Morgunblaðið - 02.02.1992, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2, FEBRÚAR 1992
€ ,,7
Mesta áhættan
í desember 1979 fyrirskipaði
Brézhnev innrás 80.000 manna
sovézks herliðs í Afghanistan og tók
þar með mestu áhættuna á vald-
atíma sínum. Innrásin jafngilti
meiriháttar stefnubreytingu. I
fyrsta sinn síðan 1945 var sovézku
herliði beitt til að þröngva vilja
Kremlveija upp á þjóð, sem hafði
ekki áður lotið sovézkum yfirráðum.
Viðbrögð Vesturlanda urðu harð-
ari en Brézhnev hafði búizt við.
Bandaríkjamenn og rúmlega 30
aðrar þjóðir tóku ekki þátt í Olymp-
íuleikunum í Moskvu sumarið 1980.
Viðskiptin við Bandaríkin drógust
saman vegna efnahagslégra refs-
iaðgerða.
Slökunarstefnan varð fyrir áfalli
og samskiptin við Bandaríkin versn-
uðu á síðustu árum Brézhnev-
tímans. Rússar sökuðu Bandaríkja-
menn um að standa ekki við við-
skiptasamninga og neita að stað-
festa SALT Il-sáttmálann. Setning
herlaganna í Póllandi í desember
1981 varð til þess að sambúðin
kólnaði ennþá meir.
Á slökunarárunum hafði Bréz-
hnev eignazt marga vestræna lúx-
usbíla, sem hann ágirntist. Á síð-
ustu æviárunum var honum meiri
sómi sýndur en öllum fyrri leiðtog-
um Sovétríkjanna, jafnvel Stalín.
Hann var fyrstur allra sæmdur orð-
unum Hetja Sovétríkjanna og Hetja
sósíalískrar vinnu með fimm stjörn-
um og hlaut bókmenntaverðlaun
Leníns fyrir stríðsendurminningar,
sem aðrir höfðu skráð.
Þótt Brézhnev hefði aðallega
fengizt við áróður í stríðinu var
hann gerður að marskálki og hon-
um var þakkaður sigur á Þjóðverj-
um í áður lítt kunnri viðureign, sem
hann hafði verið viðstaddur hjá
Nýir tímar: Brézhnev sýnd fyrirlitning sex árum eftir dauðann.
Malja Zemlja á strönd Svartahafs
1943.
Brézhnev reyndi að líkjast Stalín
með einkennisbúningum og heið-
ursmerkjum, en var enginn Stalín.
Heilsu hans fór að hraka 1974 og
eftir það virtist hann tákn um veik-
leika sovétkerfisins, en ekki styrk
þess. Öðru hveiju gaus upp kvittur
um að hann væri iátinn.
Síðustu mánuðina var Brézhnev
tæpast fær um að gegna skyldu-
störfum og félagar hans í stjórn-
málaráðinu höfðu nægan tíma til
að velja eftirmann. Hann lézt 10.
nóvember 1982 og var jarðaður
undir múrum Kremlar eins og Stal-
ín, en ekki Khrústsjov. Dauði hans
markaði upphafið að endalokum
stjórnar gömlu valdaklíkunnar í
Kreml.
KGB-maðurinn
Tveimur dögum eftir að Bréz-
hnev lézt var tilkynnt að Júríj Vlad-
ímírovitsj Andropov hefði verið val-
inn eftirmaður hans. Þótt hann
væri augljósasti arftakinn sökum
hæfni var fátt annað um hann vitað
en að hann hafði verið yfirmaður
KGB í 15 ár og tekið þátt í að
bæla niður uppreisnina í Ungveija-
landi 1956 þegar hann var sendi-
herra þar. Hann hafði verið skjól-
stæðingur Ottos Kuusinens, finnska
kommúnistans sem fékk sæti í
sovézka stjórnmálaráðinu, var
fæddur í Nagútskoje í Suður-Rúss-
landi 15. júní 1914, sonur járn-
brautastarfsmanns og hafði starfað
fyrir flokkinn meginhluta ævinnar.
Andropov hafði tekið við starfi
hugmyndafræðingsins Súslovs við
fráfall hans í janúar 1982. Brézhn-
ev vildi Konstaijtín Tsjernenkó fyrir
eftirmann, en Andropov náði völd-
unum með stuðningi Ústínovs land-
Arftakinn: Andropov.
varnaráðherra, Gromykos utanrík-
isráðherra og tveggja upprennandi
leiðtoga, Grígoríj Rómanovs (sem
féll seinna í ónáð) og Míkhaíls nokk-
urs Gorbatsjovs.
Heilsa Andropovs bilaði aðeins
þremur mánuðum eftir að hann tók
við völdunum og hann sást ekki í
tvo mánuði. Hann hvarf aftur sjón-
um 18. ágúst ög sást ekki opinber-
lega eftir það.
Val Andropovs sýndi að meiri
þörf var talin á styrkri stjórn en
„brézhnevisma án Brézhnevs". Sú
aðferð Brézhnevs að tryggja breiða
samstöðu um stefnuna hafði gefizt
illa síðustu stjórnarár hans og meiri
áræðni var talin tímabær.
Andropov reyndi að hleypa nýju
lífi í sovétkerfið, auka aga og reglu-
semi og útrýma spillingu. Hann var
móttækilegri fyrir hugmyndum um
efnahagsumbætur en Brézhnev og
gerði sér grein fyrir þörf á uppyng-
Síberíumaðurinn: Tsjernenko.
ingu í kerfinu.
I utanríkismálum var megin-
markmið hans að fá Vestur-Evr-
ópuríki til að hafna staðsetningu
meðaldrægra bandarískra flauga.
Milljónir tóku þátt í mótmælum
gegn eldflaugunum, en íhaldsmenn
sigruðu í kosningum í Vestur-
Þýzkalandi og Bretlandi. Samskipt-
in við Bandaríkin héldu áfram að
versna vegna deilunnar um flaug-
arnar, en þó kom til tals að efna
til leiðtogafundar. Þu áform urðu
að engu þegar sovézkar orrustu-
flugvélar skutu niður kóreska far-
þegaflugvél 1. september og 269
biðu bana.
Efnahagsástandið lagaðist. Hag-
vöxtur jókst í rúmlega 4% og um-
ræður um breytingar á hagkerfinu
voru leyfðar. Nokkrar verksmiðjur
fengu aukna sjálfstjórn í tilrauna-
skyni. Uppynging var reynd með
því að auka völd Gorbatsjovs, Rom-
anovs og tveggja annarra skjól-
stæðinga Andropovs, Lígatsjovs og
Vorotnikovs.
Andropov vann greinilega að því
að Gorbatsjov tæki við, en honum
gafst ekki tími til að koma nógu
mörgum stuðningsmönnum til
áhrifa og treysta sig í sessi. Hann
lézt í febrúar 1984 eftir aðeins 15
mánuði í embætti og Tsjernenko
var valinn eftirmaður hans til að
viðhalda valdajafnvægi í foiystunni
unz yngri maður gæti tekið við.
Gamla valdaklíkan var greinilega
óánægð með hörku Andropovs, sem
hafði hafði ógnað völdum hennar,
og vildi færa ástandið aftur í fyrra
horf, en áhrif umbótasinna undir
forystu Gorbatsjovs jukust.
Síberíumaðurinn
Konstantín Ústínovitsj Tsjern-
enko var 72 ára gamall og elzti
leiðtoginn, sem flokkurinn hafði
valið. Hann var fæddur í þorpinu
Bolshaja Tes í Síberíu 24. septem-
ber 1911, var af smábændaættum
og hafði verið skjólstæðingur
Brézhnevs síðan þeir kynntust í
Moldavíu í stríðinu. Brézhnev skip-
aði hann starfsmannastjóra 1964
og aðalfulltrúa í stjórnmálaráðinu
1979.
Áhrif Tsjernenkos stöfuðu ein-
göngu af því að hann hafði verið
helzti aðstoðarmaðui' Brézhnevs.
Hann var svo heilsutæpur að stund-
um sást hann ekki vikum saman.
Vangaveltur um nýjan leiðtoga hóf-
ust svo að segja strax og hann tók
við af Andropov. Gorbatsjov gekk
honum næstur að völdum, þar sem
Tíkhonov forsætisráðherra var 78
ára og kom ekki til greina sem eftir-
maður.
Andropov hafði tryggt Gorbatsj-
ov svo mikil völd að honum tókst
í
tókst að treysta stöðu sína jafnt og
þétt. Hann tók áhættu með tillögum
um róttækar efnahagsumbætur, en
Tsjernenko gekk ekki í lið með þeim
valdamönnum, sem sáu hag sínum
bezt borgið með afturhvarfi til
Brézhnevtímans, og reyndi að
tryggja „jafnvægi" í forystunni.
Þegar Gorbatsjov tók við völdun-
um rúmu ári síðar að Tsjemenko
látnum skar hann upp herör gegn
spillingunni, sem hafði grafið um
sig á Brézhnevtímanum, og fulltrú-
um hennar. Vegna glasnost-stefnu
hans var birtyr fjöldi greina um
embættismenn, sem hefðu dregið
sér fé, þegið mútur og selt djásn
frá keisaratímanum og verðmæta
kirkjumuni.
Uppgjörið
í árslok 1988 hafði verið skipt
um nöfn á öllum verksmiðjum, skól-
um, námsstyrkjum, skipum, torgum
í Moskvu og Leníngrad og borg við
Volgu, sem höfðu borið nafn Bréz-
hnevs. Nokkrum mánuðum áður
hafði tengdasonur hans, Júríj Tsjúr-
banov, verið leiddur fyrir rétt,
ákærður fyrir að hafa þegið mútur
í sambandi við baðmullarhneyksli í
Úzbekistan, og gerður að einu
helzta tákni spillingarinnar á Bréz-
hnevtímanum.
Vélvirkinn Tsjúrbanov hafði
kynnzt dóttur Brézhnevs, Galínu,
þegar hann var ofursti í innanríkis-
ráðuneytinu og var gerður að líf-
verði hennar. Hann hafði skilið við
konu sína til að kvænast Galínu,
sem hafði áður verið gift loftfim-
leikamanni, en skilið við liann og
gifzt öðrum sirkusmanni, sem hún
skildi líka við.
Brézhnvev gerði Tsjúrbanov að
hershöfðingja og aðstoðarinnanrík-
isráðherra. Slíkt var ekki óvanalegt
á Brézhnevtímanum. Mágur Bréz-
hnevs var skipaður næst æðsta
maður KGB og drykkfelldur sonur
hans ráðherra utanríkisviðskipta.
Gamlir drykkjufélagar fengu sæti
í stjórnmálaráðinu.
Þegar Galína varð þreytt á Tsjúr-
banov gerðist hún hjákona sirkus-
trúðsins Borís zígauna, sem var 20
árum yngri en hún. Borís og tveir
embættismenn voru handteknir
1982, þegar djásn frá keisaratíman-
um og erlendur gjaldeyrir fundust
í íbúðum þeirra. Borís zígauni lézt
í fangelsi og Semjon Tsvígun, mág-
urinn sem Brézhnev hafði skipað
annan æðsta mann KGB, framdi
sjálfsmorð. Talið var að hann hefði
reynt að veija heiður fjölskyldunn-
ar.
Tsjúbranov var ekki handtekinn
vegna baðmullarhneykslisins fyrr
en í janúar 1987. Samkvæmt blað-
afréttum hafði víðtæk spilling
blómstrað undir verndarvæng hans
í í Úzbekistan. „Baðmullarkóngar"
og spilltir embættismenn höfðu
dregið sér fé með því að hagræða
tölum um uppskeruna. Mörgum var
mútað, þar á meðal glæpamönnum,
svo að þeir gerðu ekki alvöru úr
morðhótunum. Embætti gengu
kaupum og sölum og leigumorðingj-
ar reyndu að kála mönnum frá
Moskvu, sem rannsökuðu málið.
Hneykslið teygði anga sína upp
í æðstu valdastofnanir í Moskvu.
Blöðin sögðu að margir háttsettir
valdamenn hefðu grætt á starfsem-
i„mafíunnar“ í Mið-Asíu — þeirra á
meðal sjálfur Brézhnev og Sharaf
R. Rashidov, sem var leiðtogi
fiokksins í Úzbekistan til 1983.
'Innanríkisráðherra Brézhnevs, Ní-
kolaj Stsjólokov hershöfðingi,
greiddi götu Tsjúbranovs og skaut
sig til bana til að þurfa ekki að
mæta fyrir rétti. Hann var meðal
annars ákærður fyrir að hafa dreg-
ið sér fé til að kaupa 16 bíla frá
Vesturlöndum handa fjölskyldunni.
Málið var kallað „Watergate-
hneyksli Sovétríkjanna vegna spill-
ingar, sem hefði þrifizt á æðstu
stöðum á Brézhnevtímanum.
Tsjúbranov var dæmdur í 12 ára
vinnuþrælkun, en aðrir sakborning-
ar fengu vægari dóma. Réttarhöldin
höfðu ekki aðeins beinzt gegn
Tsjúrbanov heldur allri spillingu
„stöðnunarlímabilsins“ og voru
áfellisdómur yfir Brezhnev, guðföð-
ur stöðnunar og innrása í nágrann-
aríki.