Morgunblaðið - 16.02.1993, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. FEBRUAR 1993
Gunnar Jóhann Birgisson héraðsdómslögmaður um félagafrelsi á Islandi
Réttur manna tíl að standa
utan félaga fótum troðinn
Kerfið stenst að íslenskum og alþjóðlegum rétti segir framkvæmdastjóri ASÍ
GUNNAR Jóhann Birgisson héraðsdómslögmaður sagði á ráðstefnu sem
Heimdallur, félag ungra sjálfstæðismanna í Reylg'avík, hélt um félaga-
frelsi og skylduaðild að verkalýðsfélögum sl. laugardag, að réttur
manna til að standa utan félaga á íslandi væri fótum troðinn. Gunnar
komst að þeirri niðurstöðu að ákvæði í kjarasamningum og lögum
gerðu launamönnum nánast ókleift að standa utan stéttarfélaga, og
lítið hefði verið gert í þessum málum þó sérfræðinganefnd Evrópuráðs-
ins hefði fjórum sinnum sent athugasemdir vegna meintra brota á
félagsmálasáttmála Evrópu. Lára V. Júlíusdóttir framkvæmdastjóri
Alþýðusambands íslands sagði hins vegar að á íslandi væri ekki lögboð-
in skylduaðild að verkalýðsfélögum, hins vegar væri um Iögboðna
greiðsluskyldu allra launþega til verkalýðsfélaga að ræða. Taldi hún
þetta fyrirkomulag standast að íslenskum rétti, og breyti það engu í
þeim efnum þó íslensku reglurnar séu skýrðar með sérstöku tilliti til
ákvæða Evrópusamnings um verndun mannréttinda og mannfrelsis.
Gunnar Jóhann gerði 73. grein
stjómarskrárinnar að umtalsefni í
byijun framsögu sinnar og sagði að
hún vemdaði ekki aðeins rétt manna
til að stofna félög, heldur einnig rétt
manna til að standa utan félaga,
svonefnt neikvætt félagafrelsi. Hann
vék að forsögu mannréttindaákvæða
stjómarskrárinnar og sagði nauðsyn-
legt við skýringu á þeim að átta sig
á þeim aðstæðum sem menn bjuggu
við þegar ákvæðin vom samin. „Til-
gangurinn var sá að tryggja mönnum
ákveðin réttindi. Tilgangurinn var
ekki sá að þröngva upp á menn
ákveðinni skyldu,“ sagði Gunnar.
Gert ókleift að standa
utan félaga
Gunnar lýsti síðan þeirri skoðun
sinni að réttur manna til að standa
utan félaga á íslandi væri fótum
troðinn. Starfsmenn væm hvergi í
lögum beint skyldaðir til að vera í
stéttarfélögum, en þeim væri í fram-
kvæmd nánast gert ókleift að standa
utan þeirra. Sem dæmi nefndi hann
þau ákvæði í kjarasamningum sem
kveða á um forgangsrétt félags-
manna í tilteknum verkalýðsfélögum
til vinnu á félagssvæðinu. Þá vék
hann einnig að því ákvæði í lögum
um atvinnuleysistryggingar, þar sem
félagsaðild að verkalýðsfélagi er gerð
að skilyrði fyrir því að fá atvinnuleys-
isbætur. ísland hefur verið aðili að
félagsmálasáttmála Evrópu síðan
1976, og sagði Gunnar að sérfræð-
inganefnd Evrópuráðsins, sem er ein
af fjórum eftirlitsstofnunum sem
taka þátt í eftirliti með framkvæmd
sáttmálans, hefði fjórum sinnum,
fyrst árið 1985, gert athugasemdir
við framkvæmd Islands á 5. grein
sáttmálans. Athugasemdir hefðu
m.a. verið gerðar við forgangsrétt-
arákvæði kjarasamninga og ákvæðið
í lögum um atvinnuleysistiyggingar
sem veitir aðeins félagsbundnum
mönnum rétt til atvinnuleysisbóta.
Nefndin hefði því ekki aðeins komist
að því að lögbundin skylda til félags-
aðildar væri brot á neikvæðu félaga-
frelsi, heldur einnig samningsbundin
skylda.
Skyldaðir til að styðja skoðanir
sem þeir ekki hafa
Jón Steinar Gunnlaugsson hæsta-
réttarlögmaður rakti í erindi sínu á
ráðstefnunni málavexti í svonefndu
leigubílstjóramáli, þar sem deilt er
um lögboðna skylduaðild að bifreiða-
stjórafélaginu Frama. Málið verður
nk. mánudag flutt munnlega fyrir
Mannréttindadómstól Evrópu, en
Mannréttindanefnd Evrópu komst að
þeirri niðurstöðu á síðasta ári að
skylduaðildin bryti gegn 11. grein
mannréttindasáttmálans.
Jón sagði að það væri rökbundin
nauðsyn að skýra 73. grein stjórnar-
skrárinnar þannig að rétturinn til að
standa utan félaga nyti sömu vemd-
ar og rétturinn til að stofna félög,
þrátt fyrir að Hæstiréttur hafi ekki
fallist á það í umræddu ieigubílstjóra-
máli. Jón sagði að ef menn nytu
ekki neikvæðs félagafrelsis væri
hægt að skylda þá til stuðnings skoð-
unum sem þeir hefðu alls ekki sjálf-
ir. „Það hlýtur augljóslega að mega
telja það þungbærara að vera skyld-
aður til að halda einhverju fram gegn
vilja sínum heldur en að vera meinað
að tjá skoðun sína. Á sama hátt er
það þungbærara að þurfa að sæta
skyldu til aðildar að félagi sem mað-
ur vill ekki eiga aðild að, heldur en
að vera bannað að mynda félag með
öðrum," sagði Jón Steinar.
Jón vék síðan að því fyrirkomulagi
sem tíðkast á vinnumarkaði hérlend-
is og sagðist telja að ef látið yrði á
það reyna fyrir Mannréttindanefnd
og dómstól Evrópu, þá yrði talið um
brot að ræða, því íslensk lög vemdi
ekki rétt manna til að standa utan
félaga. En miðað við þá dóma sem
fallið hafi hérlendis sagðist Jón telja
líklegt.að öllu óbreyttu að íslenskir
dómstólar myndu telja þetta fyrir-
komulag standast.
Launafólk ekki skyldað með
lögum til aðildar
Lára V. Júlíusdóttir framkvæmda-
stjóri Alþýðusambands íslands sagði
að skylduaðild væri ekki að verka-
lýðsfélögum. „Samkvæmt íslenskum
lögum er launafólk ekki skyldað til
að vera í stéttarfélagi. Hvergi f lögum
em ákvæði um aðildarskyldu að
stéttarfélagi og í lögunum um stétt-
arfélög og vinnudeilur er beinlínis
gert ráð fyrir því að launamenn geti
staðið utan stéttarfélaga," sagði
Lára.
Hún sagði að þó engin ákvæði
væru um skylduaðild þá væri í lögum
kveðið á um greiðsluskyldu launa-
fólks til stéttarfélaga. „Þeir sem ekki
vilja vera í stéttarfélagi verða samt
að greiða þangað félagsgjald, sem
er þá greiðsla til félagsins fyrir að
sinna þeirri þjónustu sem félagið
veitir, meðal annars með kjarasamn-
ingsgerð. Stundum er þetta gjald
kallað vinnuréttargjald. Litið er svo
á að greiðsla gjaldsins sé fyrir þá
Sérfræðinganefndin gagn-
rýnir framkvæmdina hér
Það kom fram í ræðu Jóhönnu að
sérfræðinganefnd Evrópuráðsins,
sem fylgist m.a. með framkvæmd
félagsmálasáttmála Evrópu sem ís-
land er aðili að, hefur gagnrýnt ís-
land og talið að umrædd lagagrein
bijóti í bága við 5. grein sáttmálans.
þjónustu sem felst í því að annast
gerð lqarasamninga og gæslu félags-
legra réttinda. Menn eru að greiða
fyrir að fá að vinna eftir kjarasamn-
ingi félagsins," sagði Lára.
Hún gerði grein fyrir rökum
verkalýðshreyfmgarinnar fyrir að
viðhalda þessu kerfi og sagði að
smæð vinnumarkaðar og valddreifð
verkalýðssamtök væru helstu ástæð-
umar fyrir greiðsluskyldu til stéttar-
félaga. Hún sagði að virku starfi í
verkalýðsfélögum væri ekki hægt að
halda uppi nema skylt væri að greiða
til félaganna.
Brýtur ekki í bága við
íslenskan rétt og alþjóðlega
samninga
Lára sagðist ekki telja að greiðslu-
skyldan bryti í bága við íslenskan
rétt og alþjóðlega samninga sem ís-
land væri aðili að. Hún vitnaði í ný-
legt álit Lagastofnunar Háskólans
sem fjallaði um skylduaðild að lífeyr-
issjóði. „Það er niðurstaða lagastofn-
unar að ákvæði laga númer 55 frá
1980 sem skylda menn til aðildar
að tilteknum lífeyrissjóðum stangist
hvorki á við grundvallarreglur ís-
lensks réttar um félagafrelsi né frið-
helgi eignarréttarins. Breytir það
engu í þeim efnum þótt þær reglur
Nefndin hefur einnig gagnrýnt for-
gangsréttarákvæði í kjarasamning-
um þar sem kveðið er á um forgangs-
rétt félagsmanna í tilteknu stéttarfé-
lagi til vinnu á félagssvæði. Jóhanna
sagði að stefna íslenskra stjórnvalda
í þessu máli hefði verið sú að benda
á þá staðreynd að ekki séu ákvæði
í lögum sem almennt skyldi fólk til
aðildar að stéttarfélögum, og lögð
séu skýrðar með sérstöku tilliti til
ákvæða Evrópusamnings um vernd-
un mannréttinda og mannfrelsis og
viðauka við þann samning, enda er
það skoðun þeirra að íslensk lög virði
að þessu leyti þau réttindi sem ríkið
hefur skuldbundið sig til að tryggja
þegnum sínum með aðild að samn-
ingnum. Ég tel þessi rök fyllilega
geta átt við greiðsluskyldu til stéttar-
félaga, og kannski miklu frekar en
um skylduaðild að lífeyrissjóðum, þar
sem félagsgjöld eru mun lægri en
greiðslur í lífeyrissjóði og veita fólki
víðtækan rétt,“ sagði Lára.
Einokun í þágu fjöldans
Þórarinn V. Þórarinsson fram-
kvæmdastjóri Vinnuveitendasam-
bands fslands, fjallaði í erindi sínu
um það sem hann vildi kalla einokun
verkalýðsfélaganna sem þau fullyrtu
að væri í þágu fjöldans. Hann sagði
að verkalýðsfélögin hefðu í krafti
einokunar sinnar á vinnuafli talið sig
umkomin þess að selja aðgang að
íslenskum vinnumarkaði, með svo-
kölluðum vinnuréttargjöldum.
Skylduaðild væri að þessum félögum,
bæði vegna forgangsréttarákvæða
samninga og lagaákvæða, t.d. lag-
anna um atvinnuleysisbætur, þar
sem aðild að stéttarfélagi er gerð
hafi verið áhersla á að samið sé um
forgangsréttarákvæði í kjarasamn-
ingum á milli samtaka atvinnurek-
enda og launafólks.
Sérfræðinganefndin og
embættismannanefndin
ósammála um túlkun
Jóhanna sagði einnig að sérfræð-
inganefnd Evrópuráðsins ogembætt-
ismannanefnd ráðsins væru ekki
sammála um túlkun á 5. grein sátt-
málans. Sérfræðinganefndin teldi að
lögbundin skylduaðild væri ekki
heimil samkvæmt ákvæðinu, en emb-
ættismannanefndin væri hins vegar
á þeirri skoðun að 5. grein sáttmál-
ans fæli einungis í sér þá skuldbind-
ingu aðildarríkis að tryggja á virkan
hátt réttinn til að stofna félög. „Með
nokkurri einföldun má segja að emb-
ættismannanefndin hafi komist að
svipaðri niðurstöðu og Hæstiréttur
komst að í dómi árið 1988, þegar
því var hafnað að neikvætt félaga-
frelsi njóti almennt verndar af 73.
grein stjómarskrárinnar. íslensk
forsenda bótaréttar.
„Það eru svo gróf og grimm dæmi
um það hvemig stéttarfélögin hafa
misnotað þessa aðstöðu að það er
nú varla til að segja frá í blönduðum
selskap. Við höfum þurft að horfa
upp á það að fólk sem hefur misst
vinnuna og hefur einhverra hluta
vegna komist upp með það að vera
ekki í stéttarfélagi, hefur verið mætt
á skrifstofum verkalýðsfélaganna
þannig að sagt hefur verið við það:
Víst skal ég gera þér greiða vinur
sæll. Borgaðu félagsgjaldið ár aftur
í tímann og þá skalt þú komast inn
á skrána. Ef þetta er ekki ólögmæt
nauðung, ef þetta er ekki ólögleg
fjárkúgun þá þekki ég hana ekki,“
sagði Þórarinn.
Hann gerði síðan skylduaðild að
lífeyrissjóðum að umtalsefni. „Ég hef
verið að burðast við að halda því
fram að það skipti máli hvort menn
séu píndir til að borga í lífeyrissjóð
sem að fyrirsjáanlega muni aldrei
koma til með að greiða þann lífeyri
eða neitt nálægt þeim lífeyri sem um
er að tefla. Ég hef nefnilega horft á
það að menn hafí verið úrskurðaðir
af fjármálaráðuneytinu til að greiða
inn í lífeyrissjóð þar sem rekstrar-
kostnaðurinn hefur verið upp undir
fimmtán prósent af árlegum tekjum;
þar sem hægt hefur verið að sýna
fram á að þessir peningar kæmu
aldrei til með að koma til baka í
formi lífeyris. Þegar maður sér þetta
þá spyr maður sjálfan sig að því
hvort þetta sé eðlilegt. Er ekki eðli-
legt að stilla málum þannig upp að
lífeyrissjóðir þurfi að sæta sam-
keppnislögmálum, þannig að félag-
amir megi greiða í annan sjóð ef
þeir meta það svo að annar sjóður
skili betri árangri í sínum rekstri en
sá sem þeir hafa verið að greiða til,“
sagði Þórarinn.
stjómvöld hafa lýst því yfir að þau
séu sammála þessari túlkun embætt-
ismannanefndar Evrópuráðsins á
umfangi 5. greinar félagsmálasátt-
málans. Það sem flækir þetta mál
er að álit sérfræðinganefndarinnar
og embættismannanefndarinnar
ganga í þveröfuga átt,“ sagði Jó-
hanna. Til að jafna þennan ágreining
sagði hún að breyta þyrfti sáttmálan-
um þannig að tekið yrði fram með
skýrum hætti að rétturinn til að
stofna félög og standa utan þeirra
væri vemdaður.
Jóhanna taldi eðlilegt að aðilar
vinnumarkaðarins leystu þau mál
sem tengjast forgangsréttarákvæð-
um í kjarasamningum þeirra, það
væri ekki stjómvalda að hlutast til
um það. Þessi ákvæði hafi í upphafi
verið helsta kjölfesta félaganna, en
þeim var ætlað að koma í veg fyrir
að atvinnurekendur næðu að draga
samtakamáttinn úr félögum launa-
fólks. Spuming væri hins vegar hvort
þessi rök væru gild enn þann dag í
dag eða ekki.
Fundað um félagafrelsi
FUNDARMENN á fundi Heimdallar um félagafrelsi.
Frummælendur hlýða á framsögu Gunnar Jóhanns
Birgissonar á fundinum. Á myndinni eru f.h. Jóhanna
Sigurðardóttir, félagsmálaráðherra, Jón Steinar Gunn-
Iaugsson hrl. og Birgir Armannsson, laganemi sem
stjórnaði pallborðsumræðum. Fjær má greina Láru
V. Júliusdóttur frá ASÍ, Ögmund Jónasson, formann
BSRB, Þórarinn V. Þórarinsson hjá VSI og Jónas Fr.
Jónsson lögfræðing Verslunaráðs.
Félagsmálaráðherra á fundi um félagafrelsi og skylduaðild að verkalýðsfélögum
Vafasamt að takmarka rétt til
bóta við aðild að stéttarfélagi
JÓHANNA Sigurðardóttir félagsmálaráðherra telur mjög vafasamt að
takmarka réttindi manna til bóta úr atvinnuleysistryggingasjóði við
aðild að stéttarfélagi, eins og nú er boðið í lögum um sjóðinn. „Það
sem mælir með breytingum er að atvinnuleysistryggingasjóður er fjár-
magnaður með iðgjaldi af launum, ekki einungis þeirra sem eru í stétt-
arfélögum, heldur með iðgjaldi af öllum launum og framlögum úr ríkis-
sjóði. Það er því orðið mjög vafasamt að takmarka réttindi manna til
bóta úr sjóðnum við aðild að stéttarfélagi. Einkum vegna þess að það
eru ýmsir sem geta ekki stöðu sinnar vegna verið í stéttarfélagi. Nefna
má starfsmannastjóra fyrirtækja eða starfsmenn samtaka atvinnurek-
enda og sambærilegra aðila,“ sagði Jóhanna á ráðstefnu sem Heimdall-
ur, félag ungra sjálfstæðismanna í Reykjavík, hélt á laugardaginn um
félagafrelsi og skylduaðild að verkalýðsfélögum. Jóhanna sagði að
breyta mætti þessu annaðhvort með því að opna atvinnuleysistrygginga-
sjóð eða stofna sérstaka deild við hann sem sinnti þörfum þessa afmark-
aða hóps.