Morgunblaðið - 09.02.1992, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. FEBRÚAR 1992
r
VERDI OG OÞELLO
eftir Þorvald Gylfason
„Þegar Verdi og Boito birtust á sviðinu, ætlaði allt um
koll að keyra. Verdi var kallaður fram ekki sjaldnar en
20 sinnum. Honum var færð silfurmappa með eiginhandar-
áritunum og nafnspjöldum allra (!) Mílanóbúa. Að því loknu
voru hestarnir spenntir frá vagni Verdis, svo að aðdáendur
hans gætu dregið hann heim á hótel með handafli."
Apf V. i- ~v>V tt f Aiuavi -ps'K-
s y- ’o-Cx.'A' - ú vi ~-’v vvv
<-L\ toiU n-VxSV'j'íL-.*
1 VI- I V\V -N - i--" 1 -'S
r-s_;vt-L« v-vt-V.; 'v_v..
SwKi-'____vi_v Sv_L-v'vú-\>v;-v_.
.W-v-v’- : -V h.>S-í\.Vsl
*_r ,-L.LU ">,l >-< <. > iSsí
B'-s --Vs.vv'-'-'i.-—I-..i-o.•.
— . 'U' ’-V'V'
^^■sV-ÍLí'.- Uk I-U . V >'**>»*
Verdi
I. Krossgötur í Kaíró
egar Aida var frumsýnd
í Kaíró á aðfangadag
jóla 1871, að viðstöddu
stórmenni víðs vegar
að með landstjóra
Egyptalands og
kvennabúr hans í broddi fylkingar,
var Verdi sjálfur víðs fjarri. Hann
hafði sett það skiiyrði fyrir fram-
lagi sínu til hátíðahaldanna, að
hann þyrfti ekki að vera með; hon-
um leiddist til sjós. Aida vakti mikla
hrifningu þegar á frumsýningunni
í landi píramídanna. Verdi hafði
óviðjafnanlegt lag á því að skara
fram úr sjálfum sér án þess að
ganga fram af .áhorfendum.
Aida markaði tímamót. Það
höfðu nokkrar aðrar óperur Verdis
að vísu gert á undan henni. Verdi
hafði orðið landsfrægur um alla
Ítalíu, var nánast þjóðhetja, þegar
Nabucco var settur á svið í Scala-
leikhúsinu í Mílanó 1842 og fanga-
kórinn fór eins og eldur í sinu um
allan skagann, og hann hafði öðlazt
heimsfrægð um fertugt með þríeyk-
inu góða á árunum 1851-53: Rigo-
letto, II trovatore og La traviata.
Og ekki nóg með það: hann hafði
bætt nokkrum glæsilegum óperum
við afrekaskrá sína eftir það, þar á
meðal Grímudansleik (1859), Valdi
örlaganna (1862) og Don Carlos
(1867).
En Aida var öðruvísi: hún mark-
aði annars konar tímamót. Fyrstu
þættirnir tveir voru að visu gamli,
góði Verdi: einsöngur hér, tvísöngur
þar, og samsöngur og kórsöngur
ofan á allt saman. Þannig ráku
skýrt afmörkuð atriði hvert annað
eins og perlur á bandi, alveg eins
og í mörgum fyrri verkum hans.
Allt var fyrsta flokks. Ekkert kom
óþyrmilega á óvart. Verdi var enn
betri en áður, en þó notalega samur
við sig. Svo kom hlé, og allir önd-
uðu léttar.
0g svo byijaði þriðji þáttur, og
þá kvað við aldeilis annan tón.
Marga áheyrendur rak í rogastanz.
Söngur og hljóðfæraleikur runnu
saman í eina órofa heild með mikl-
um brag og blæbrigðum. Tónlist
og texti urðu einn samfelldur
flaumur líkt og í síðari verkum
Wagners — án þess þó, að þessi
stílbrigði yllu nokkru innbyrðis
ósamræmi í Aidu, öðru nær. Hvað
var um að vera? Hafði Verdi geflzt
upp fyrir Wagner?
II. Hvað fannst Verdi
um Wagner?
Margir áttu von á því, að Aida
væri svanasöngur Verdis. Meistar-
inn sagðist sjálfur vera hættur að
semja. Hann vantaði tvö ár í sex-
tugt, þegar þetta .var. Það var hár
aldur: meðalævi ítala og annarra
Evrópumanna var ekki nema 40 ár
eða svo á þessum tíma. Yngri menn
voru fyrirferðarmiklir í ítölsku tón-
listarlífi.
Einn þeirra var skáldið og tón-
smiðurinn Arrigo Boito (1842-
1918), 29 árum yngri maður en
Verdi. Boito var hallur undir nýja
strauma að norðan og reyndi eftir
megni að veita þeim inn í ítalska
tónlist. Hann dáði Wagner. Honum
þóttu öll verk Verdis fram að Aidu
vera þunnur þrettándi í samanburði
við óperur þýzka snillingsins, og
hann fór ekki dult með þá skoðun
í ræðum og riti.
Sjálfur lét Verdi sér fátt um
finnast. Og þó ekki; honum mislík-
aði, þegar hann var borinn saman
við Wagner. Og hann varð beinlínis
öskuvondur, þegar hann var kallað-
ur eftirherma; hann, sem hafði aldr-
ei heyrt eða séð neitt af verkum
Wagners nema Lohengrin í Bologna
eftir dúk og disk, fimm vikum fyrir
frumsýninguna á Aidu í Kaíró.
Síðar sá hann Tannháuser í Vín-
arborg, það var 1875, og sofnaði —
„og það gerðu Þjóðverjamir líka“,
segir Verdi í bréfi. Hann virðist þó
hafa rumskað á milli, því að hann
færði ýmsar athugasemdir inn í
nótnaheftið, sem hann las í stúku
sinni, meðan hann horfði og hlust-
aði á það, sem fram fór á sviðinu.
Heftið hefur varðveitzt. Athuga-
semdirnar vitna ekki um mikla að-
dáun að því sinni.
En Verdi er auðvitað ekki einn
um að hafa ekki kveikt á Wagner
í hvelli. Hann hlustaði ekki á Nifl-
ungahringinn í bílnum, eins og al-
gengt er á okkar dögum. Wagner
tekur tíma. Og svo þurfum við að
gá að því, að Reykjavík, Róm og
Ríó eru sneisafullar af fólki, sem
hefur hlustað miklu oftar á bæði
Verdi og Wagner en þeir áttu kost
á sjálfir. Reyndar átti Verdi eftir
að skipta um skoðun á Wagner, en
samt ekki alveg. A efri árum lýsti
hann mikilli aðdáun á verkum
Wagners, einkum Lohengrin og
Tristan og Isoldu; annan þátt Trist-
ans kallaði hann í samtali eitt glæsi-
legasta sköpunarverk mannsandans
fyrr og síðar. Wagner (1813-83)
var allur, þegar þessi dómur féll.
En svo þegar Valkyijan var færð
upp í Mílanó á sínum tíma, virðist
Verdi ekki hafa nennt að fara í leik-
húsið. „Svona tónlist á heima í
þýzku umhverfi,“ sagði Verdi við
blaðamann frá Berlín. „Hér á ítal-
íu? Nei. Svona nokkuð gengur bara
í Þýzkalandi. Tjaldið hefur ekki
fyrr verið dregið frá en ljósin
slokkna, og maður situr í svarta-
myrkri eins og moldvarpa. í þessu
myrkri og meðfylgjandi loftþyngsl-
um dofnar svo yfir skilningarvitun-
um, að tónlistin fer að hljóma eins
og heima hjá sér.“
III. Boito stillir Verdi
upp við vegg
Verdi tortryggði þennan unga
hrokagikk, Boito. Mörgum árum
áður en Aida kom til skjalanna,
1863, hafði Boito látið hafa eftir
sér heldur óvirðuleg ummæli um
ástand ítalskrar listar; hann líkti
því við skellu á vegg á utanverðu
hóruhúsi. Verdi tók þetta til sín og
fyrtist við. Skeytið gat varla hafa
verið ætlað öðrum en honum, sem
bar höfuð og herðar yfir önnur ít-
ölsk tónskáld á þessum tíma; Ross-
ini (1792-1868) var að vísu enn á
lífi, en hann var löngu hættur að
semja. Donizetti (1797-1848) og
Bellini (1801-35) voru báðir komnir
undir græna torfu.
Þessi ummæli Boitos sátu í Verdi
í sextán ár, eins og mörg bréf bera
vitni um. Verdi var ekki auðveldur
viðskiptis. Hann var léttur í lund,
uppstökkur og stundum þunglynd-
ur. Verdi og Boito áttu þó eftir að
skipta um skoðun hvor á öðrum,
síðar. Þegar Aida leit dágsins ljós,
gerði Boito sér grein fyrir því, að
hún var snilldarverk. Mörgum árum
síðar hófu þessir menn samstarf,
sem leiddi til gagnkvæmrar virðing-
ar og vináttu. Boito gekk Verdi í
sonarstað og sat við dánarbeð hans
í Mílanó 1901.
Árin eftir Aidu voru Verdi erfið
að ýmsu leyti. Hann var setztur í
helgan stein, þótt hann stundaði
búskap í Busseto af heilum hug.
Aida, kórónan á ævistarfi hans,
hafði sannarlega fengið ágætar við-
tökur, það vantaði ekki, og flest
fyrri verk hans voru enn í miklum
metum. En samt hafði þýzka óperu-
hefðin, einkum verk Wagners, sótt
mjög í sig veðrið sunnan Alpafjalla,
sumpart fyrir áhrif Boitos og ann-
arra ungra ákafamanna.
IV. Wagner á Ítalíu
Fleira lagðist á sömu sveif. Þjóð-
veijar höfðu sigrað Frakka í styij-
öldinni 1870-71, og Frakklandsvin-
urinn Verdi hafði þungar áhyggjur
af auknum áhrifum Þjóðveija í álf-
unni. Þær reyndust réttmætar, því
að stjórnmálaástandið í Evrópu var
mjög ótryggt, allar götur þangað
til Þjóðveijar hófu heimsstyijöldina
fyrri 1914.
Efnahagsástandið var erfitt víða
um álfuna eftir stríðið 1870-71, og
mörg ítölsk óperuhús lentu í fjár-
hagsvandræðum. En þau sýndu
verk Wagners oftar og oftar, ekki
aðeins Lohengrin og Tannháuser,
heldur líka Hollendinginn fljúgandi
og æskuverkið Rienzi. Síðari verk
Wagners heyrðust ekki á Ítalíu fyrr
en eftir hans dag: Niflungahringur-
inn dánarárið 1883, Tristan og Isold
1888 og Meistarasöngvararnir
1889. SíðastaóperaWagners, Pars-
ifal, komst ekki á ítalskar fjalir
fyrr en 1914, aðallega vegna þess
að Cosima, ekkja Wagners, þvæld-
ist fyrir; hún var mótfallin því, að
helgileikurinn væri færður upp utan
veggja musterisins í Bayreuth.
Cosima; vel á minnzt. Dagbækur
hennar hafa verið gefnar út í tveim
hnausþykkum bindum. Þær eru
fróðleg lesning. Færslurnar byija
flestar eitthvað á þessa leið: „Rich-
ard svaf ekki vel í nótt.“ Hvað um
það, Wagner var vanur því, að verk
hans væru ekki færð upp fyrr en
eftir dúk og disk. Verdi bjó við
betri kjör; blekið var varla þornað
á nótnapappírnum, þegar óperur
hans voru komnar á svið, ekki bara
á Ítalíu, heldur í París og Péturs-
borg og úti um allan heim. Þær
voru rifnar út.
Engu að síður gerði Verdi sér
grein fyrir því, að hann gæti ekki
boðið ítölskum áheyrendum upp á
gamalt vín á nýjum belgjum nú,
eins og þegar hann samdi II trov-
atore og La traviata strax á eftir
Rigoletto tuttugu árum áður. Nei,
nú varð hann annaðhvort að bjóða
upp á eitthvað alveg nýtt, eins og
hann hafði til dæmis gert í þriðja
og fjórða þætti Aidu, eða þá láta
pennann liggja.
V. Hann ætlar að drepa
þig, Desdemóna!
Tíminn leið. Verdi hafði lesið og
dáð leikrit Shakespeares frá ungl-
ingsárum. Hann hafði samið Mac-
beth (1847). þessi ópera hefur lifað
góðu lífi fram á þennan dag, þótt
hún sé ekki í hópi þeirra verka
Verdis, sem eru oftast sett á svið.
Verdi glímdi við Lé konung í meira
en hálfa öld án árangurs; hann