínu-mafíu" hans og
var gerður að stjórnmálahershöfð-
ingja.
Þegar Khrústsjov náði völdunum
fól hann Brézhnev að stjórna vafa-
sömum nýræktarframkvæmdum,
en metuppskera bjargaði honum.
Hann varð forseti í stað Voroshilovs
1960, fjórum árum áður en hann
steypti Khrústsjov af stóli. Sem
aðalritari kom hann stuðnings-
mönnum sínum í helztu embætti
og níu ámm síðar hafði hann sigrað
alla keppinauta sína í valdabarátt-
unni, en hann tók ekki aftur við
starfi forseta Sovétrikjanna fyrr en
Poagorníj var rekinn 1977.
Brézhnev forðaðist mistök
Khrústsjovs og leyfði engum yngri
valdamanni að koma fram í hlut-'
verki arftaka. Helztu ástæðurnar
fyrir því að hann var valinn aðalleið- |
togi voru þær að talið var að hann
mundi fylgja varkárari stefnu,
leggja meiri áherzlu á samstöðu um
ákvarðanir og virða hagsmuni
tveggja til þriggja milljóna manna
valdastéttar kerfisins. Þetta mat
reyndist rétt, en hafði í för með sér
að langur starfsaldur skipti meira
máli en hæfni og raunveruieg ævi-
ráðning flokksforingja leiddi til öld-
ungastjórnar.
Khrústsjov hafði hrist upp í kerf-
inu og losað það við lamandi ótta
Stalíntímans, en ógnað máttar-
stólpum þess: flokknum, lögregl-
unni og hernum. Brézhnev treysti
þessar stofnanir aftur í sessi,
steypti kerfið aftur í stalínistískt
mót, en án öfgafullrar kúgunar fyrri
tíma, og virtist tryggja jafnvægi
milli valdahópanna.
Gullöld kerfisins
Yfírstéttin naut meira öryggis
en nokkru sinni fyrr og Brézhn-
evtíminn varð „gullöld" hennar.
Enginn var lítillækkaður opinber-
Iega fyrir mistök eins og á
Khrústsjovsárunum og þeir sem
Brézhnev vildi losna við fengu að
segja af sér. Ráðamenn kerfísins
notuðu aðstöðu sína til að auðgast
með mútum, spilling og glæpir
döfnuðu og trú almennings á skipu-
lagið beið hnekki.
„Fífldjarfar áætlanir"
Khrústsjovs, sem höfðu ógnað völd-
um flokksbarónanna og leitt til
valdaránsins 1964, voru lagðar á
hilluna. Khrústsjov hafði reynt að
hleypa lífi í tröllaukið og steinrunn-
ið efnahagskerfí, en Brézhnev kom
aftur á ósveigjanlegri miðstýringu.
Nýjungar voru litnar hornauga og
' tillögum um efnahagsumbætur var
hafnað.
Því fékkst engin lausn á ótal
Brézhnev efldi
hernaðarmátt
Sovétríkjanna,
en kerfið komst
í ógöngur
vandamálum innanlands. Hagvöxt-
ur minnkaði úr 4-5% í innan við
2%. Iðnaðarframleiðsla dróst saman
þrátt fyrir örvæntingarfullar til-
raunir til að komast yfir vestræna
tækni. Lífskjörin bötnuðu fyrst, en
versnuðu þegar á leið. Bílaeign
jókst, en 25-30% landsmanna
bjuggu enn í sameignaríbúðum
1980 og dregið var úr byggingar-
framkvæmdum.
Khrústsjov hafði gert tilraunir í
landbúnaði, en Brézhnev hróflaði
ekki við samyrkjubúskapnum, sem
komst í ógöngur. Ástandið varð svo
bágborið að Sovétríkin urðu mesti
kominnflytjandi heims, þótt þriðj-
ungi ríkistekna væri varið til fjár-
festinga í landbúnaði. A síðustu
valdaárum Brézhnevs var skortur á
kjöti, smjöri og osti.
Stalín fékk takmarkaða upp-
reisn, en ógnarstjórnin var ekki
endurvakin þrátt fyrir stalínisma í
nýrri mynd. Flokksmenn og venju-
legir borgarar þurftu ekki að óttast
handtökur, en hörð barátta var
hafín gegn andófsmönnum. Rithöf-
undunum Júlíj Daníel og Andrej
Sínjavskíj var varpað í fangelsi
skömmu eftir valdatöku Brézhnevs
og við tók alda kúgunar, sem bitn-
aði meðal annars á eðlisfræðingnum
Andrej Sakharov, andófsmanninum
Anatolíj Stsjaranskíj og friðar-
sinnanum Sergej Batróvín.
Þegar Brézhnevtímanum lauk
hafði tekizt að bæla niður skipulagt
andóf með ýmsum ráðum undir
stjórn Júríj Andropovs, yfirmanns
KGB. Sumir andófsmenn fengu að
fara úr landi, sumir voru reknir í
útlegð innanlands, sumir voru
dæmdir fyrir róg um Sovétríkin og
aðra „glæpi.“ Rithöfundar á borð
við Solzhenítzyn, Vasílíj Axjonov
og Vladímír Vojnovitsj og tónlistar-
menn á við Rostropovitsj fluttust
af landi_ brott eða voru flæmdir í
útlegð. í valdatíð Brézhnevs fengu
265.000 gyðingar, 75.000 Þjóðverj-
ar og 25.000 Ármenar að flytjast
úr landi, sem var nýlunda.
Kjarnorkurisaveldi
í utanríkismálum treysti Brézhn-
ev yfirráð Sovétmanna yfir Austur-
Evrópu og jók áhrif þeirra í öðrum
heimshlutum. Með innrásinni í
Tékkóslóvakíu 1968 var tilraun til
að koma á fijálslyndari kommún-
isma brotin á bak aftur. Það mat
Brézhnevs að Tékkar mundu ekki
veita viðnám reyndist rétt og hann
var stoltur af „Brézhnev-kenning-
unni,“ sem var notuð til að réttlæta
innrásina.
Svipuð tilraun í Póllandi 1981
var bæld niður með hótun um
sovézka hernaðaríhlutun og setn-
ingu herlaga. Brézhnev og félagar
gátu ekki sætt sig við kröfur verka-
manna úr Samstöðu, þótt þeir teldu
sig sérlega málsvara verkalýðsins.
Vonir Austur-Evrópuþjóða um að
slakað yrði á klónni urðu að engu
á Brézhnevtímanum.
Hins vegar rættust vonir Sovét-
manna um að standa Bandaríkja-
mönnum á sporði í kjarnorkumál-
um. Þegar Brézhnev tók við völdun-
um áttu Sovétmenn 207 langdræg-
ar kjarnaflaugar, flestar ófullkomn-
ar (SS-7 og SS-8), en Bandaríkja-
menn áttu 834 fullkomnari flaugar.
Árið 1979 höfðu Sovétmenn náð
Bandaríkamönnum og sumpart far-
ið fram úr þeim. SS-18-eldflaugar
Rússa voru búnar allt að 10 kjarna-
oddum og mestu tortímingarvopn
veraldar.
Þannig gerði Brézhnev Sovétrík-
in að kjarnorkurisaveldi og þau
héldu einnig yfirburðum í hefð-
bundnum vopnum. Árið 1979 höfðu
Rússar komið sér upp rúmlega
20.000 nýjum skriðdrekum, 140
nýjum herskipum og 27 nýjum her-
fylkjum. Áhrifa aukins hernaðar-
máttar Sovétríkjanna gætti um all-
an heim og Brézhnev hvatti til
„spennuslökunar,“ détente, og við-
ræðna um takmörkun vígbúnaðar,
SALT, í krafti sterkrar aðstöðu.
Slökunarstefnan varð til þess að
skipting Evrópu var viðurkennd á
Helsinki-ráðstefnunni 1973 — og
þar með raunveruleg yfírráð Sovét-
manna yfír Austur-Evrópu. Við-
skipti við Vesturlönd jukust og Sov-
étmenn gátu fært út áhrif sín í
heiminum án verulegrar hættu á
árekstrum við Bandaríkin.
Með hjálp Kúbveija, Austur-
Þjóðveija og Víetnama náðu Sovét-
menn fótfestu í Mið-Ameríku, Afr-
íku, Austur-Asíu og Suðvestur-
Asíu, en sovézkir ráðgjafar voru
reknir frá Egyptalandi. Israelsmenn
eyddu sovézkum MIG-þotum og
SAM-flaugum í Sýrlandi og gerðu
árás á sovézka sendiráðið í Beirút.
Tilraunir til að jafna hugsjóna-
ágreininginn við Kínveija fóru út
um þúfur.