Morgunblaðið - 26.06.1993, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAfíIÐ LAUGARDAGUR.26, JÚNÍ 1993
SJONARHORN
Þjóðminjar í fortíð
og nútíð
í ÞJÓÐMINJASAFNI íslands
stendur nú yfir einstaklega at-
hyglisverð sýning á munum sem
tengjast sögu lands og þjóðar í
nútíð og fortíð. Þjóðernistil-
finningin fær nýjan þrótt þegar
gengið er um sali sýningarinn-
ar, slíkur er glæsileiki fortíðar
á þessari tilkomumiklu sýningu.
Margir munir sem prýða sýn-
inguna eru fágætir dýrgripir og
hafa sumir þeirra ekki komið fyr-
ir sjónir almennings áður. Aðrir
hafa verið á sýningarpöllum
safnsins áratugum saman en fá
annað sjónarhorn í nýju glæsilegu
umhverfi. Þegar komið er á sýn-
inguna, sem er á efstu hæð safns-
ins, birtist gestum fjölbreytt safn
muna frá hinum ýmsum tímum
sem lýsa lífsháttum fólks og lífs-
stíl á liðnum öldum jafnframt því
sem þeir gefa ákveðna innsýn í
atvinnusögu þjóðarinnar
Við fylgjum slóð aftur til mið-
alda, sem staðsettar eru í innsta
sal sýningarinnar, í fylgd Lilju
Árnadóttur safnstjóra og leituðum
hjá henni fróðleiks og spyijum
fyrst um markmið sýningarinnar.
í Þjóðminjasafni er sagan
varðveitt
„Markmiðið er fyrst og fremst
að sýna þá breidd sem er í safn-
inu, hversu margvíslega gripi
safnið varðveitir og hvaða breyt-
ingum þeir hafa tekið í tímans
rás,“ sagði Lilja. „í elsta hluta
hennar eru margir munir frá því
á miðöldum, sem sýnir að á síðari
hluta 19. aldar lögðu menn
áherslu á söfnun gamalla og
fornra muna. Breytingar verða
þegar komið er nær í tíma. Mark-
miðið er einnig að sýna að hlutir
frá eldri tímum komast á safnið."
Hún nefnir málverkið af biskups-
hjónunum, sem Þjóðminjasafninu
var fært að gjöf á opnunardegi
sýningarinnar, sem gott dæmi um
grip sem aðeins á heima á Þjóð-
minjasafninu.
Lilja sagði að við undirbúning
á sýningunni hefði verið farið yfir
allar skrár og ákveðið að taka til
sýningar hluti sem væru dæmi-
gerðir en ekki nauðsynlega vel
þekktir en hefðu verið notaðir við
daglegan búskap. Hún nefndi í því
sambandi smáhlut sem fáir þekkja
nú en sem gegndi mikilvægu hlut-
verki í eldri búskapartækni. Það
var orffleygur sem notaður var til
að koma í veg fyrir að ljárinn losn-
aði eftir að orfið hafði verið sett
saman. Á sýningunni er einmitt
fjöldi muna sem nútímafólki eru
framandi.
Fágað handverk á munum
frá miðöldum
Útskornu stoðirnar frá Hrafna-
gili vekja sérstaka athygli. Lilja
sagði að þeim fylgdi sú munn-
mælasögn að þær hafi staðið i
skálanum á Hrafnagili á þjóðveld-
isöld og hefðu verið höggnar af
Þórði hreðu. Síðari tíma rannsókn-
ir þykja benda til þess að þær séu
yngri eða frá 13 eða 14 öld.
Stíllinn þykir eiga ákveðna sams-
vörum í stafkirkjum í Noregi frá
þessum tíma. Hörður Ágústsson
sem hefur rannsakað þessar stoð-
ir telur mögulegt að þær hafi stað-
ið í kirkju.
Blekbjd;ta úr steini er meðal
sýningarmuna og segja sagnir að
hún hafi verið í eigu Snorra
Sturlusonar. Tvær mjög fallegar
altaristöflur frá 15. öld eru á sýn-
ingunni. Önnur taflan er úr ala-
bastri ,og er hún frá Hítardal á
Mýrum. Hin taflan er frá Hólum
í Hjaltadal, hún er útskorin og
Morgunblaðið/Bjarni Eiríksson
Lilja Árnadóttir safnstjóri við hlið fágætra bekkja úr Laug-
ardalskirkju í Tálknafirði.
Útskorinn stóll sr. Ólafs Þor-
leifssonar á Söndum í Dýra-
firði, frá 17. öld.
Þingboðsaxir úr Villingaholts-
hreppi. Á þingboðsöxum voru
boð um þingfundi flutt „rétta
boðleið".
Lokrekkja með útskornum stoðum.
Útskorin og máluð altaristafla frá Hólum í Altaristafla úr alabastri frá Hítardal á Mýrum,
Hjaltadal, frá 15. öld. frá 15 öld.
hefur síðan verið gifsborin og
máluð. Lilja sagði að á íslandi
hefðu varðveist sjö heillegar alt-
aristöflur úr alabastri, sem væri
einstakt í heiminum í dag. Töfl-
urnar voru fjöldaframleiddar á
Englandi á 14., 15. og 16. öld.
„Það sýnir best íhaldssemina sem
hér ríkti,“ sagði hún, „að eftir
siðaskipti voru þessar altaristöflur
notaðar hér áfram, en ekki eyði-
lagðar eins og gert var hjá öðrum
þjóðum."
Meðal muna eru ákaflega fín-
legir og vandaðir skartgripir, gull-
næla og hringur frá 12. og 13.
öld sem fundust í Skipholti í
Hrunamannahreppi. Lilja sagði
mótífin væru þekkt, þau kæmu
m.a. fyrir á kirkjuhurðarhring.
Þegar þessir miðaldamunir eru
skoðaðir, vekur athygli hve vinna
og handbragðið er fínlegt. Stoð-
irnar frá Hrafnagili bera merki
um háþróaða útskurðarlist bæði
hvað varðar myndform og vandað-
an útskurð. Skartgripirnir bera
einnig vott um fágaðan smekk
sem fylgir oft ákveðinni velmeg-
un.
Útskorinn húsbúnaður
fluttur úr landi en sendur til
baka sem gjafir
Við Lilja færðum okkur nær í
tíma. Á sýningunni er lokrekkja
með útskornum stoðum en fáar
slíkar eru til varðveittar. Þar er
líka að finna haganlega útskorinn
stól sr. Ólafs Þorleifssonar sem
var prestur á Söndum í Dýrafirði
á 17. öld. Þar eru einnig til sýnis
fleiri haganlega útskornir munir
frá Vestflörðum eins og rúmfjalir,
askar og stokkar o.fl. sem norskir
hvalfangar höfðu safnað og haft
með sér til Noregs á seinni hluta
síðustu aldar. Munir á annað
hundrað talsins voru sendir hing-
að til lands aftur og færðir Þjóð-
minjasafninu að gjöf á þjóðhátíð-
arárinu 1930.
Fomfálegt altari en litríkt
stendur við vegg. Lilja segir það
vera komið úr kirkjunni í Flatey.
Það er frá bytjun 18. aldar. Þegar
gamla kirkjan var endurbyggð
árið 1926 var gamla altarið sent
safninu til varðveislu. Veglegur
predikunarstóll frá 18. öld stendur
við vegg í sama sýningarsal. Við
hliðina eru veglegar útskornar
styttum af postulum. Lilja sagði
þá vera hluta af 12 postulum
ásamt líkneski af Jesú Kristi sem
staðið höfðu í kirkjunni að Þing-
eyrum um aldir. Þegar kirkjan
sem þar stendur nú var byggð, á
seinni hluta síðustu aldar, voru
postularnir settir í kirkjuna aftur.
Rétt eftir aldamót komust þeir í
eigu Jóns Vídalíns konsúls Breta
og konu hans sem söfnuðu hér
gömlum munum. Þessa muni og
safn sitt allt ánöfnuðu þau síðan
Þjóðminjasafninu af gjöf.
Meðal íburðarmestu muna á
sýningunni eru án efa ferða silf-
urhnífapör Stefáns Þórarinssonar
amtmanns á Möðruvöllum. Hann
hefur greinilega verið mikill skart-
maður. Fagurlega útskorinn
spónastokkur frá 1649 ber einnig
vott um eiganda sem hefur kunnað
að meta íburðarmikið handverk.
Þingboðsaxir úr Villingaholts-
hreppi vekja athygli. Eftir siða-
skipti og fram til loka 19. aldar
voru slíkar axir notaðar til að
boða manntalsþing. Þegar sýslu-
menn boðuðu til þings þá festu
þeir fundarboð á axirnar og voru
þær látnar fara „rétta boðleið" á
milli bæja. Málaðir kirkjubekkir
frá Laugardalskirkju í Tálknafirði
eru einstakir. Lilja segir að þeir
þykir mikið fágæti vegna þess að
þar komi fram greinilegar lýsing-
ar á búningum fólks á 18. öld.
Göngunni var haldið áfram.
Athygli okkar er vakin á eirkötl-
unum fjórum eða eirpottunum sem
fundust í Gullborgarhrauni í
Hnappadal fyrir nokkrum árum.
Um uppruna þeirra og aldur er
ekkert vitað en af stærð þeirra
og ummáli má ráða að þeir hafa
verið ætlaðir mannmörgu heimili
til matargerðar. Munirnir á sýn-
ingunni eru fjölmargir og saga
þeirra er fléttuð sögu þjóðarinnar
öld fram af öld allt fram til okkar
daga. Opnar hirslur Þjóðminja-
safnsins veita ómetanlega sýn aft-
ur til liðinna tima.
Unnið að
endurskipulagningu á
fastasýningum
Að lokinni göngu um sýninguna
var Lilja spurð hvaða verkefni
væru framundan hjá safninu. Hún
sagði að nú væri verið að endur-
skipuleggja allar fastasýningar
sem eru í sýningarsölunum á neðri
hæðunum safnsins og hafa staðið
þar óbreyttar í hálfa öld. í framtíð-
inni munu þær vera settar upp
bæði á miðhæðinni og á efstu hæð
safnsins. Tímasetning breyting-
anna er háð viðgerðinni sem nú
fer fram á húsinu að utan. Húsið
sjálft er mjög illa farið og verður
að vanda vel til allra viðgerða
vegna þess að húsið uppfyllir ekki
þær kröfur sem gerðar eru til
safna í dag bæði hvað varðar ein-
angrun og stjórn á hita- og raka-
stigi.
„Á næsta ári eru 50 ár liðin frá
stofnun lýðveldisins, þá er fyrir-
hugaða að setja upp sýningu sem
ljallar um líf fólks á lýðveldisárinu
1944. Við teljum að með því að
taka fyrir tímabil sem eru nær í
tíma gefist kjörið tækifæri til að
ná nýjum hópi fólks inn á safnið,"
sagði Lilja.
Hlutverk safna í
nútímaþjóðfélagi
í framhaldi af þessum framtíð-
aráformum safnsins var Lilja beð-
in um að skýra hlutverk safnsins
í nútima þjóðfélagi.
„Hlutverk safnsins er marg-
þætt,“ sagði hún. „Lögum sam-
kvæmt er hlutverk safnsins fjór-
þætt. Safninu ber að safna, rann-
saka, sýna og kynna fyrir fólki
það sem hér er verið að gera.
Menningararfurinn er óskilgreint
hugtak, en safnið á að leitast við
að varpa ljósi á og sýna fram á
hvernig hlutirnir hafa þróast og
hversvegna. Varðveisla húsa er
einnig eitt af hlutverkunum safns-
ins.
Söfn hafa mjög mikilvægu hlut-
verki að gegna í samfélaginu í
dag. Oft hefur verið þörf en nú
er nauðsyn. Nú eru nýir tímar,
fjarlægðir eru ekki lengur til og
menn vita varla lengur hvar þeir
eiga heima. í Evrópulöndunum
kemur fram að störf safna
blómstra. í öllum þessum breyt-
ingum sem hugmyndafræðilega
hafa verið settar fram á pappír
kemur í ljós að hvað fólkið snertir
þá ganga þær ekki upp. Fólk vill
þekkja sinn menningarlega upp-
runa. Það leitar róta. Við búum
við þá sérstöðu að vera ein þjóð
á afmörkuðu svæði, eyju, svo hlut-
verkið ætti að vera auðveldara.
Við viljum að fólk komi og sjái
hvað hér er verið að gera og hvað
hér er að sjá,“ sagði Lilja. „Við
höfum reynslu af því að þegar
fólkið sér að við náum árangri í
starfi, þá eru allir sammála um
að hér er unnið gott starf.“
Þjóðminjadagur er annan
sunnudag í júlí
Guðmundur Magnússon þjóð-
minjavörður segir í inngangi að
sýningarbæklingi að Evrópulönd-
in haldi árlega „daga þjóðar-
arfleifðar" þar sem athygli al-
mennings, ferðafólks og fjölmiðla
sé beint að gömlum húsum og
öðrum menningarminjum innan
safna og utan.
Hér á landi verður í samráði
við byggðasöfnin haldinn „þjóð-
minjadagur" annan sunnudag í
júlí (10 júlí). Þann dag verða öll
söfn opin og verður boðið upp á
Ieiðsögn að völdum þjóðminjum.
Þjóðminjakortið vísar veginn.
M. Þorv.