Morgunblaðið - 11.07.1993, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. JULI 1993
+
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. JULI 1993
23

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Arvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1368 kr. með vsk. á mánuði
innanlands. ( lausasölu 125 kr. með vsk. eintakið.
Þjóðminjar og þjóð-
menning
T^jóðminjasafn íslands varð 130
Jt' ára fyrr á þessu ári. Það
telst stofnað með bréfi stiftsyfir-
valda 24. febrúar árið 1863, þar
sem þau veita formlega móttöku
fomgripagjöf frá Helga Sigurðs-
syni, síðar presti að Melum. Stifts-
yfírvöld fólu Jóni Ámasyni bóka-
verði umsjón með safninu, sem
framan af hét Fomgripasafn ís-
lands. Hann réð síðan Sigurð
Guðmundsson málara að safninu,
en grein Sigurðar í Þjóðólfi 24.
apríl 1862 um varðveizlu íslenzkra
fomminja er talin kveikjan að til-
urð safnsins.
Tilefnið að Þjóðólfsgrein Sig-
urðar málara Guðmundssonar var
fornminjafundur í sögualdarkumli
hjá Baldursheimi við Mývatn
1860-1861. í greininni rökstyður
hann nauðsyn þess að stofna þjóð-
legt forngripasafn og stemma
stigu við flutningi íslenzkra fom-
minja úr landi. Herhvöt Sigurðar
kveikti almennan áhúga á málefn-
inu og ýmsir framtaksmenn tóku
að safna fornminjum, vítt og
breitt um landið. Engum, sem til
þekkir, dylst, að sú áhugaalda,
sem þá fór um byggðir landsins,
bjargaði mörgum ómetanlegum
fomminjum frá glötun. Hún leiddi
og til stofnunar Fornminjasafns,
sem nú heitir Þjóðminjasafn ís-
lands.
Auk meginstofns Þjóðminja-
safnsins, það er þjóðmenningar-
safnsins, sem greinist í margar
deildir, era sjóminja- og landbún-
aðarsafn og ýmis sérsöfn, sum
tengd einstökum mönnum, eins
og safn Jóns Sigurðssonar. Víða
um land hafa og risið myndarleg
og vönduð byggðasöfn og söfn
tengd einstökum atvinnugreinum,
eins og sjóminjasafnið í Hafnar-
firði, síldarminjasafnið í Siglufirði
og Nesstofusafn á Seltjarnarnesi.
Því ber að fagna að Þjóðminja-
safnið hefur gefið út sérstakt
þjóðminjakort, sem fæst á af-
greislustöðum olíufélaga og víðar.
Það er aðgengilegur leiðarvísir um
söfn og minjastaði um land allt
og kemur í góðar þarfir fyrir þann
vaxandi hóp ferðamanna, inn-
lendra og erlendra, sem kýs að
eyða orlofi sínu hér á landi.
Það er og vel til fundið nýmæli
hjá Þjóðminjasafni íslands og
tengdum aðilum að efna tii sér-
staks þjóðminjadags, en fyrsti ís-
lenzki þjóðminjadagurinn er ein-
mitt í dag, sunnudaginn 11. júlí.
Tilgangurinn er að vekja athygli
og áhuga almennings, ekki sízt
ferðafólks, á söfnum og menning-
arminjum um land allt. Það dýpk-
ar skilning ferðamannsins á land-
inu, þjóðinni og sögunni að skoða
og njóta dýrmætra þjóðminja, sem
víða er að finna, méð og ásamt
þeim náttúruundrum umhverfís-
ins, er einkum höfða til fólks. Það
hefur til dæmis enginn skoðað
Skagafjörð ofan í kjölinn sem
ekki hefur lifað sig inn í bakland
þjóðarinnar, sögu hennar, í dóm-
kirkjunni/helgidómnum að Hólum
í Hjaltadal eða við skoðun byggða-
safnsins í gamla torfbænum að
Glaumbæ.
Sérstakur þjóðminjadagur, eða
dagur menningararfleifðar, er
ekki séríslenzkt fyrirbæri. Slíkir
dagar era árlegur viðburður hjá
mörgum Evrópuþjóðum. Það er
full ástæða til að undirstrika eftir-
farandi orð í fréttatilkynningu
Þjóðminjasafnsins um þennan
fyrsta þjóðminjadag hér á landi:
„íslenzkar þjóðminjar era ein
undirstaða sjálfstæðrar þjóð-
menningar á íslandi. Á tímum
þegar Islendingar tengjast um-
heiminum og öðram þjóðum og
menningarheimúm miklu nánari
böndum en áður er ræktun og
varðveizla arfleifðar þjóðarinnar
mikilvægari en nokkra sinni fyrr.“
Fornminjafundur í sögualdar-
kumli hjá Baldursheimi við Mý-
vatn varð Sigurði málara Guð-
mundssyni kveikjan að Þjóðólfs-
grein, sem leiddi með öðra til
stofnunar Þjóðminjasafns íslands.
Síðan hefur margur fomminja-
fundurinn styrkt þekkingu þjóðar-
innar á baklandi hennar, sögu og
menningararfleifð. Enn fleiri þjóð-
minjar eiga fræðimenn okkar eftir
að grafa úr fortíð og jörðu, víðs
vegar um landið, meðal annars á
þeim fomhelgu Þingvöllum, þar
sem Alþingi var háð í 868 ár, frá
930 til 1798.
Þjóðminjarannsóknir og -söfn
era af hinu góða. „Þjóðminjar era
ein af undirstöðum sjálfstæðrar
þjóðmenningar." Það er ekki sízt
þess vegna sem Þjóðólfsgrein Sig-
urðar málara fyrir meir en 130'
árum hitti þjóðina í hjartastað.
Það er þess vegna sem rík ástæða
er til að hvetja landsmenn til að
taka virkan þátt í fyrsta þjóð-
minjadegi íslendinga, sem er í
dag, 11. júlí. Við þurfum fyrst og
síðast að leggja rækt við það
tvennt, sem gerir þjóð að þjóð, sem
fullveldi okkar og þjóðerni era
reist á, söguna og tunguna. Það
er kjarni málsins.
12.!
ÞORPIÐ VAR
ií andstöðu við
aðferð atómskáld-
anna sem þótti ýta
undir flókið og myrkt
tungutak og harla
persónulegt táknmál
sem varð mönnum einatt að ráð-
gátu. íslendingar höfðu aðvísu
kynnzt slíku táknmáli áður í nokkr-
um Ijóðum Jóhanns Sigurjónssonar,
symbolistanna og draumkenndu
tungutaki súrrealista, bæði í skáld-
skap og myndlist. En nú þótti mörg-
um nóg um, og slagsmálin hófust
um þennan óskiljanlega texta sem
talinn var nær dulmáli eða mynd-
gátum en nýtilegum skáldskap.
-i q það var úr víxl-
AO*áhrifum endurskapandi
þátta róttækra breytinga sem nútí-
maljóðlist íslenzk varð til en hvorki
einhliða formbyltingu sem átti eink-
um rætur í erlendum áhrifum og
fyrirmyndum né málamiðlunum
milli gamallar klassískrar ljóðhefð-
ar og nýrra krafna, þótt þessar
andstæður hefðu fijóvgandi áhrif á
nauðsynlega endurnýjun. Gagnbylt-
ingar eru aðvísu heldur illa séðar.
En þegar þær gegna því hlutverki
að vísa réttan veg eru þær gagnleg-
ar og til góðs. Sú endurskapandi
krafa sem gerð var til formbylting-
ar skálda um vissa tillitssemi við
lesendur varð til jafnvægis og sátta
milli nýskálda og tortrygginna les-
enda og íslenzkri ljóðlist mikilvægur
hvati einsog á stóð. íslenzkir ljóða-
unnendur voru ekki agaðir undir
Ijóðrænt híeróglífur en samt var
HELGI
spjall
ljóðlistin rifin einsog
roð frá svelli. Það var
ekki sársaukalaust og
síðúr en svo auðvelt
að vera ungt skáld á
sjötta og sjöunda ára-
tugnum; en þó ævin-
týraleg reynsla sem ekki verður
endurtekin. Glíma við umhverfið,
samtal við samtíð í deiglu einsog
Skafti Þ. Halldórsson lýsir því rétti-
lega í ágætri grein um skáldskap
þessara ára, Morgundagur í brota-
jáminu. Þar gerir hann athugun á
ljóðum sporgöngumanna atóm-
skáldanna og segir: „Atómskáldin
hafa ratt mðderníska slóð. Spor-
göngumennimir koma í humátt á
eftir, engan veginn vissir um að hún
liggi í rétta átt. í ljóðum sínum
fara þeir því nokkuð sínar leiðir,
eiga sín sérkenni og túlka innbyrð-
is ólíka lífssýn; sumir komnir úr
sveit á mölina, aðrir innfæddir borg-
arbúar, sumir uppteknir af fortíð-
inni, aðrir horfnir inn í bláfjólubjarg
eigin sjálfsveru og enn aðrir fullir
með pólitík, kerksni og stríðni.
Módemisminn er samt það sem allt
snýst um.“ Hann bendir á í upp-
hafi greinar sinnar að svipur ljóðs-
ins breytist. „Hver öld, hver áratug-
ur sýnir sérstök svipbrigði. Samt
er enginn stórisannleikur til um
þessi svipbrigði."
1 A TÍMINN OG VATNIÐ
AtI:»(1948) var ort að hefð-
bundnum hætti, samt gerði ég mér
ungur grein fyrir því að ljóðaflokk-
urinn var meiri nýsköpun en nokkur
formbylting einfaldlega af þeirri
ástæðu að hann plægði akurinn að
kviku nýrra hugmynda og ljóðmáls
sem var meiri nýjung en allar breyt-
ingar sem gerðar voru á ytra form-
inu einu. Þess vegna ekkisízt var
Tíminn og vatnið góður vegvísir
hvaðsem öðru leið. Þegar einungis
er hugsað um bókstaflega merkingu
þeirrar hastarlegu yfírlýsingar
Steins Steinars að hið hefðbunda
Ijóðform væri dautt er auðvelt að
hafna þeirri fullyrðingu með þeim
rökum að enn sé saminn fullboðleg-
ur skáldskapur hér á landi að göml-
um hefðbundum hætti. En málið
er þó miklu flóknara en svo. Hefð-
bundið ljóðform er dautt að því leyti
það gerir enginn í alvöru tilraun til
að yrkja marktækt ljóð með því að
nota til þess gamlar aðferðir ein-
göngu; sjálfvirkni hins gamla hefð-
bundna ljóðforms er liðin tíð. Þótt
enn rími fax við bags og gæzka
við æska dettur engum heilvita
manni lengur í hug að nota slík orð
að venjulegum hætti og án end-
urnýjunar; það væri bara hlægilegt.
Skáldið verður að endurskapa
gamlan hefðbundinn búning ef
hann á að vera nothæfur. Það er
merkingin bak orðanna sem ríður
baggamuninn en þó einkum ný og
fersk og þá umfram allt óvænt
hugmynd sem ræður úrslitum um
það hvort nútímaljóð er frambæri-
legt í gömlu formi eða hvort það
er einungis flöt og venjubundin
endurtekning, einskonar kækur.
M
(meira. næsta .sunnudag)
KREPPA SÆNSKA
velferðarkerfisins hef-
ur leitt af sér umræður
um rætur vandans og
leiðir til úrbóta, sem
era mun lengra komn-
ar en hér á landi. ÍS-
lenskir fræðimenn eða
stjórnmálamenn hafa enn ekki gert tilraun
til að greina rækilega þann vanda, sem
við er að etja í ríkisfjármálum vegna út-
þenslu velferðarkerfisins umfram það, sem
þjóðarbúið hefur efni á. í Svíþjóð kemur
hins vegar út hver bókin á fætur annarri
um þéssi efni, og efni margra þeirra á
ekki síður erindi til íslendinga en Svía.
Bók Elisabeth Langby, Vetur í velferð-
arlandinu (Vinter i Válfárdslandet), vakti
takmarkaða athygli þegar hún kom út í
Svíþjóð árið 1984. Langby, sem þá var
ungur doktorsnemi í stjórnmálafræði og
heimspeki við Harvard-háskóla í Banda-
ríkjunum, komst í bókinni að þeirri niður-
stöðu að sænska velferðarríkið og raunar
lýðræði í Svíþjóð væri dæmt til glötunar.
í stuttu máli er kenning hennar þessi:
Efnahagskreppa, sem stafar af því að við
eyðum meira en við öflum, veldur því að
smám saman verður að grípa til æ róttæk-
ari niðurskurðar í velferðarkerfinu. Þetta
leiðir til þess, að trúin á stjómmálamönn-
um dvínar, hið pólitíska kerfi missir trú-
verðugleika sinn og að lokum verður sett
á laggirnar ólýðræðisleg stjórn. Svíþjóð
væri þar með orðin að einræðisríki. Rekur
hún tvö söguleg dæmi til að renna stoðum
undir þessa kenningu. Grikkland hið forna
og Uruguay á áttunda áratugnum.
Bókin vakti eins og áður sagði ekki
mikið umtal á sínum tíma. Sú gagnrýni á
velferðarkerfið, sem Langby setti fram,
var ekki talin viðeigandi. Síðastliðinn vetur
tóku hins vegar margir sænskir stjórn-
málaskýrendur sig til og dustuðu rykið af
bókinni. Það virtist loksins vera orðið tíma-
bært að hefja umræðu um framtíðarsýn
Langbys einfaldlega vegna þess, að í aug-
um margra var hún ekki svo fjarlæg og
óraunveraleg lengur. Málið snýst hreinlega
um það, líkt og Svante Nycander.-ritstjóri
Dagens Nyheter, orðaði það í umsögn um
bókina, hvernig við getum tryggt, ekki
aðeins hið formlega lýðræði, heldur einnig
þau gildi sem því fylgja, samtímis því að
nauðsynlegt er að hverfa frá þeirri pólit-
ísku stöðnun og efnahagslega kæraleysi
sem leitt hefur til varanlegrar ofneyslu.
í síðasta mánuði var Vetur í velferðar-
landinu gefin út á ný í Svíþjóð og ritar
höfundurinn nýjan inngang þar sem hún
endurskoðar kenningu sína í ljósi reynsl-
unnar. Langby telur, að ekki séu jafnmikl-
ar líkur og áður að Svíþjóð þróist í átt
að hefðbundnu einræði. Aðstæður í heim-
inum, með auknu upplýsingastreymi, s.s.
alþjóðlegu gervihnattasjónvarpi og upp-
lausn Sovétríkjanna, hafi dregið úr þeirri
hættu. Hún virðist hins vegar enn vera
svartsýn á, að stjórnmálamönnum takist
að snúa þróuninni við.
Elisabeth Langby skiptir sænskri samfé-
lagsþróun frá árinu 1870 niður í íjögur
stig. Á fyrsta stiginu á iðnvæðingin sér
stað og Svíar verða ein af ríkustu þjóðum
, veraldar. Á öðru stigi er „Þjóðarheimilið“
byggt upp og miðstýring eykst. Ríkisvald-
ið gerir eins konar sáttmála við borgarana
þar sem góð lífskjör eru- tiyggð.
Á þriðja stiginu segir Langby, að kerfis-
gallar í hagkerfinu verði æ greinilegri.
Með því eigi hún við, að skattar séu of.
háir, samkeppni of lítil, vinnumarkaðurinn
stirðnaður og gæðum menntunar fari
hrakandi. Það er á þessu þriðja stigi sem
ríkið hefur það sem hún kallar „ofneyslu".
„Þjóðin fer að lifa um efni fram. Fram-
leiðslan stendur ekki lengur undir Iífsgæð-
um okkar. Heildarneyslan festist á of háu
stigi þar sem hún er skipulögð af hinu
opinbera. Það myndast því bil milli neyslu
og framleiðslu. Ofneyslan á þriðja stiginu
virðist ætla að verða varanleg. Svíþjóð
hefur verið á þessu stigi að minnsta kosti
frá því í bytjun níunda áratugarins,“ segir
Langby í bók sinni.
Á fjórða stiginu hafa kerfisgallamir
magnast það mikið að komið er að hættu-
mörkum. Það dregur úr framleiðslu og
neyðarástand ríkir í ríkisfjármálum. Fjár-
lagahallinn er orðinn alltof mikill og
greiðslubyrði vegna skulda ríkisins of
þung. Eftir að hafa setið aðgerðalaust í
langan tíma ákveður ríkisvaldið að draga
harkalega úr starfsemi sinni og félags-
legri aðstoð. „Þar með hefur ríkið röfíð
þann sáttmála við borgarana sem hægt
er að segja að velferðarríkið sé. Þeir sem
hafa verið hvattir til að skipuleggja líf sitt
í kringum opinber störf, niðurgreitt hús-
næði, fæðingarorlof, dagvistarheimili og
skyldubundinn lífeyrissparnað sjá að vegið
er að tilverugrundvelli þeirra. Litið er,
réttilega, á niðurskurðinn hjá hinu opin-
bera sem svik,“ segir Langby.
Hún bendir hins vegar á, að það væra
einnig svik gagnvart þjóðinni, ef stjórn-
málamenn tækju ekki á vandanum í ríkis-
fjármálum. Það skiptir því að hennar mati
litlu hvað ríkið geri á þessum áratug. Nið-
urstaðan verði ávallt sú, að borgararnir
hætti að bera traust til ríkisins. Langby
segir þessi „svik“ grafa undan þeim gagn-
kvæma trúnaði sem verði að ríkja í þjóðfé-
laginu til að lýðræði dafni. Ef borgararnir
treysta ekki hver öðrum eða þeim sem
fara með völdin í landinu, heldur era
hræddir, varir um sig og reiðir, geti ekki
þetta viðkvæmasta, opnasta og óvarðasta
af öllum stjórnmálakerfum lifað af. Minnir
hún einnig á, að í hinni sígildu könnun
bandaríska stjórnmálafræðingsins Sidney
Verba, sem kynnt var í bókinni The Civic
Culture, kom fram að það trúnaðartraust
sem ríkti á milli Svía, þegar velferðarkerf-
ið var upp á sitt besta, var fremur Iítið
miðað við önnur ríki.
Samstaða,
upplausn
eða kúgun
LANGBY SEGIR
að ómögulegt sé að
segja fyrir um hvert
Svíþjóð stefni. Það
sé hins vegar ljóst
að þjóðfélagið sé
farið að nálgast ákveðin hættumörk.. Hún
segist geta ímyndað sér þrenns konar
mismunandi atburðarás á næstu áram.
í fyrsta lagi að nokkrir eða allir flokkar
taki höndum saman, kasti hefðbundnum
kreddum á glæ og setji fram raunhæfa,
samræmda áætlun sem kynnt yrði fyrir
kjósendum. Langby telur mjög ólíklegt að
slíkt eigi sér stað enda er bók hennar í
raun skýring á því hvers vegna ólíklegt
sé að slík samstaða náist.
í öðru lagi telur hún hugsanlegt að á
næstu árum verði veikar, óhæfar ríkis-
stjórnir við völd. Stjórnarskipti verði ör
en staða ríkisfjármála batni ekki.
í þriðja lagi geti það gerst sem hún lýsi
í bókinni að stóru fiokkarnir tveir, Jafnað-
armannaflokkurinn og Hægriflokkurinn,
myndi með sér bandalag og útiloki þar
með í raun önnur stjórnmálaöfl frá völd-
um. Það geti líka gerst, að á yfirborðinu
virðist allt vera með eðlilegu móti í þinginu
en á bak við tjöldin geri stjórnin samkomu-
lag við stjórnarandstöðuna um þá hluti sem
skipta málii Fyrsta vísinn að slíkri þróun
hafi mátt sjá í efnahagslegum neyðarað-
gerðum stjórnarinnar síðasta haust.
Hættan, að mati Langby, er sú að þetta
bandalag leiði af sér kúgun en fyrir slíku
séu mörg fordæmi í sænskri sögu. Póli-
tískt bandalag af þessu tagi myndi rétt-
læta aðgerðir sínar með vandanum í ríkis-
fjármálum. Allir stjórnmálamenn vonist
eftir auknum hagvexti þar sem mun auð-
veldara sé að skattleggja verðmæti sem
enn hafa ekki verið mynduð. Ef hagvöxtur-
inn Iáti á sér standa eða nægi ekki til að
standa undir skuldsetningu ríkisins verði
að ganga á þau verðmæti sem til staðar
era, eignir borgaranna. Það sé mjög ill-
framkvæmanlegt í lýðræðisríki en þessar
eignir geta verið jafnt fasteignir, tekjur
eða niðurgreiðslur og þjónusta, sem fólk
telur sig eiga heimtingu á. Hætta sé á að
þetta leiði til mótmæla og jafnvel uppreisn-
ar, ekki síst ef lagt er hald á réttindin eða
REYKJAVIKURBRÉF
Laugardagur 11. júlí
eignirnar, eina í einu, án þess að samfé-
lagskreppan sé leyst.
„Machiavelli benti á að það væri hag-
stæðara fyrir furstann að taka mann af
lífí en skattleggja hann. Maður sem látinn
hefur verið greiða skatta getur leitað
hefnda. Og þegar borgari reynir að hefna
sín svarar ríkið oft með kúgun sem ieiðir
til enn meiri andstöðu. Það var slíkt férli
sem hófst í Uruguay á áttunda áratugn-
um,“ segir í bók Langby.
Kynslóða-
stríðið
í BÓKINNI KYN-
slóðastríðinu (Gen-
erationskriget) eft-
ir Ulf Kristersson,
hagfræðing og
þingmann Hægriflokksins, Jonas Hellman,
leiðarahöfund á Svenska Dagbladet, og
Thomas Idergard, sérfræðing í sænska
atvinnumálaráðuneytinu, er einnig dregin
upp dökk framtíðarmynd af örlögum
sænska velferðarkerfisins. Sjónarhorn höf-
undanna, sem allir eru á þrítugsaldri, er
annað en hjá Langby, en boðskapurinn
svipaður. Þremenningamir segja að kyn-
slóðin, sem nú sé að koma út á vinnumark-
aðinn, stofna fjölskyldu og koma sér upp
húsnæði, sé fyrsta kynslóðin um aldabil í
Svíþjóð, sem komi sennilega til með að
hafa það verra en foreldrar hennar. Ástæð-
an sé að foreldrarnir, kynslóðin sem fædd-
ist á fimmta áratugnum, hafi lifað svo
hátt á alls konar ríkisstyrkjum og velferð-
arbótum og eytt svo langt um efni fram,
að kerfið, sem hún byggði upp, sé að þrot-
um komið. Börn eftirstríðskynslóðarinnar
muni þurfa að borga skuldir ríkissjóðs, sem
nú eru um 70% af þjóðarframleiðslu Svía
eftir áralangan hallarekstur, en geti ekki
notið sömu fölsku lífskjara og foreldrarnir.
Höfundar Kynslóðastríðsins segja að
raunar sé upphafið að kerfisvanda Svía
að finna hjá öfum og ömmum kynslóðar-
innar, sem nú sitji uppi með vandamálið.
Millistríðsárakynslóðin hafí viljað nýta af-
rakstur iðnvæðingarinnar til þess að hjálpa
þeim, sem minna máttu sín. Hins vegar
hafi börn hennar, eftirstríðsárakynslóðin,
lært að spila á kerfíð. Menn hafi lagað líf
sitt að kerfi hinna opinberu styrkja og
niðurgreiðslna í því skyni að ná sem mestu
í eigin vasa. Eftirstríðsárakynslóðin hafí
verið fyrsta kynslóðin í sögu Svíþjóðar,
sem vann ekki fyrir velferð sinni. Þvert á
móti hafi hún „kosið“ sig til velmegunar
- almenningur hafi hlustað á stjórnmála-
menn, sem endalaust hafi lofað gulltugg-
um úr ríkisjötunni, og hvatt þá til að
stækka sífellt opinbera geirann með því
að greiða þeim atkvæði sitt.
Bókarhöfundarnir nefna íjölmörg dæmi
um það hvernig kynslóðin, sem nú er á
fimmtugs- og sextugsaldri hefur búið sér
til einstætt velferðarkerfi, sem hefur gagn-
ast henni vel en er að hruni komið um það
bil, sem afkomendurnir ættu að fara að
njóta þess. Eftirstríðsárakynslóðin hefur
komið sér þægilega fyrir í eigin húsnæði,
sem hún keypti á tímum mikillar verðbólgu
og lágs verðs, með aðstoð rausnarlegra
vaxtabóta og annarra niðurgreiðslna. Þessi
kynslóð var sú fyrsta, þar sem bæði hjón
unnu utan heimilis og hún kom sér upp
umfangsmiklu niðurgreiddu dagvistunar-
kerfi til að sjá um börnin á meðan foreldr-
arnir eru í vinnunni. Nú era bæði þessi
kerfi úr sér gengin. Ungt fólk, sem stofn-
ar fjölskyldu, á í mesta basli með að eign-
ast húsnæði og æ fleiri neyðast til að grípa
til dýrra einkalausna í dagvistarmálum
vegna langra biðlista í hinu rándýra, opin-
bera dagvistarkerfi.
Svíar eyða nú helmingi meiri peningum
í dagvistun en í æðri menntun og vísinda-
rannsóknir samanlagt. Bókarhöfundarnir
segja að þegar eftirstríðsárakynslóðin lauk
stúdentsprófi, hafi háskólarnir tekið henni
opnum örmum. Fjöldatakmarkanir hafi
engar verið og styrkir og lán til náms þar
að auki rausnarlega útilátin. Þegar foreldr-
ar núverandi háskólastúdenta luku sínum
háskólaprófum, beið þeirra „gullbryddaður
vinnumarkaður". Opinberi geirinn, sem óx
með ógnarhraða, sogaði til sín háskóla-
menntað fólk og allir fengu vinnu. Vera-
leikinn, sem blasir við börnum þessarar
kynslóðar, er hins vegar sá að háskólarnir
taka ekki lengur við öllum, sem vilja afla
sér æðri menntunar. Námslána- og
styrkjakerfið er sprangið og greiðslubyrði
námslána margfalt þyngri en hún var fyr-
ir tveimur áratugum. Núverandi háskóla-
stúdentar verða sennilega verr menntaðir
en foreldrar þeirra, af því að menntun
háskólakennara hefur hrakað og innan við
helmingur þeirra er nú með doktorspróf.
Ein ástæða þessa er launajöfnunarstefna
sænskra stjórnvalda, sem hafði í för með
sér launalækkun háskólamanna.
Vinnumarkaðsstefna eftirstríðsárakyn-
slóðarinnar hafði það markmið að tryggja
öllum vinnu. í anda kenninga Keynes jók
ríkið útgjöld sín til atvinnusköpunar á
krepputímum, en vandinn var sá að á
góðu áranum lækkuðu útgjöldin ekki, held-
ur héldust jafnhá. Nú er þetta atvinnu-
skapandi kerfi einnig hrunið. Atvinnuleysi
er hlutskipti stórs hluta ungra Svía.
Félagslegt millifærslukerfí Svía er það
umfangsmesta í heimi. Barnabætur,
sjúkrabætur, vinnuslysabætur, atvinnu-
leysisbætur og lífeyrisgreiðslur nema 250
milljörðum sænskra króna - 2.500 millj-
örðum íslenskra króna - á ári. Árið 1963
voru þessar millifærslur 10% af tekjum
meðalfjölskyldu. Nú eru þær 40%. „Allir
hafa með öðram orðum ríka persónulega
hagsmuni af að vernda óbreytt kerfi, sem
Ieiðir til þess að erfíðara verður að breyta
kerfinu og fallið verður enn hærra, loks
þegar grandvöllurinn brestur," segja þeir
Kristersson, Hellman og Idergard. Þeir
segja að velferðarútgjöld Svia þenjist stöð-
ugt út, en útgjaldaaukinn sé greiddur með
gúmmítékka. „í raun hefur enginn þurft
að taka ákvörðun um að taka á sig kostn-
_aðaraukann. Hann er innbyggður í kerfíð.
Þess vegna telur enginn sig bera ábyrgð
- hvorki á kostnaðinum, því að fjöldi fólks
er farinn að trúa því að maður geti lifað
á kostnað hins opinbera - né á þeirri stað-
reynd, að það era engir peningar til.“
Lífeyriskerfið í Svíþjóð er ríkisrekið,
ólíkt því sem gerist hér á landi, en byggir
einnig á skyldugreiðslum. Breytt aldurs-
skipting þjóðarinnar og hærri skuldbind-
ingar en tekjur hinna opinberu lífeyrissjóða
geta staðið undir, hafa valdið því að kerf-
ið er komið í þrot. Höfundar Kynslóða-
stríðsins segja að það standist líklega á
endurn, að kerfið hrynji um það bil sem
kynslóð þeirra byrji að greiða iðgjöld til
þess. Eina leiðin sé að bijótast út úr kerf-
inu og borga tvöfalt, þ.e. leggja einnig í
persónulegan sjóð.
Kerfið ræð-
ur sér sjálft
ÞREMENNING-
arnir kalla kynslóð
foreldra sinna
„ kröfukynslóðina".
„Á sjöunda og átt-
unda áratugnum varð til nýtt félagslegt
siðgæði í Svíþjóð. Áður var litið á það sem
niðurlægjandi að lifa á styrkjum. Nú eru
það hins vegar nánast „réttindi“ að ríkið
borgi fyrir barnagæslu, menntun, heil-
brigðisþjónustu og öldrunarþjónustu. Það
skiptir ekki lengur máli, hvort einstakling-
urinn þarfnast félagslegrar aðstoðar, held-
ur hvort hann uppfyllir þau skilyrði, sem
stjórnmálamennirnir hafa sett fyrir því að
menn fái styrk. Enginn skammast sín fyr-
ir að nýta sér styrkjakerfið og - ef það
er hægt - að hegða sér þannig að hann
fái meiri styrki.“
Kristersson og félagar komast að þeirri
niðurstöðu að kerfið, sem hafi verið byggt
upp, hafi í raun tekið völdin af stjómmála-
mönnunum og stjórni sér sjálft: „Margir
Svíar halda að ríkisstjórnin stjórni landinu.
Fyrst nærri 70% af þjóðarframleiðslunni
renna til opinberra útgjalda hljóti svo að
vera. En sannleikurinn er sá, að stjórn-
málamennirnir hafa enga stjóm á því hvað
þeir eyða miklum peningum. Yfir 80% af
útgjöldum ríkisins er stjórnað af sjálfvirku
útgjaldakerfi. Ríkisstjórnin ákvéður ekki
hversu miklu fé skuli eytt í lífeyrisgreiðsl-
ur, húsnæðisstyrki, námslán o.s.frv. Það
ræðst af miklu eldri ákvörðunum um það
hversu miklu fé ejnstaklingar í alls konar
kringumstæðum „eiga rétt á“. Ef pening-
arnir eiga ekki að renna sjálfkrafa út úr
ríkissjóði verða stjórnmálamennirnir að
breyta reglum kerfisins."
Ungu mennirnir þrír, sem skrifa Kyn-
slóðastríðið, segjast þó eygja merki um
breyttan hugsunarhátt hjá eigin kynslóð:
„Nýjungin á tíunda áratugnum er að kerf-
ið, sem eftirstríðsárakynslóðin hefur nýtt
sér til hins ýtrasta, er nú gagnrýnt af æ
fleirum. „Höfum við efni á því?“ er spurn-
ing, sem heyrist nú jafnoft og fullyrðing-
arnar „við eigum rétt á“ eða „við krefj-
umst“.“
Stundum er sagt að íslendingar taki
allt upp eftir Svíum, en nýjungarnar séu
um það bil tíu ár að berast til landsins.
Við höfum. hins vegar ekki efni á að bíða
í tíu ár með að tileinka okkur þann hugsun-
arhátt, sem fram kemur í bókunum tveim-
ur, sem hér var vitnað í. Vandamálin hér
eru að mörgu leyti þau sömu og í Svíþjóð.
Vöxtur velferðarkerfisins er ef til vill ekki
jafntröllaukinn, en efnahagslægðin er enn
dýpri en hjá Svíum. Við lifum ekki síður
um efni fram en þeir.
Morgunblaðið/Þorkell
„Efnahags-
kreppa, sem staf-
ar af því að við
eyðum meira en
við öflum, veldur
því að smám sam-
an verður að
grípa til æ rót-
tækari niður-
skurðar í velferð-
arkerfinu. Þetta
leiðir til þess, að
trúin á stjórn-
málamönnum
dvínar, hið póli-
tíska kerfi missir
trúverðugleika
sinn og að lokum
verður sett á
laggirnar ólýð-
ræðisleg stjórn.
Svíþjóð væri þar
með orðin að ein-
ræðisríki.“