Morgunblaðið - 07.07.1992, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. JÚLÍ 1992
Þróun íslensks samfé-
lags og atvinnuhátta
_________Bækur______________
Gísli Ágúst Gunnlaugsson
íslenskur söguatlas 2.
Frá 18. öld til fullveldis.
Ritstjórar: Arni Daníel Júlíus-
son, Jón Ólafur ísberg og Helgi
Skúli Kjartansson.
Iðunn. Reykjavík 1992, 229 bls.
Fyrir skömmu gaf Iðunn út ann-
að bindi íslensks söguatlass, en
árið 1989 kom fyrsta bindi verks-
ins út hjá Almenna bókafélaginu.
Ritstjórar annars bindis verksins
eru hinir sömu og þess fyrra, sagn-
fræðingarnir Árni Daníel Júlíus-
son, Jón Ólafur ísberg og Helgi
Skúli Kjartansson, en auk þeirra
leggja þeir Haukur Jóhannesson
jarðfræðingur og Eiríkur Hreinn
Finnbogason bókmenntafræðingur
efni til ritsins. Þeir Ámi Daníel og
Jón Ólafur eru tvímælalaust aðal-
höfundar verksins, enda frum-
kvöðlar að allri gerð þess. Nokkuð
hefur dregist að þetta bindi liti
dagsins ljós, því í fyrsta bindinu
boðuðu ritstjórar að annað bindi
kæmi út 1990. Þessi dráttur hefur
þó án efa gefið höfundum og rit-
stjórum betra ráðrúm til að Ijúka
því flókna verki sem íslenskur
söguatlas er.
Þetta annað bindi verksins er
ekki síður veglegt að öllum ytra
búningi en hið fyrra. Myndir og
kort prentast vel, litir eru fallegir
og meira samræmi í grunnlitum
korta en í fyrra bindinu. í öllum
aðalatriðum er uppbygging ritsins
áþekk þeirri sem viðhöfð var í fyrra
bindinu. Hver opna Ijallar um af-
markað viðfangsefni og eru því
gerð skil í texta, ljósmyndum,
teikningum, skýringarmyndum og
kortum, auk þess sem ýmislegt ít-
arefni er birt í texta og myndum
neðanmáls. Gríðarieg_vinna liggur
að baki kortum og myndritum og
hefur starfsfólk Landkosta hf.,
sem hannaði þau unnið starf sitt
af stakri vandvirkni og miklum
metnaði. í bókarlok er gerð mun
rækilegri grein fyrir heimildum
texta og mynda en gert var i fyrsta
bindi verksins og er það vel. Á
hinn bóginn er hér ekki heildarskrá
um heimildarrit eins og birt var í
fyrsta bindinu. í lokabindi mun
birtast nafnaskrá er tekur til allra
bindanna.
Þótt uppbygging annars bindis
íslensks söguatlass sé áþekk hinu
fyrra, er þó verulegur munur á
efnistökum. Fyrsta bindi verksins
spannaði sögu íslands í níu aldir
á álíka mörgum blaðsíðum og nú
er varið til að fjalla um Islandssög-
una frá lokum átjándu aldar til
annars áratugar þeirrar tuttug-
ustu. Hér er því farið mun hægar
yfir sögu, drepið á fleiri og fjöl-
þættari þætti þjóðfélags- og stjórn-
málaþróunar en gert var í fyrsta
bindinu og hver opna fjallar að
jafnaði um afmarkaðri viðfangs-
efni. Frá þessu eru þó undantekn-
ingar. Þannig er fjallað um nátt-
úrurannsóknir 1749-1906 á einni
opnu (bls. 90-91), Isafjarðardjúp
og Eyjafjarðarsvæðið 1800-1920 á
sitt hvorri opnunni (bls. 112-115),
Ameríkuferðir og Vestur-íslend-
inga 1855-1920 á tveimur opnum
(bls. 124-127) og félagshreyfingar
1750-1918 á einni opnu (bls.
172-173), svo dæmi séu tekin.
Ritið ber þess að ýmsu leyti
merki að hér er fjallað um tímabil
íslandssögunnar sem höfundar
þekkja af eigin rannsóknum betur
en það tímaskeið sem fyrra bindi
verksins tók til. í heimildaskrá er
þannig vísað til allmargra ritgerða
eftir höfundana sjálfa. Meginein-
kenni verksins er það að hér er
samfélagssagan í forgrunni, en
stjórnmálasagan og umfjöllun um
sjálfstæðisbaráttuna fær hlutfalls-
lega minni rými en tíðast er í yfir-
litsritum. Ekki er víst að öllum
lesendum falli þessi áhersla eins
vel og mér, en hún samrýmist
prýðilega þeim áherslum sem efst
hafa verið á baugi í erlendum, og
raunar einnig íslenskum rannsókn-
um síðustu tvo áratugi. Það er til
fyrirmyndar hversu vel nýlegar
rannsóknir íslenskra sagnfræðinga
skila sér í þessu riti. Hér er ræki-
lega vísað til nýrra doktorsrita
prentaðra sem óprentaðra og heim-
ildaskráin ber þess órækt vitni
hversu umfangsmiklar og fjöl-
skrúðugar rannsóknir á félags- og
hagssögu 18. og 19. aldar hafa
farið fram undanfarinn áratug eða
svo.
Á hinn bóginn fer ekki hjá því
að ýmislegt orki tvímælis í ritinu,
bæði hvað varðar framsetningu
efnis og efnisskipan. Þannig tel ég,
svo dæmi sé tekið, vafasamt að
fjalla um þéttbýlismyndun og vöxt
Reykjavíkur fram til 1918 áður en
rætt hefur verið um vesturheims-
ferðir. Vesturheimsferðirnar stuðl-
uðu að miklu streymi fólks úr
Norrænn — baltneskur gagnrýnendafundur;
Golfvörur í úrvali
□ Golfpokar frá kr. 1.590,-
□ Golfkerrur frá kr. 6.700,-
□ V2 sett (7 stk.) kr. 12.300,-
□ Golfskór f úrvali
□ Golfpeysur kr. 5.700,-
□ Rúllukragabolir kr. 1.590,-
□ Hanskar frá 610,-
□ 23 tegundir af golfboltum
Tilboð út þessa viku:
Heilt Northwestern sett með 30% afslætti
Nú kr. 15.900,-
íþróttabúðin
Borgartúni 20, sími 620011.
strjálbýli í vaxandi þéttbýli og það
rót sem komst á fólk meðan þær
stóðu sem hæst gerði sveitarstjórn-
um erfitt að fylgjast eins grannt
og áður með aðflutningi' fólks. Á
opnunni um vöxt Reykjavíkur er
því ennfremur haldið fram að frá
1905 hafi Reykjavík þróast „sem
stórútgerðarbær á breska vísu“
(bls. 116). Þetta finnst mér hæpin
niðurstaða. Þótt togaraútgerð hafi
skipað mikinn sess í atvinnulífi
bæjarins einkenndist bæjarbragur-
inn ekki síður af því .að Reykjavík
festi sig á þessu árabili í sessi sem
miðstöð stjórnsýslu og verslunar.
Samlíkingin við Bretland er fremur
langsótt, en hún á etv. við um
Hafnarfjörð á fyrstu fjórum ára-
tugum aldarinnar. Þótt íbúar þar
væru mun færri en í breskum út-
gerðarbæjum var togaraútgerð
einkennandi fyrir bæinn og bresk
útgerðarfyrirtæki stunduðu þaðan
umtalsverða útgerð og vinnslu. í
þessari umfjöllun er einnig að finna
setningu sem býður upp á misskiln-
ing: „Að lokum komu íslendingar
fram fullum hefndum með út-
færslu fiskveiðilögsögunnar og
eyðilögðu með henni tilverugrund-
völl stórútgerðar í Grimsby og
Hull“ (bls. 116). Hafa ber í huga
að umfjöllunin á opnunni tekur til
tímabilsins 1860-1918 og tilveru-
grundvelli breskra útgerðarbæja
var ekki ógnað að marki vegna
útfærslu fiskveiðilögsögunnar fyrr
en hálfri öld síðar.
Svipuð dæmi má nefna úr efni
sem fjallað er um á öðrum opnum.
Á opnu um iðnbyltingu á Islandi
1880-1920 (bls. 184-5) er t.d. ekki
vikið að því hvernig breytingar frá
árabátaútvegi til vélvæddrar
stórútgerðar voru fjármagnaðar.
Ekki er heldur rætt um breytt sam-
félagsviðhorf svo nokkru nemi. Þá
er athugunarefni hvort opnan sé
ekki ofhlaðin súluritum um breyt-
ingar á ýmsum þáttum hagkerfis-
ins. Þessar skýringarmyndir eru
mikilvægar og vel unnar, en e.t.v.
hefði verið heppilegra að bijóta
umfjöllunina meira upp og fjalla
um efnið á fveimur opnum.
Tvö erindi um ólík efni
Þriðja grein
Árni Daníel Júlíusson og Jón Ólafur ísberg.
Bókmenntir
ingi Bogi Bogason
Auglýst eftir alþýðleik í
dönskum bókmenntum.
Susanne Bjertrup, gagnrýnandi
við Weekendavisen, endurspeglaði
í framsöguerindi sínu afar líflega
umræðu sem hefur átt sér stað í
Danmörku að undanförnu um
hlutverk nútímabókmennta og
kröfuna um afturhvarf þeirra til
gamla, góða raunsæisins.
Fyrir skömmu fór fram í Dan-
mörku samkeppni um bestu raun-
sæislegu skáldsöguna. Margar
góðar sögur bárust og þótti þessi
áhugi vera til marks um að marg-
ir söknuðu gömlu raunsæisskáld-
sagnanna frá fyrri hluta aldarinn-
ar.
Unga kynslóðin í Danmörku er
því marki brennd að skrifa sögur
sem standa mjög fjarri venjulegu
fólki því þær skortir oft nógu sam-
mannlega skírskotun til að geta
verið meðteknar og skildar af al-
mennum lesendum. Rithöfundarn-
ir eru ásakaðir um að skrifa um
„MIG“ í staðinn fyrir „OKKUR“.
Þótt fáir lesi þessar bækur fá þær
samt yfirleitt töluverða umfjöllun
í dagblöðum.
Hvers vegna skyldi ástandið
vera svona?
Bjertrup benti á ýmislegt sem
stuðlaði eflaust að þessu ástandi.
T.d. er enn við lýði klofningur
mill módernisma og raunsæis-
stefnu þótt báðar stefnurnar séu
að hennar áliti komnar á haug
sögunnar. Þessi klofningur væri
óraunverulegur vegna þess að
Susanne Bjertrup
hann byggði tilveru sína fremur á
vana en sjálfsprottinni nauðsyn.
Bjertrup fullyrti að lesendur krefð-
ust ríkari samsvörunar milli eigin
tilveru og bókmenntanna.
Ungir rithöfundar í Danmörku
eiga hins vegar erfitt með að skilja
væntingar viðtakenda. Vegna lé-
legra lífskjara er þeim fyrirmunað
að skilja hvernig „venjulegt“ fólk
lifir. í rauninni vita ungir höfund-
ar mikið um bókmenntakenningar
en ótrúlega lítið um „lífið“.
Susanne Bjertrup hefur sjálf
kennt ungu fólki skapandi skrif
og telur það einmitt meginein-
kenni hjá ungum rithöfundum að
vilja segja sögur. Áhrifsbreytingin
hlýtur því að koma að utan.
Rithöfundurinn og gagnrýnand-
inn Poul Borum, sem margir Is-
Anu Saluaar
lendingar kannast vel við, rekur
skóla í Danmörku fyrir unga og
upprennandi rithöfunda. Skólinn
hans nýtur mikillar aðsóknar svo
að Borum getur valið úr hæfustu
nemendurna. • Vandamálið við
þennan skóla telur Susanne Bjer-
trup vera það að Poul Borum trú-
ir ekki á sögur. Hann velur út
bestu rithöfundaefnin til þess eins
að kenna þeim eitthvað allt annað
en að segja góða sögu. Slíkt sé
skaði fyrir danska bókmennta-
sköpun.
Alþekkt er að ritdómarar eiga
það til að gleyma sér við form-
ræna þætti ritverks og líta í leið-
inni fram hjá boðskap þess. Bjer-
trup telur ritdómara dvelja alltof
mikið við tungumálið en stein-
þegja jafnvel yfir því hvort ritverk-